Nowości wydawnicze

 

Jerzy Gaul, Trzymajcie się z Zachodem… Józef Piłsudski w poszukiwaniu polskiej racji stanu, Warszawa 2023

Miscellanea Historico-Archivistica, t. XXX, 2023

Miscellanea Historico-Archivistica, t. XXIX, 2022

 

Biografie kresowe, oprac. Dorota Lewandowska, Małgorzata Kośka, Sławomir Postek, Hubert Wajs, Warszawa 2022

 

Kalendarz historyczny AGAD na rok 2023.
Dawne kalendarze

 

Instrukcje różnych urzędów zakonnych XVII-wieczna instrukcja organizacji klasztoru karmelitanek bosych. Opracowanie Halina Dudała, Warszawa 2022 Instrukcje różnych urzędów zakonnych XVII-wieczna instrukcja organizacji klasztoru karmelitanek bosych

 

Ustawa Rządowa
Prawo uchwalone Dnia 3. Maia, Roku 1791
Reprint z wydania Michała Gröll’a z 1791 r. znajdującego się w zbiorach AGAD
(Archiwum Sejmu Czteroletniego, t. 19, s. 48–63v.)

 

Jacek Krochmal, Skarby w archiwach zaklęte. Dzieje Polski w dokumencie archiwalnym, cz. 1: Do 1795 roku / Enchanted Treasures of Archives. History of Poland in Archival Documents, Part I: Until 1795, Warszawa 2021

 

Kalendarz historyczny Archiwum Głównego Akt Dawnych 2022. Dawne podróże dalekie i bliskie – Circumnavigatio Mundi, red. Jacek Krochmal, Hubert Wajs, Warszawa 2021

 

Władysław Łokietek – odnowiciel Królestwa Polskiego. Restaurator Regni Poloniae. pod red. Janusz Grabowski, Waldemar Graczyk, Hubert Wajs, Warszawa 2021

 

Traktat o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi. Konstytucja dla Europy, Wojciech Bogumił Jastrzębowski, oprac. i Zarys dziejów myśli pacyfistycznej Franciszka Ramotowska, [wstęp:] Andrzej Szwarc, Marzenia Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego o zjednoczonej Europie. Ich recepcja i znaczenie edycji Franciszki Ramotowskiej, wydanie II, Warszawa 2021

 

Ustawa Rządowa
3 maja 1791
230 LAT KONSTYTUCJI

 

The Government Act
Constitution of 3rd May 1791
230 YEARS OF THE CONSTITUTION OF 3RD MAY

 

Miscellanea Historico-Archivistica, tom XXVIII (2021)

 

Rafał Górny, Portret zakazanej miłości. Historia Elizy Radziwiłłówny i Wilhelma Hohenzollerna w świetle dokumentów rodzinnych, Warszawa 2020

 

Unia Lubelska 1569 roku i unie w Europie środkowo-wschodniej. The Union of Lublin of 1569 and other unions in Central and Eastern Europe, redakcja naukowa Jacek Krochmal, Warszawa 2020.

 

Sumariusz Ksiąg Poselstw Metryki Koronnej, t. 2: Królowie elekcyjni, oprac. Irena Sułkowska-Kurasiowa, Janina Wejchertowa, przygotowanie do druku i indeksy Małgorzata Badowska, Michał Kulecki, Magdalena Pawluczuk, Warszawa 2020.

 

Kalendarz historyczny Archiwum Głównego Akt Dawnych na rok 2021, red. Jacek Krochmal, Hubert Wajs, Warszawa 2020.

 

Rafał Górny, Rafał Jankowski, Jarosław Zawadzki, Życie rodziny szlacheckiej w dokumentach (katalog wystawy), Warszawa 2020.

 

Porady praktyczne dla osób planujących poszukiwania genealogiczne

w Archiwum Głównym Akt Dawnych (i nie tylko)

Opracowała Małgorzata Kośka, 2020

Practical advice for people planning genealogical investigations
(mostly, but not only) in Archiwum Główne Akt Dawnych (The Central Archives of Historical Records)

by Małgorzata Kośka Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD, The Central Archives of Historical Records) Warsaw 2020,
translated 2020 by Anna Kessling

 

 

Miscellanea Historico-Archivistica, tom XXVII (2020)

 

Władysław Łokietek – odnowiciel Królestwa Polskiego. Katalog wystawy z okazji 700-lecia koronacji królewskiej, oprac. Janusz Grabowski, Warszawa 2020

 

