Akta władz, urzędów i instytucji publicznych od 1795 do 1918 r.

  Oddział akt porozbiorowych Archiwum Głównego Akt Dawnych gromadzi dokumentację kancelaryjną wytworzoną w urzędach i instytucjach publicznych, funkcjonujących na ziemiach polskich znajdujących się w obrębie systemów politycznych Rosji, Austrii oraz Prus, a także działających poza nimi, ale sprawujących nadzór nad obszarem Polski. Ramy chronologiczne aktotwórców, związanych z tą częścią zasobu archiwum stanowią daty: 1772 – I rozbiór Polski i 1918 – odzyskanie przez Polskę niepodległości.

  Zgromadzone w AGAD akta wytworzone w XIX w. stanowią zachowaną w niewielkim procencie spuściznę aktową kilku centralnych archiwów państwowych funkcjonujących w Warszawie przed wybuchem II wojny światowej: Archiwum Głównego Akt Dawnych, Archiwum Akt Dawnych, Archiwum Oświecenia Publicznego, Archiwum Skarbowego, Archiwum Wojskowego, Centralnego Archiwum Wojskowego oraz Archiwum Akt Nowych, które przejęło odpowiednie zbiory Archiwum Wojskowego.

  W Archiwum Głównym Akt Dawnych, które gromadziło przede wszystkim archiwalia staropolskie, złożono w XIX w. także akta niektórych władz zaborczych – pruskich, m. in: akta departamentów Prus Południowych i Nowowschodnich, austriackich, m. in: akta C. K. Zjednoczonej Izby Nadwornej, rosyjskich, m. in: część registratury Komisji Rządowej Wojny, Komisji Rządowej Sprawiedliwości. W Archiwum Skarbowym, które wzięło swój początek ze składnic archiwalnych Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu Skarbowym, od momentu jego utworzenia (1919 r.) zaczęto gromadzić akta władz skarbowych z terenu byłego Królestwa Polskiego: wspomnianej już KRPiS, Banku Polskiego, Banku Włościańskiego, Prokuratorii Generalnej, Komisji Emerytalnej i innych. W Archiwum Oświecenia Publicznego powołanym w 1915 r. znalazła się pozostała w Warszawie część archiwum Warszawskiego Okręgu Naukowego oraz registratury instytucji i zakładów naukowych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego zlikwidowanych przed 1915 r. Obecnie w AGAD znajdują się nieliczne ocalałe akta z tego archiwu m w zespole Centralne Władze Oświatowe. Archiwum Wojskowe (pod tą nazwą funkcjonowało od 1919 r. Archiwum Akt Nowych) i Centralne Archiwum Wojskowe, pozostające poza strukturą archiwów państwowych jako archiwum resortowe gromadziły akta władz wojskowych zaborczych oraz władz okupacyjnych niemieckich i austriackich z okresu I wojny światowej.

  Archiwum Akt Nowych utworzone w 1930 r. w miejsce Archiwum Wojskowego przejęło akta z zasobu tegoż archiwum, a od 1933 r. zaczęła doń napływać dokumentacja centralnych władz i urzędów austriackich sprzed 1918 r. z siedzibą w Wiedniu (akta ministerstw austriackich dotyczących Galicji) oraz akta władz lokalnych, funkcjonujących na ziemiach zaboru austriackiego.

  Jednak główny zrąb obecnego zasobu oddziału akt porozbiorowych stanowi dokumentacja przechowywana przed wojną w Archiwum Akt Dawnych, mieszczącym się przy ul. Jezuickiej 1.

