Papież Hadrian IV na prośbę przeora Gwidona przyjmuje klasztor kanoników regularnych pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku nad Wisłą pod opiekę Stolicy Apostolskiej i potwierdza jego szczegółowo wymienione posiadłości (Rzym, u św. Piotra na Watykanie, 18 kwietnia 1155).
Karta pergaminowa o wymiarach 54,3 + 2,6 x 45,1 cm; 4 nacięcia po sznurze od bulli; j. łac. AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 6418.

orig. The Central Archives of Historical Records in Warsaw, Collection of Parchment Records, catalogue no. 6418; parchment sheet, 451×543 + 26 mm; Latin; holes from bulla string. The Zamoyski Archives. Editions: KDMaz. Koch., nr 78.
Photo by Karol Zgliński

1155, 18 April, Rome
Pope Adrian IV assumed patronage over the Canons Regular monastery in Czerwińsk, including its holdings in Płock, Czerwińsk and Nasielsk.

Wraz z przyjęciem chrztu (966) Polska została włączona w krąg cywilizacji łacińskiej. Szczególny związek Polski ze Stolicą Apostolską został wyrażony w akcie oddania przez księcia Mieszka I ziem podległych jego władzy pod opiekę papieża (Dagome iudex; 990–991). Korzystając z tych uprawnień papież Hadrian IV (1154–1159) otoczył opieką nowo ufundowany klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku koło Płocka.

Pochodzący z wysp brytyjskich Hadrian IV (właściwie Mikołaj Breakspear) przed wyborem na papieża był opatem klasztoru kanoników regularnych Saint-Ruf w Awinionie.

Wzniesiony w stylu romańskim klasztor i kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Czerwińsku został ufundowany przez biskupa płockiego Aleksandra z Malonne (1129–1156). Ze swej ojczystej diecezji sprowadził on do Czerwińska zakonników z opactwa św. Idziego w Leodium (Liége) w Walonii. Opactwo czerwińskie stało się głównym domem kanonickim na Mazowszu i najbogatszym klasztorem w tym księstwie. W 1254 roku miało w swym uposażeniu co najmniej 9 kościołów. Opat czerwiński był kanonikiem kapituły katedralnej w Płocku oraz tamtejszej kolegiaty św. Michała.

 Kościół w Czerwińsku, źródło: Wikimedia Commons – Monastery of Canons Regular in Czerwińsk