Jerzy Gaul, Austro-Węgry wobec odbudowy państwa polskiego. Źródła w Austriackim Archiwum Państwowym w Wiedniu (IV 1916 – X 1917). Österreich-Ungarn und die Wiederrichtung des polnischen Staates. Quellen im Österreichischen Staatsarchiv in Wien (IV 1916 – X 1917), Warszawa 2020

 

Sumariusz Ksiąg Poselstw Metryki Koronnej, t. 1: Jagiellonowie, oprac. Irena Sułkowska-Kurasiowa i Janina Wejchertowa, przygotowali do druku Małgorzata Badowska i Michał Kulecki

Drogi do Niepodległości. Polska Odrodzona, red. Jerzy Gaul, Dariusz Makiłła, Wojciech Morawski, Warszawa 2019

 

Stare druki XVIII wieku w zbiorach biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie. Katalog, opracowała Janina Kosman, Warszawa-Szczecin 2019

 

Radosław Pawlik, Kapituła katedralna w Kamieniu Pomorskim na przełomie epok (1498-1549), Szczecin-Warszawa 2019

Miscellanea Historico-Archivistica, tom

XXVI (2019)

CONSTITUTION OF 3 MAY 1791
English translation from 1791 by Franciszek Bukaty

foreword
Anna Grześkowiak-Krwawicz

Muzeum Łazienki Królewskie
Archiwum Główne Akt Dawnych Anna Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 2018


epub
mobi

 

Konstytucja 3 maja 1791. Na podstawie tekstu Ustawy Rządowej z Archiwum Sejmu Czteroletniego przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, wstęp i opracowanie Anna Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 2018


epub
mobi

 

Miscellanea Historico-Archivistica, tom XXV (2018)

Przystanek w drodze do Niepodległości. Działalność Rady Regencyjnej w latach 1917-1918, red. naukowa Jerzy Gaul, Dariusz Makiłła i Wojciech Morawski, Warszawa 2018

 

Hubert Wajs, Unia Lubelska 1 lipca 1569, Warszawa 2018 (wersje językowe: polska, angielska i litewska)

 

Michał Kulecki, Magdalena Morawska, Hubert Wajs, Konstytucja 3 maja (1791). Pierwsza w Europie nowoczesna konstytucja przyjęta w sposób demokratyczny, Warszawa 2018 (wersje językowe: polska, angielska, francuska, litewska i niemiecka)

 

Dziedzictwo książąt mazowieckich. Stan badań i postulaty badawcze
MATERIAŁY SESJI NAUKOWEJ ZORGANIZOWANEJ PRZEZ ZAMEK KRÓLEWSKI W WARSZAWIE – MUZEUM I ARCHIWUM GŁÓWNE AKT DAWNYCH,
27–28 PAŹDZIERNIKA 2016 R.
Redakcja naukowa Janusz Grabowski, Rafał Mroczek, Przemysław Mrozowski

 

Stanisław Jaśkowski, Dariusz Kołodziejczyk i Piruzy Mnatsakanyan, „Stosunki dawnej Rzeczypospolitej z Persją Safawidów i katolikosem w Eczmiadzynie w świetle dokumentów archiwalnych / The Relations of the Polish-Lithuanian Commonwealth with Safavid Iran and the Catholicosate of Etchmiadzin in the light of archival documents” Warszawa 2017

 

„Miscellanea Historico-Archivistica”
XXIV tom czasopisma.

 

Jerzy Gaul, Józef Piłsudski. Źródła z lat 1914-1918 w Austriackim Archiwum Państwowym w Wiedniu,
t. 2: Ogólne Archiwum Administracji. Archiwum Domu, Dworu i Państwa.

 

Rola Kościoła w dziejach Polski.
Kościoły w Rzeczypospolitej,
red. Jacek Krochmal

 

„Miscellanea Historico-Archivistica”
XXIII tom czasopisma.

okladka_miscellanea_xxiii

 

Kościół w Polsce w świetle dokumentów archiwalnych (1155–1918).
Katalog wystawy archiwalnej z okazji 1050 rocznicy Chrztu Polski,
oprac. zbiorowe.

1050lat

 

„Historia. Memoria. Scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego” Archiwum Główne Akt Dawnych, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015.