  Konieczność utworzenia tego archiwum pojawiła się w związku z ustaniem działalności polskich urzędów i instytucji w wyniku likwidacji autonomii Królestwa Polskiego po upadku powstania styczniowego. "Archiv Drevnich Aktov" – bo taką nazwę nosiło wówczas to archiwum – utworzono podstawie dekretu cesarskiego z 3/15 VI 1867 r. z siedzibą w pałacu Namiestnikowskim przy ul. Krakowskie Przedmieście. Jako pierwsze do nowo utworzonego archiwum przekazano akta rozwiązanych w 1867 r.: Rady Stanu i Rady Administracyjnej oraz przechowywana w archiwum tejże dokumentację władz centralnych z okresu Księstwa Warszawskiego oraz Królestwa Polskiego: Komisji Rządzącej, Rady Stanu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, Rady Najwyższej Tymczasowej, Rządu Tymczasowego z 1815 r., władz centralnych Powstania Listopadowego, Heroldii Królestwa Polskiego i innych. W latach następnych Archiwum Akt Dawnych przejmowało duże zespoły akt likwidowanych urzędów: Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Komitetu Urządzającego, akta komisji śledczych, wojenno-sądowych, zarządów naczelników wojennych z okresu Powstania Styczniowego, sądów polowych Audytoriatu Polowego i inne.

  Akta zgromadzone w wyżej wymienionych archiwach przechodziły burzliwe koleje losu. Archiwalia z zasobu Archiwum Akt Dawnych podlegały repartycjom i ewakuacjom już w XIX w. W 1895 r. przewieziono do Petersburga i włączono do archiwum Departamentu Heroldii Cesarstwa Rosyjskiego akta Heroldii Królestwa Polskiego. Kolejne przemieszczenia archiwaliów nastąpiły w związku z wojnami światowymi; zbiory archiwalne doznały wówczas niepowetowanych strat. W 1915 r. ewakuowano do Rosji najważniejsze zespoły z zasobu Archiwum Akt Dawnych okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Wywieziono wówczas m. in.: akta Rady Stanu, Rady Ministrów, część akt Rady Administracyjnej, akta trzech Rad Stanu Królestwa Polskiego, Komitet Urządzający, akta z okresu Powstania Listopadowego i inne. Zespoły te (niestety w stanie niekompletnym) zostały rewindykowane po traktacie ryskim podpisanym 18 III 1921 r. Ponieważ wracały nie tylko zespoły stanowiące przedwojenny zasób AAD, ale także akta, które nie były w nim przechowywane, Archiwum Akt Dawnych otrzymało dodatkowy magazyn w forcie im. Sokolnickiego na Żoliborzu, dokąd w latach 1939 – 1940 przewieziono część akt z zasobu AAD, Archiwum Skarbowego i Archiwum Akt Nowych.

  Zasób oddziału liczy 155 zespołów oraz szczątków zespołów; w tym ponad 125 tys. jednostek wyodrębnionych, które zajmują prawie 3, 5 km akt (są to dane nie obejmujące akt znajdujących się w depozycie użytkowym w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy).

  W oddziale akt epoki porozbiorowej zgromadzone zostały archiwalia różnej proweniencji państwowej, ustrojowej i kancelaryjnej, wytworzone przez centralne władze zaborcze trzech odrębnych systemów ustrojowych: Rosji, Austrii i Prus. Najliczniej zachowane są akta centralnych władz, urzędów i instytucji funkcjonujących w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego oraz Królestwa Polskiego – okresu konstytucyjnego, autonomicznego i unifikacji ustrojowej. Księstwo Warszawskie – to przede wszystkim akta Rady Stanu i Rady Ministrów, Sekretariatu Stanu, Rady Najwyższej Tymczasowej oraz Sejmu (akta Sejmu i Sekretariatu Stanu połączono z aktami analogicznych urzędów funkcjonujących w okresie Królestwa Polskiego). W aktach Rady Stanu należy zwrócić uwagę na zachowany tekst konstytucji z dn. 22 VII 1807 r. Jest to druk w tłumaczeniu na język polski (nr 62). Oryginał tego aktu jest przechowywany w Dreźnie. W omawianych aktach znajduje się także dekret księcia warszawskiego Fryderyka Augusta powołujący Archiwum Ogólne Krajowe z dn. 2 IX 1808 r. (nr 124). W ocalałym szczątku zespołu akt Sejmu Księstwa Warszawskiego zachował się m. in.: diariusz części obrad sejmu w 1809 r.(nr 20), lista posłów na ten sejm (nr 3), lista posłów i senatorów deputowanych na sejm 1811 r.(nr 7)