Kanonicy Regularni należą do najstarszych zakonów kleryckich. Ich pierwsze wspólnoty powstały na przełomie IV i V wieku. Zakonnicy ci stosowali się do reguły św. Augustyna. Struktury zakonne Kanoników Regularnych upowszechniły się po synodzie laterańskim (1059), wraz z reformą gregoriańską. W średniowiecznej Europie funkcjonowało ponad 2500 klasztorów kanoników regularnych. W Polsce, obok klasztoru w Czerwińsku, były to klasztory we Wrocławiu, Trzemesznie i Krakowie. Zakon wywarł wielki wpływ na kulturę europejską. Jego najbardziej znanymi członkami byli Tomasz a Kempis (z Kempen; ok. 1380–1471) i Erazm z Rotterdamu (1467–1536), a w Polsce św. Stanisław Kazimierczyk (1433–1489).
Bulla oznacza okrągłą ołowianą pieczęć dwustronnie odciśniętą, używaną w kancelarii papieskiej, jednak potocznie już w średniowieczu tak nazywany był również dokument papieski. Jeszcze w XV wieku pod dokumentem papieża Hadriana IV dla kalsztoru w Czerwińsku przywieszona była ołowiana pieczęć (bulla) z wizerunkami głów apostołów św. Piotra i Pawła oraz imieniem papieskim.
Omawiany dokument został sporządzony zgodnie z ówczesną praktyką kurii papieskiej. Widnieje na nim własnoręczny podpis papieża (ego Adrianus) i 8 obecnych kardynałów oraz znaki: „Oculi mei” oraz monogram z życzeniami BENE VALETE. Górny krzyżyk w rocie (dwa koncentryczne koła, środkowe przekreślone) także został skreślony ręką Hadriana IV.
Kościół NMP i klasztor kanoników regularnych w Czerwińsku na prawym brzegu Wisły powstał jako fundacja książęca: Bolesława Kędzierzawego oraz Henryka Sandomierskiego z inicjatywy pochodzącego z diecezji leodyjskiej (w Belgii) biskupa płockiego Aleksandra z Malonne (†1156). Aleksander jako biskup płocki od 1129 i jego brat, biskup wrocławski Walter (†1169) wprowadzali w kościele polskim reformę gregoriańską (wyjęcie kościoła spod władzy politycznej monarchy) i odnowę liturgiczną. Zgromadzenie kanoników wywodziło się najprawdopodobniej z kręgu mozańskiego, być może była to filia opactwa św. Idziego w Liège, bowiem kanonicy z tego opactwa byli w Malonne, i reprezentowało starszą umiarkowaną formację kanonikatu regularnego (ordo antiquus). Klasztor powstał około 1150 r. Sama budowla wykazuje cechy budownictwa północnowłoskiego, stąd inna hipoteza, sugerująca przybycie kanoników z tego regionu. Klasztor nie należał do żadnej kongregacji (potem u schyłku wieków średnich przyłączył się do kongregacji lateraneńskiej), podlegał natomiast bezpośrednio biskupowi płockiemu, a przeor (potem pod koniec XII w. przyjął tytuł opata) miał zagwarantowane miejsce w kapitule katedralnej w Płocku. Dzięki bulli (papieskiemu dokumentowi) papieża Hadriana IV (1154-1159) poznajemy pierwotne uposażenie klasztoru. Stanowiły je dobra ziemskie z ludnością poddaną, m. in. wsie: Łomna i Kromnów na lewym brzegu Wisły, Skrzeszew wraz z jeziorem, Nowa Wieś pod Nasielskiem, Garwolewo, Komsin, i Parlin w okolicach Czerwińska). Ponadto uposażenie obejmowało też dochody: dziesięciny i dziewięciny z targowego, z grzywien sądowych, z cła wodnego oraz co dziewiąty źrebak i dziesięciny z jazów. Po ponad 400 latach, pod koniec XVI w., opactwo czerwińskie było jedną z najbogatszych instytucji kościelnych na Mazowszu, posiadało wówczas 47 wsi i pół miasta Czerwińska.
Jacek Krochmal, Hubert Wajs

Upon accepting the baptism (966) Poland became part of Latin civilization. Poland’s particular relationship with the Holy See was expressed in the act of prince Mieszko I, placing the lands subject to him in care of the Pope (Dagome iudex; 990–991). In reference to those rights, Pope Adrian IV (1154–1159) has extended his custody to a newly founded monastery of Canons Regular in Czerwińsk on Vistula river (50 km/30 miles north of Warsaw). Adrian IV (born Nicholas Breakspear), the only Englishman to have occupied the papal throne, was the abbot of Saint-Ruf Canons Regular cloister in Avignon before his election to Pope.

Romanesque cloister and church of Virgin Mary in Czerwińsk was founded by Płock Bishop Alexander of Malonne (1129–1156). He brought canons from St Giles abbey in Liége to Czerwińsk. Czerwińsk abbey became the main canonic house in Masovia. As of 1254, it had at least 9 churches in its domain. The Abbot of Czerwińsk cloister had a seat in cathedral chapter in Płock (bishopric patronage) and Płock collegiate church of St Michael (ducal patronage).
Canons Regular are among the earliest clerical orders. Their first communities, following the Rule of St Augustine, were founded in late 4th and early 5th century. Monastic structures of Canons Regular became more prevalent after the Lateran Synod (1059), in conjunction with Gregorian Reforms. There were over 2500 cloisters of Canon Regulars in mediaeval Europe. In Poland, besides the Czerwińsk abbey, there were cloisters in Wrocław, Trzemeszno and Kraków. Canons Regular order had an immense influence on European culture. Its most famous members included Thomas à Kempis and Erasmus of Rotterdam, and in Poland – St Stanislaus Kazimierczyk (1433–1489).