 

 

 skanowanie0422

 

Małgorzata Osiecka  Kancelaria i archiwum. System kancelaryjny i archiwalny komisji rządowych w Królestwie Polskim w latach 1815–1867

 

skanowanie0414

 

„Miscellanea Historico-Archivistica”, tom XXII

Misc 130001

100. rocznica wybuchu pierwszej wojny światowej. Materiały pokonferencyjne. Nidzica 2014, pod redakcją Eweliny Solarek, Huberta Domańskiego i Huberta Wajsa

skanowanie0403

 

Jerzy Gaul  Józef Piłsudski. Źródła z lat 1914–1918 w Austriackim Archiwum Państwowym w Wiedniu, t. 1, Archiwum Wojny.

skanowanie0398

 

Społeczeństwo polskie w świetle raportów politycznych austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce 1915–1918. Wybór źródeł, w opracowaniu Jerzego Gaula i Alicji Nowak

2

 

Od traktatu kaliskiego do pokoju oliwskiego. Polsko-krzyżacko-pruskie stosunki dyplomatyczne w latach 1343-1660. Praca zbiorowa

1

 

W kręgu powstańczej codzienności. Archiwum Franciszka Budziszewskiego, opr. A. Nowak

3 (2)

 

XXI tom czasopisma „Miscellanea Historico-Archivistica”

 

Wolnomularstwo Narodowe. Walerian Łukasiński, Warszawa 2014

Ukazał się kolejny tom źródeł wydany pod redakcją Wiktorii Śliwowskiej, pt. Wolnomularstwo Narodowe. Walerian Łukasiński, Warszawa 2014 [seria: Polskie ruchy społeczno-polityczne i życie literackie 1815-1855. Studia i materiały]. Książkę wydano w koedycji: IH PAN, IBL PAN, AGAD i Instytutu Słowianoznawstwa Rosyjskiej Akademii Nauk

 

Jerzy Gaul, „POLONIKA W ARCHIWUM PARLAMENTU W WIEDNIU. Archiwum Izby Posłów Rady Państwa 1861–1918”

Więcej zob: http://dig.com.pl/index.php?s=karta&id=1081

Katalog wystawy „600 lat kontaktów polsko-tureckich 1414-2014”


XX tom czasopisma „Miscellanea Historico-Archivistica”


 

Spis treści zob. http://www.agad.gov.pl/nauka/miscellanea/tom_dwudziesty.pdf

 

Mors sola victris, gloria victis. Śmierć jedynym zwycięzcą, chwała zwyciężonym. 150. rocznica wybuchu powstania styczniowego 1863-1864. Katalog wystawy


 

Janusz Grabowski, „Dynastia Piastów mazowieckich”


 

Agnieszka Bartoszewicz, Henryk Bartoszewicz, „Kartografia miast Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku”

 

XIX tom czasopisma „Miscellanea Historico-Archivistica”


Spis treści zob. http://www.agad.gov.pl/nauka/miscellanea/tom_dziewietnasty.pdf

XVIII tom czasopisma „Miscellanea Historico-Archivistica”


Spis treści zob. http://www.agad.gov.pl/nauka/miscellanea/tom_osiemnasty.jpg

XVII tom czasopisma „Miscellanea Historico-Archivistica”

Spis treści zob. http://www.agad.gov.pl/nauka/miscellanea/tom_siedemnasty.pdf

Z badań nad dziejami kancelarii i opracowania akt austriackich

Książka pt. Z badań nad dziejami kancelarii i opracowania akt austriackich z XVIII-
XX wieku na ziemiach polskich
, pod redakcją Jerzego Gaula, przedstawia rezultaty prac
zespołu naukowego, powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych,
do przygotowania wskazówek metodycznych pomocnych przy opracowywaniu akt
wytworzonych w okresie funkcjonowania kancelarii austriackiej. Przedstawiono w niej zarys
dziejów funkcjonowania wojskowej kancelarii i registratury austriackiej, stan opracowania
akt austriackich z XVIII-XX wieku w polskich archiwach państwowych, scharakteryzowano
zespoły akt austriackich przechowywanych w zasobie archiwów państwowych w Polsce,
a także zestawiono literaturę przedmiotu i najważniejsze terminy archiwalne. W książce
zamieszczono też projekt wskazówek metodycznych pomocnych przy opracowywaniu akt
wytworzonych w okresie funkcjonowania kancelarii austriackiej.

 

Wojna polsko-rosyjska 1830-1831 w dokumencie archiwalnym

Dla upamiętnienia rocznicy wybuchu powstania listopadowego Archiwum Główne Akt Dawnych przygotowało płytę z wystawą wirtualną pt. „Wojna polsko-rosyjska 1830-1831 w dokumencie archiwalnym. W 180. rocznicę wybuchu powstania listopadowego”. Prezentacja dostępna jest również na stronie: http://www.powstanielistopadowe.com/

 

Atlas map i planów

Z okazji 180. rocznicy wybuchu powstania listopadowego w dodatku „Historia” do miesięcznika „Geodeta” nr 11 z 2010 r. ukazał się reprint atlasu map i planów służących zrozumieniu historii powstania narodu polskiego autorstwa R. O. Spaziera (Lipsk 1833). Komentarze do map opracował H. Bartoszewicz, tłumaczenie opisów na język polski – A. Bartoszewicz.