  Okres Królestwa Polskiego reprezentują duże zespoły akt komisji rządowych: Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Komisji Rządowej Wojny (m. in.: 6 tomów akt procesowych majora Waleriana Łukasińskiego, nr 404, listy imienne ozdobionych Krzyżem Wirtuti Militari, nr 69c i 69d), trzech Rad Stanu Królestwa Polskiego, Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego (zachowały się jedynie protokoły jej posiedzeń, w tym trzy tomy protokołów posiedzeń Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego powołanego po upadku powstania listopadowego – tzw. Rządu Engla z lat 1831-1832, nr 21-22), Sekretariatu Stanu Królestwa Polskiego, niezwykle cenne, choć zachowane jedynie w stanie szczątkowym akta Prokuratorii Generalnej Królestwa Polskiego, która miała za zadanie obronę na drodze sądowej interesu Skarbu publicznego i innych instytucji sądowych i samorządowych (ocalał niewielki fragment tzw. Aneksów czyli załączników do właściwych akt – między innymi 72 dokumenty pergaminowe, które zostały przekazane do zbioru pergaminów w oddziale akt staropolskich) i Heroldii Królestwa Polskiego, ustanowionej dla sprawdzania dowodów przedstawionych przez zainteresowanych w celu uzyskania potwierdzenia przynależności do stanu szlacheckiego (zachowane obok kilkunastu poszytów dokumentów i korespondencji aneksy do akt – dokumenty papierowe i pergaminowe również przekazane zostały do oddziału akt staropolskich). Kilka niezwykle cennych zespołów zostało utworzonych w AGAD, a ich nazwa nie jest nazwą właściwą aktotwórcy. Należy do nich zespół: Centralne Władze Wyznaniowe, który stanowi zbiór szczątków akt Sekretariatu Generalnego i Wydziału Wyznań Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych a także Zarządu Obcych Wyznań w Królestwie Polskim. Akta te stanowią niezwykle cenne źródło historyczne do dziejów Kościołów w Królestwie Polskim i ich położenia społeczno politycznego. Jedną z najcenniejszych jednostek w zespole jest Kopiariusz dokumentów wystawionych dla cystersów z Sulejowa (sporządzony w II poł. XVII/I poł. XVIII w. – kopie dokumentów od XII w., oprawa XIX w.) – CWW, nr 807 – ew. fot.. Drugim tego typu zespołe m są: Centralne Władzie Oświatowe; w jego skład wchodzą głownie akta: Okręgu Naukowego Warszawskiego oraz szczątki dokumentacji jego poprzedników: Izby Edukacyjnej, Dyrekcji Edukacji Narodowej, Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Wydziału Wyznań i Oświecenia Publicznego Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych.

  Z okresu unifikacji ustrojowej pochodzą duże zespoły akt władz represyjnych: Kancelarii Generał-Gubernatora Warszawskiego, Pomocnika Warszawskiego Generał-Gubernatora do Spraw Policyjnych, Warszawskiej Izby Sądowej i Prokuratora Warszawskiej Izby Sądowej ( tu m. in.: okólnik naczelnika warszawskiego okręgu żandarmerii dotyczący poszukiwania Ignacego Mościckiego po nieudanym zamachu na generał-gubernatora Hurkę, nr 2062).

  Najważniejsze zachowane zespoły akt wytworzone przez urzędy szczebla wojewódzkiego/gubernialnego to: Komisja Województwa Mazowieckiego/Rząd Gubernialny Warszawski (szczególnie cenne akta znajdują się w Wydziale Wyznań Religijnych i Oświecenia – jako załączniki do właściwej dokumentacji, zachowały się bowiem także oryginalne dokumenty papierowe i pergaminowe), Komisja Województwa Kaliskiego/Rząd Gubernialny Warszwski, Trybunał Cywilny Kaliski – tu także zachowały się dość liczne załączniki do akt spraw obejmujące oryginalne dokumenty i wypisy uwierzytelnione dokumentów z akta grodzkich i ziemskich, w tym najwcześniejsze z poł. XV w. , m. in. w wypisach z nieistniejących już akt Trybunału Koronnego i ksiąg grodzkich i ziemskich piotrkowskich.