 

Pieczęcie królów i królowych Polski

 

Miscellanea Historico-Archivistica

 

Dokumentalne dziedzictwo Rzeczypospolitej

Otwórz opis publikacji w formacie *pdf

Litwa w dawnych źródłach historycznych

W dniach 5 lipca – 4 października 2009 r. w Muzeum Sztuki Stosowanej w Wilnie (dawny Arsenał; oddział Litewskiego Muzeum Sztuki) odbyła się wystawa pod tytułem „Litwa w dawnych źródłach historycznych”, zorganizowana z okazji 1000-lecia pierwszej historycznej wzmianki o Litwie. Patronat nad wystawą objął prezydent Litwy Valdas Adamkus.

Na wystawie zaprezentowano dokumenty z 26 archiwów i bibliotek z Litwy, a także Austrii, Łotwy, Niemiec, Polski, Rosji, Szwecji, Ukrainy i Watykanu. Wśród eksponatów znalazło się m.in. 13 dokumentów z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych. Były to dokumenty z lat 1352-1791 dotyczące stosunków polsko-litewskich oraz relacji Polski i Litwy z ich sąsiadami. Wśród najważniejszych dokumentów pokazanych na wystawie na szczególną uwagę zasługują: akt unii lubelskiej (1569), traktat pokoju polanowskiego (1634) oraz Konstytucja 3 Maja (1791).

Wystawa cieszyła się dużym zainteresowaniem zwiedzających, a dla jej upamiętnienia wydano okazały katalog.

 


Nakładem Wydawnictwa Sejmowego ukazała się książka prof. Franciszki Ramotowskiej (1922-2003), wieloletnego pracownika AGAD

 




  A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Plany szczegółowe Warszawy 1800-1914 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog, Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa – Pułtusk 2002, s. 266, ilustracje.

  Katalog prezentuje dziewiętnastowieczne plany szczegółowe Warszawy znajdujące się w zbiorach kartograficznych Archiwum Głównego Akt dawnych w Warszawie. Stanowi on kontynuację opublikowanego w 1997 r. przez Agnieszkę Bartoszewicz i Henryka Bartoszewicza katalogu Plany ogólne Warszawy 1809-1916 w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Jako cezurę początkową opracowania przyjęto rok 1800, uznając go za początek XIX w. Natomiast cezurę końcową stanowi data roczna wybuchu pierwszej wojny światowej.

Katalog został sporządzony w układzie rzeczowo-chronologicznym. Plany umieszczone w katalogu podzielono na dwie części. Pierwszą stanowią plany urbanistyczne Warszawy, czyli kartografika, których treścią są części terenu miasta w jego dziewiętnastowiecznych granicach. Do drugiej włączono mapy wielkoskalowe terytorium przedmiejskiego. Pojęciem „terytorium przedmiejskie” i wymiennie używanym „okolice Warszawy” objęto obszar między dziewiętnastowiecznymi, a dzisiejszymi granicami stolicy. W obydwu częściach kolejne zapisy katalogowe umieszczono według dat rocznych ich powstawania.

W skład katalogu weszły tylko plany szczegółowe, obejmujące części miasta, ulice i posesje, a w przypadku okolic Warszawy mapy wojskowe i gruntowe oraz plany sytuacyjne: założeń pałacowo-parkowych, budynków, dróg, linii kolejowych i telegraficznych. Uwzględniono tylko kartografika w skali od 1 : 21 000 do 1 : 500. Poczyniono jednak pewne wyjątki. W odniesieniu do pierwszej granicy tylko w kilku przypadkach map wojskowych i okolic miasta. Drugą granicę przekraczano częściej, starając się uwzględnić wszystkie interesujące plany sytuacyjne, pod warunkiem, że nie zostały wykonane w skali większej niż 1 : 250.

Wstęp do katalogu jest studium źródłoznawczym planów szczegółowych Warszawy XIX wieku, prezentującym piśmiennictwo kartografii warszawskiej tego okresu, dzieje pomiarów, planów regulacyjnych i założeń urbanistycznych dziewiętnastowiecznej Warszawy. Ponadto zawiera prezentację metody opracowania katalogu. Katalog został zaopatrzony w indeks autorów map oraz w indeks geograficzny. Integralną część pracy stanowi 50 barwnych ilustracji przedstawiających najbardziej reprezentatywne pod względem merytorycznym i najbardziej interesujące pod względem plastycznym kartografika spośród 711 planów umieszczonych w katalogu.