  Bardzo cenne zespoły akt przechowywane w oddziale akt porozbiorowych AGAD to: Władze Centralne Powstania Listopadowego – dokumentacja wytworzona przez władze niepodległego Królestwa Polskiego okresu Powstania Listopadowego i zbiór zespołów szczątkowych z okresu Powstania Styczniowego 1863/1864, w skład którego wchodzą zarówno materiały pochodzące z kancelarii władz "tajemnego państwa polskiego" z czasów powstania (Komitet Centralny Narodowy, Rząd Narodowy Polski, Naczelnicy miast i okręgów oraz policji, Prowincjonalne władze narodowe, odezwy, pisma ulotne, prasa powstańcza i inne) jak i akta wytworzone przez Zarząd Wojenno-Policyjny Królestwa Polskiego utworzony na podstawie wprowadzonego 14 X 1861 r. stanu wojennego (Audytoriat Polowy, Komisje Śledcze, Kancelarie Namiestnika). Przed wojną Archiwum Akt Dawnych posiadało około 25 tys. jednostek akt Zarządu zawierających dokumentację do dziejów powstania. Akta te zostały zniszczone prawie w 100% – ocalało zaledwie kilkaset jednostek. Zachował się m. in.: komplet akt procesu członków Rządu Narodowego – Romualda Traugutta i jego współpracowników (Audytoriat Polowy, nr 1269). Kolekcja dokumentów Organizacji Narodowej powstała po II wojnie światowej z rozmaitych nabytków: bądź drogą kupna czy daru od osób prywatnych, bądź urzędowego przekazania przez instytucje (Muzeum Narodowe, Archiwum KC PZPR). Zachowane dokumenty (m. in.: część II statutu Organizacji Narodowej – RN, nr 1, manifest Komitetu Centralnego jako Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 I 1863 r., RN, nr 4) są świadectwem fenomenu, jakim była organizacja i funkcjonowanie państwa podziemnego wyposażonego w atrybuty władzy i prawa.

  Obecny zespół akt Władz Centralnych Powstania Listopadowego jest pozostałością zespołu przechowywanego przed II wojną światową w Archiwum Akt Dawnych pomniejszoną o straty wojenne. W aktach znajdują się oryginały bądź kopie kancelaryjne najważniejszych dokumentów, w tym: Uchwały o detronizacji cara Mikołaja II, 25 I 1831 (kopia, oryginał w Bibliotece Polskiej w Paryżu, WCPL, nr 64b), Uchwały sejmowej o bezkrólewiu, niepodległości Polski i utworzeniu Rządu Tymczasowego, 29 I 1831 r., (j. w., WCPL, nr 61c).

  Ponadto w zasobie oddziału przechowywane są liczne ocalałe zespoły lub szczątki zespołów akt specjalistycznych urzędów, instytucji, towarzystw działających w XIX w. na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, a związanych z różnymi dziedzinami życia społecznego, finansowego, kulturalnego i oświatowego: Dyrekcji Ubezpieczeń, Banku Polskiego, Rady Głównej Opiekuńczej Szpitali, Dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych, Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które w 2000 r. obchodziło 200. rocznicę założenia. W zachowanych aktach Towarzystwa znajdują się m.in.: repertoria zbiorów bibliotecznych TPN (nr 99-105), oryginalne rękopisy z XVII-XIX w., np. list hospodara mołdawskiego do generała artylerii koronnej Marcina Kątskiego z 1699 r., (KTPN, nr 93), list uwierzytelniający króla angielskiego Jerzego III dla posła przy dworze polskim Thomasa Wroughtona z 1769 r. (KTPN, nr 53).

  Zachowały się także akta instytucji wyznaniowych nie związanych z Kościołem rzymskokatolickim: Konsystorza Prawosławnego Chełmsko-Warsazwskiego, Zboru Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie i Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie.