  Album Civium Civitatis Antiquae Varsoviae. Księga przyjęć do prawa miejskiego Starej Warszawy 1506-1586, opr. Agnieszka Bartoszewicz, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2000, ss. 207+ 6 fot.

Wydany Album Civium obejmuje lata 1506-1586 i zawiera najstarsze zachowane spisy przyjmujących obywatelstwo Starej Warszawy z księgi przechowywanej w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie w zespole akt miasta Starej Warszawy (sygn. 526). Księgi przyjęć do prawa miejskiego (alba civilia), stanowiące jedną z serii ksiąg radzieckich, zawierają protokoły sporządzane w związku z nadawaniem przybyszom praw obywatelskich. W zapiskach znajdują się szczegółowe informacje o nowych obywatelach miasta: imię, nazwisko, zawód, imiona rodziców, miejscowość, w której mieszkał przed osiedleniem się w Warszawie, a także nazwiska mieszczan Starej Warszawy, którzy ręczyli, że przyjmujący prawo miejskie jest jego rzeczywiście godny.

W latach 1506-1586 w Starej Warszawie osiedliło się prawie 1800 nowych obywateli. Liczba przyjmujących prawo miejskie w poszczególnych latach i ich struktura zawodowa odzwierciedla zmieniającą się sytuację miasta. W Warszawie – siedzibie książąt mazowieckich osiedlali się najczęściej mieszkańcy pobliskich wsi i miasteczek, od inkorporacji Mazowsza w 1526 r. coraz więcej przybyszy pochodziło z największych miast Rzeczypospolitej: Krakowa, Lublina, Poznania, Lwowa. W okresie, gdy w Warszawie rezydował dwór królowej-wdowy Bony (1548-1556) miasto zaczęło przyciągać przybyszy z Czech, Śląska, Węgier, a nawet Włoch. Zahamowanie rozwoju demograficznego miasta nastąpiło w połowie lat siedemdziesiątych XVI w., gdy życie w Warszawie, zyskującej rangę stolicy państwa, a zupełnie do tej roli nie przygotowanej, zaczęło się stawać coraz bardziej uciążliwe.


  Matricularum Regni Poloniae Summaria, Pars VI: Henrici Valesii regis tempora complectens 1573 – 1574, contextuit Maria Woźnikowa, Varsoviae MCMXMIX; ss. 115, cena 20 zł.

Matricularum Regni Poloniae Summaria, tom VI (1573-1574), obejmujący krótkie panowanie Henryka Walezego w Polsce, jest kontynuacją serii wydawniczej rozpoczętej przez dyrektora AGAD Teodora Wierzbowskiego w 1905 r., zawierającej regesty podstawowej serii ksiąg polskiej kancelarii królewskiej, zwanych Metryką Koronną od połowy XV w. W latach 1905-1919 opublikowano tomy I-V/1 z lat 1447-1572, obejmujące regesty wpisów do ksiąg Metryki tak kancelarii większej, jak i mniejszej (księgi kanclerskie i podkanclerskie) z okresu panowania Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta I oraz regesty ksiąg kancelarii większej z okresu panowania Zygmunta Augusta. W 1961 r. ukazał się tom V/2 opracowany przez Józefa Płochę, Antoniego Rybarskiego i Irenę Sułkowską, na który składają się regesty ksiąg kancelarii mniejszej (księgi podkanclerskie) z okresu panowania Zygmunta Augusta (1548-1572). Będący w zbiorowym opracowaniu tom V/3 obejmie suplement, czyli regesty oblatowanych w księgach dokumentów wcześniejszych w stosunku do chronologii tomów V/1-2 oraz indeksy łącznie do obu tych tomów.

Księgi Metryki Koronnej wytworzone przez kancelarię najwyższej władzy państwowej dawnej Rzeczypospolitej stanowią podstawowe źródło badawcze dla historyków wszelkich specjalności, zajmujących się okresem dziejów XV-XVIII w. Nie może ominąć Metryki Koronnej historyk polityczny ani gospodarczy, historyk ustroju czy dyplomatyk.
Wydawnictwo Matricularum Regni Poloniae Summaria, tom VI, podobnie jak tomy poprzednie, zajmuje się serią Ksiąg Wpisów i ujmuje w formie regestów całość materiału zawartego w księgach Metryki Koronnej nr 111, 112 i w pierwszej części księgi nr 113. Nie uwzględnia innych ksiąg wytworzonych w kancelarii królewskiej, nie będących jednak urzędową księgą wpisów Metryki Koronnej. Na zawartość treściową publikowanych obecnie ksiąg składają się wpisy dokumentów związanych z wyborem Henryka Walezego na króla polskiego – akt elekcji, artykuły henrykowskie, pacta conventa, wpisy nadań i przywilejów królewskich, które są zgrupowane w Metryce nr 112 oraz wpisy zeznań prywatnych dokonywanych przez szlachtę przed aktami Metryki, wypełniające Metrykę Koronną nr 111 i pierwszą część księgi Metryki Koronnej nr 113, odnoszącą się do panowania Henryka Walezego. Regesty obejmują wpisy z okresu od 16 maja 1573 r. do 18 czerwca 1574 r. – łącznie jest to 428 regestów. Indeksy do regestów obejmują łącznie 2487 haseł, w tym nazwy własne (geograficzno-osobowe) – 1990 haseł, rzeczowe – 497 haseł.


  Archiwum Skarbu Koronnego, Rachunki Poselstw. Sumariusz, opracowała Anna Wajs, Warszawa 1999, ss. 76, cena 10 zł.

Sumariusz obejmuje akta znajdujące się w liczącej 22 tomy z lat 1538-1793 serii ksiąg Archiwum Skarbu Koronnego (ASK) – Rachunkach poselstw (ASK, oddział 2). W tomach tych znajdują się 254 chronologicznie ułożone, głównie z XVI w. Rejestry rachunkowe, pisane przeważnie w językach łacińskim i polskim, kilka po turecku, rusku, francusku, niemiecku i włosku.

W ramach ożywionych kontaktów dyplomatycznych z krajami europejskimi oraz Turcją i Tatarami I Rzeczpospolita często gościła w swych granicach obce poselstwa. Strona polska była zobowiązana do pokrycia kosztów pobytu każdego poselstwa – bez względu na jego liczebność i czas pobytu – przybywającego do polskiego monarchy. W skład omawianych akt wchodzą takie właśnie materiały: rachunki i rozliczenia związane z obsługą obcych poselstw przybywających do Rzeczypospolitej. Jeszcze w XVI w. nie obowiązywały sztywne zasady, które określałyby czy poselstwa te utrzymywać winien skarb królewski czy publiczny. Opiekę nad poselstwami pełnili szafarze (provisores seu dispensatores), najczęściej urzędnicy podlegający podskarbiemu, z góry otrzymujący na ten cel odpowiednie kwoty oraz przystawowie (superintendentes), którymi bywali zwykle królewscy dworzanie. Szafarze byli zobowiązani do zorganizowania i zapewnienia gościom całkowitego utrzymania podczas pobytu w Rzeczypospolitej. Czasem wypłacali gościom diety w gotówce. Po opuszczeniu przez poselstwo granic kraju winni byli rozliczyć się przed podskarbim z poniesionych wydatków. Przystawowie natomiast towarzyszyli jadącym posłom od i do granic kraju, zapewniali im bezpieczeństwo podczas podróży, a niekiedy uniemożliwiali szpiegowanie.


Janusz Grabowski, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381. Ośrodki zarządzania i kultury, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych & Wydawnictwo DiG, Warszawa 1999, s. 402, 27 ilustracji, cena 20 zł.