  W porównaniu z dokumentacją wytworzoną przez władze, urzędy, instytucje zaboru rosyjskiego spuścizna aktowa związana z zaborem pruskim przedstawia się bardzo skromnie. Są wzmiankowane już akta Generalnych Dyrektoriów Departamentów: Prus Południowych utworzonych po II rozbiorze Polski, Nowowschodnich powstałych po III rozbiorze i tzw. Departamentu Solnego.

  Zabór austriacki natomiast to przede wszystkim dotyczące spraw polskich akta C. K. Ministerstw: Wyznań i Oświaty, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych, Przemysłu i Handlu, Rolnictwa, Finansów, Kolei Żelaznych, które po II wojnie światowej powróciły do Polski; także dokumentacja różnych formacji wojskowych i sądów przede wszystkim z czasów I wojny światowej (wśród nich największy i najcenniejszy zespół C. K. Komendy XI Korpusu we Lwowie, którego najstarsze zachowane akta sięgają 1777 r.), obejmujących zakresem działania także ziemie polskie. Należy także wspomnieć o aktach okupacyjnych zarządów wojskowych na ziemiach polskich z okresu I wojny światowej: austriackiego Wojskowego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie (zachowane materiały zwierają sporadycznie informacje dotyczące Legionów Polskich) oraz niemieckich władz okupacyjnych na terenie byłego Królestwa Polskiego.

  Oddział akt porozbiorowych Archiwum Głównego Akt Dawnych jest jedynym oddziałem, który przyjmuje dopływy akt. Od lat sześćdziesiątych bowiem archiwum sukcesywnie przejmuje zespoły ksiąg metrykalnych z terenów tzw. zabużańskich (przedwojenne województwa: lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie i wołyńskie), które po II wojnie światowej znalazły się w granicach Związku Radzieckiego. Są one przekazywane przede wszystkim z Urzędu Stanu Cywilnego Warszawa-Śródmieście po upływie 100 lat od momentu wytworzenia. Archiwum Główne Akt Dawnych w 1987 r. uznane zostało bowiem za instytucję centralną przechowującą tego rodzaju dokumentację. Wytworzona została ona przez parafie wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, diecezji: przemyskiej i łuckiej, parafie wyznania greckokatolickiego, wyznań ewangelickich, wyznania prawosławnego oraz gminy mojżeszowe, w ogromnej większości nie istniejące od 1945 r. W 1993 r. Archiwum Państwowe w Przemyślu przekazało do AGAD ogromny zespół ksiąg metrykalnych – przede wszystkim z parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji stanowiących przed II wojną światową fragment zasobu Archiwum Archidiecezjalnego we Lwowie. Księgi z terenów tzw. zabużańskich są przedmiotem ogromnego zainteresowania ze strony osób prywatnych – zarówno w kraju, jak i za granicą, pragnących przeprowadzić poszukiwania genealogiczne i udokumentować swoje pochodzenie.

  Zasób Oddziału II AGAD jest opracowany i udostępniany. Akta nie opracowane i nie posiadające pomocy archiwalnych to przede wszystkim kilkadziesiąt metrów dokumentacji militariów austriackich z okresu I wojny światowej.

  Zasób aktowy oddziału akt porozbiorowych AGAD jest – obok Akt podworskich – najczęściej wykorzystywany przez użytkowników Pracowni Naukowej AGAD do badań naukowych, prywatnych, genealogicznych itp. W związku z tym, że zbiory te są zmikrofilmowane w niewielkim procencie, udostępnia się oryginały, co niestety powoduje postępującą degradację akt. Nasuwa to konieczność wyłączania z użytkowania coraz większej liczby jednostek archiwalnych lub nawet całych zespołów.

  Dlatego też przed dokonaniem wyboru tematu pracy, opartej o XIX-wieczne materiały archiwalne konieczne jest ustalenie czy źródła te są udostępniane.

Opracowała Dorota Lewandowska