Praca dotyczy wszystkich kancelarii książęcych działających na Mazowszu w latach 1341-1381, tj. książąt Bolesława III Wańkowica, Kazimierza I i Siemowita III Trojdenowiców oraz synów Siemowita III – Janusza I i Siemowita IV w początkowym okresie działalności tych ostatnich. Ramy chronologiczne pracy wyznaczają początek panowania Siemowita III w księstwie czerskim przypadający na 1341 r., oraz śmierć tego władcy w 1381 r. Data końcowa jest zarazem przełomowa w dziejach politycznych książęcego Mazowsza, ugruntowująca podział na dwie główne dzielnice: czersko-warszawską i płocką. Pracę otwiera wstęp zawierający informacje o źródłach i literaturze przedmiotu, stanie badań i rozważania dotyczące definicji kancelarii, która zdaniem autora była nie tylko urzędem kanclerskim i miejscem spisywania dokumentów, ale najważniejszą instytucją życia publicznego w systemie zarządzania państwem. W I rozdziale scharakteryzowano dzieje polityczne Mazowsza w latach 1341-1381 na tle przemian społeczno-gospodarczych zachodzących w tej dzielnicy. Ważne w tym rozdziale są ustalenia dotyczące historii politycznej i genealogii książąt mazowieckich. Autor opowiada się m. in. za podziałem dzielnicy czerskiej przez Siemowita III i Kazimierza dopiero w 1349 r., kwiestionuje również panujący w literaturze pogląd o hołdzie Bolesława III księcia płockiego na rzecz Korony Polskiej oraz podaje przypuszczalną datę (1352) złożenia pełnego hołdu lennego książąt czerskich królowi Kazimierzowi Wielkiemu. W rozdziale tym obszernie omówiono politykę zagraniczną Siemowita III, zwracając szczególną uwagę na jego kontakty z królem Kazimierzem Wielkim, książętami śląskimi i Litwą. Podkreślono również osiągniecia gospodarcze, prawne i kulturalne Mazowsza w tym ważnym dla tej dzielnicy okresie. Jeżeli chodzi o zagadnienia dotyczące genealogii książąt mazowieckich, to dokonano m. in. korekty daty urodzin Kazimierza I i terminu małżeństwa Janusza I z Anną Kiejstutówną. Rozdział II dotyczy krytyki autentyczności dokumentów książęcych. W wyniku szczegółowej analizy zaliczono do falsyfikatów 4 dokumenty. 3 dokumenty i 1 list zostały uznane za autentyczne, ale zbyt wcześnie datowane. Także 1 dokument z 1349 r. (nieznany dotychczas wydawcom) został uznany za interpolowany, ale sporządzony na podstawie autentycznego aktu. W rozdziałach III-VII (dotyczących poszczególnych kancelarii książęcych) dokonano podziału dokumentów według grup odbiorców i według czynności prawnych. Zagadnienie to zaprezentowano w układzie tabelarycznym przedstawiając grupy społeczne, które były odbiorcami dokumentów książęcych. Zestawienie według czynności pranych obejmuje lokacje miast i wsi na prawie chełmińskim, immunitety ekonomiczne i sądowe, nadania ceł, przewozu rzecznego oraz obrót nieruchomościami. W dalszej części pracy przeprowadzono analizę formularza oraz omówiono formuły końcowe dokumentu. W kancelariach książęcych na Mazowszu używano na ogół pełnego formularza, cechą charakterystyczną była sformalizowana inwokacja In nomine Domini amen, obecność prawie we wszystkich dokumentach promulgacji oraz znaczna rola arengi. Jeżeli chodzi o korroborację to najchętniej używano formuły „pozytywnej” w brzmieniu In cuius (huius) rei testimonium. Świadków traktowano jako ważny, chociaż nie jedyny środek uwierzytelniania; łączono ich najczęściej z akcją prawną (actum), a hierarchiczny zapis testatorów widoczny jest tylko wśród najważniejszych dostojników książęcych. W następnej kolejności zbadano dyktat dokumentów zachowanych w pełnym tekście. W ustaleniu dyktatu pomocne okazały się formuły końcowe dokumentu zwłaszcza datum per manus, habuit in commissis, które w kancelarii książęcej wskazywały na osobę odpowiedzialną za redakcję tekstu. Ważne jest spostrzeżenie autora, że formuła scriptum per manus, w kancelarii Siemowita III (w okresie sprawowania urzędu notariusza przez Antoniego) oznaczała nie tylko spisanie dokumentu, ale również jego redakcję. Natomiast formuła transivit per manus, nie miała większego znaczenia, gdyż wystąpiła tylko na jednym dyplomie książęcym zredagowanym w kancelarii arcybiskupów gnieźnieńskich. Ważną rolę w badaniach nad kancelariami średniowiecznymi odgrywa analiza pisma, dlatego autor przeprowadził szczegółowe badania nad duktem kancelaryjnym, co pozwoliło rozpoznać pismo poszczególnych pisarzy zatrudnionych w kancelarii książęcej. Analizie poddano również dyplomy spisane w kancelarii odbiorcy: w skryptorium opactwa w Czerwińsku i kancelarii biskupów poznańskich. Pisarzami dwóch dyplomów Siemowita III byli również dwaj notariusze Kazimierza Wielkiego: Henryk z Ruszkowa i Przybysław. Pismo zachowanych dyplomów książecych nosi najczęściej cechy minuskuły dyplomatycznej i lekkiej kursywy. W niektórych dyplomach zastosowano ozdobne inicjały oraz pismo kratowe, którym spisano inwokację. Wszystkie dokumenty zostały spisane na pergaminie (najczęściej liniowanym) dobrej jakości, atramentem w kolorze ciemnobrązowym. Pieczęcie książece zostały opracowane w zwięzłej formie, gdyż dysponujemy monografią na ten temat. Pomimo tego autor rozpoznał jeszcze jedną pieczęć Kazimerza I, uznał odcisk na liście książęcym adresowanym do Rady miasta Gdańska za ślad po pieczęci sygnetowej Siemowita IV a nie jego ojca Siemowita III oraz dokonał niewielkich korekt w chronologii niektórych pieczęci. W końcowej części każdego z rozdziałów (III-VII) omówiono organizację kancelarii, która w rozumieniu autora była urzędem pełniącym najważniejszą funkcję w systemie administracyjnym państwa, za pomocą którego władca mógł realizować określone plany polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturalne. Wyjaśnienie procesów zachodzących w organizacji tak ważnego urzędu nie jest możliwe bez poznania ludzi tworzących tę instytucję. Dlatego w niniejszej pracy przedstawiono życiorysy personelu kancelaryjnego, w formie biogramów, zwracając szczególną uwagę na wykształcenie, przebieg kariery i uposażenie. W badanym okresie na czele kancelarii stał kanclerz lub podkanclerzy, który wchodził w skład rady książęcej. Zakres uprawnień szefa kancelarii był bardzo szeroki i dotyczył m. in. redakcji i kontroli dokumentów, nadzoru nad personelem, pełnienie funkcji dyplomatycznych. Prócz kierowników kancelarii pracowali w niej protonotariusze (tylko w kancelarii Janusza I), notariusze-pisarze, personel pomocniczy. W skład kancelarii wchodził również skarbnik (później podskarbi) oraz kapelanowie. Przy dobieraniu składu kancelarii zwracano uwagę na przygotowanie merytoryczne notariuszy, wymagano od nich biegłej znajomości łaciny (również języka niemieckiego ze wzglęu na kontaktu z Zakonem) znajomości prawa oraz umiejętności formułowania dokumentów i korespondencji. Część personelu kancelaryjnego miała za sobą studia w szkole katedralnej lub kolegiackiej w Płocku, inni pobierali naukę w szkołach parafialnych w Czersku, Rawie i Warszawie. Tylko nieliczni pracownicy mieli za sobą studia uniwersyteckie, m. in. doktor dekretów Dobrogost Nowodworski, który był absolwentem uniwersytetu w Padwie. Praca w kancelarii pozwalała najzdolniejszym pracownikom awansować nie tylko na stanowisko szefa kancelarii, ale również osiągnąć najwyższe godności kościelne. Pracownicy kancelarii (będący osobami duchownymi) posiadali najczęściej prałatury i kanonie w kapitule płockiej oraz pełnili godności prepozytów w kolegiacie św. Michała w Płocku. Część personelu uposażano w dochodowe plebanie w Białej, Mszczonowie, Tarczynie i Warszawie. Pracę kończą 3 aneksy (wykaz pracowników kancelaryjnych, zestawienie formuł końcowych dyplomów, zestawienie miejscowości na Mazowszu, w których datowano dokumenty) oraz bibliografia, indeks osób i nazw geograficznych, katalog rąk pisarzy, ilustracje dokumentów i pieczęci.


  A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Plany ogólne Warszawy 1809-1916 w
zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych. Katalog.
Naczelna Dyrekcja Archiwów
Państwowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Wydawnictwo DiG, Warszawa 1997, s. 60,
53 ilustracje, cena 18 zł.

Katalog prezentuje dziewiętnastowieczne plany ogólne Warszawy znajdujące
się w zbiorze kartograficznym Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.
Cezurę początkową stanowi data opublikowania w 1809 r. planu miasta
sporządzonego przez Josepha Bacha. Natomiast jako cezurę końcową przyjęto 1916 r., to
jest datę powstania ostatniej pozycji katalogowej – planu Warszawy autorstwa
Marcelego Jeżowskiego, kierownika lindleyowskiego Biura Pomiarów. Katalog
obejmuje 53 plany ogólne miasta i mapy jego okolic. Zapis katalogowy
zastosowany przez autorów stanowi sumę dotychczasowych doświadczeń w zakresie
sporządzania katalogów kartograficznych w Polsce i na świecie oraz wynik ich
własnych badań. Składa sie z 22 pozycji i jest najpełniejszym z dotychczas
stosowanych przy katalogowaniu kartografików.
Katalog został sporządzony w układzie chronologicznym, według dat rocznych
powstania planów umieszczonych w ich treści, bądź przypuszczalnych dat
powstania planów ustalonych przez autorów opracowania. Ułatwia on prace
heurystyczne badaczom dziejów Warszawy i popularyzuje XIX-wieczne kartografika
warszawskie. Wstęp do katalogu jest najpełniejszym z dotychczas opublikowanych
studium źródłoznawczym map wiekoskalowych Warszawy XIX wieku.