Zbiór kartograficzny AGAD

  Zbiór Kartograficzny AGAD tworą mapy, rysunki architektoniczne i grafiki przechowywane w Oddziale IV Archiwum. Liczy on 25 012 jednostek inwentarzowych. Składa się z kartografików pochodzących z dawnego zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych oraz z kartografików wyłączonych z zespołów akt przechowywanych w AGAD, przede wszystkim ze Zbioru Popielów, tzw. Metryki Litewskiej, Archiwum m. Warszawy, Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, a także z archiwów rodowych. Znajdują się tu również mapy pochodzące z nabytków (rewindykaty z ZSRR, darowizny instytucji, zakupy). Zbiór zasięgiem chronologicznym obejmuje mapy z lat 1579 – 1954. Najstarszą mapą jest miedzioryt przedstawiający Fryzję Wschodnią. Najstarszy obiekt rękopiśmienny – plan Ujazdowa pod Warszawą – został wykonany przez Aleksandra Albertiniego w 1606 r. Mapy odnoszą się głównie do ziem polskich. Z okresu do 1795 r. przeważnie dotyczą one Korony, w niewielkim stopniu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a z okresu porozbiorowego terenów objętych w posiadanie przez Prusy po II i III rozbiorze, a następnie terenów Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W grupie rysunków architektonicznych wyróżnia się wartością poznawczą Zbiór Henryka i Leandra Marconich. Ponadto w Oddziale Kartografii AGAD przechowywany jest Zbiór Grafiki, obejmujący obiekty z XVII i XVIII w.

  W grupie map małoskalowych do najcenniejszych kartografików należy zaliczyć przede wszystkim XVIII-wieczne mapy Rzeczypospolitej, w tym mapy województw Karola de Perthéesa (bogata kolekcja tych map, w tym brakujących w AGAD znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Pl. Krasińskich 1). Na uwagę zasługują mapy księstw śląskich z połowy XVIII w., mapy zaboru pruskiego i Prus Wschodnich z lat 1802 – 1808 sporządzone przez D. Gillyego, F. L. Schröttera i J. K. von Textora oraz obejmująca ziemie zagarnięte przez Austrię w III rozbiorze tzw. mapa Metzburga z 1799 r. Ponadto w zbiorach znajdują się: Mapa Topograficzna Królestwa Polskiego, sporządzona w latach 1816 – 1830 przez wojskowe służby geodezyjne i kartograficzne Królestwa, a wydana w latach 1839 – 1943; Karta Dawnej Polski Wojciecha Chrzanowskiego; kilkanaście map Królestwa Polskiego z XIX i pocz. XX w.; mapy województw i guberni z tego samego okresu oraz mapa Ziemie ruskie Rzeczypospolitej Aleksandra Jabłonowskiego. Do tej grupy kartografików należy także zaliczyć atlas świata z końca XVII w. oraz atlasy XVIII-wieczne, m. in. Niderlandów i Ameryki Północnej.

  W Zbiorze Kartograficznym AGAD szczególnie cenną grupę kartografików stanowią mapy delimitacyjne sporządzane po kolejnych rozbiorach Rzeczypospolitej oraz mapy delimitacyjne granic Królestwa Polskiego wykonane po Kongresie Wiedeńskim. Wśród nich znajdują się także mapy sporów granicznych, które powstały na mniejszych obszarach, w wyniku wytyczania nowych granic.

  Najliczniejszą część zbioru stanowią mapy gruntowe – ok. 70 % całości. Wśród nich przeważają mapy spornych granic między posiadłościami ziem, w tym mapy sądowe. Najstarsze kartografika gruntowe znajdujące się w AGAD pochodzą z XVII w. Przeważają mapy z drugiej poł. XVIII i z XIX w. Najliczniejsze są mapy Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego z lat 1839 – 1934. Znaczną grupę stanowią mapy gruntowe pochodzące z archiwów rodowych, zwłaszcza Radziwiłłów. Nieliczne są galicyjskie plany katastralne, głównie pochodzące z Archiwum Potockich z Łańcuta. Niewiele też znajduje się map regulacji gruntów. Nieliczne są także mapy leśne, przedstawiające obręby leśne i całe obszary lasów w określonych posiadłościach.

  Ważną część Zbioru Kartograficznego AGAD w grupie map wielkoskalowych stanowią kartografika miejskie, nazywane także planami urbanistycznymi. Najliczniejsze są plany ogólne Warszawy oraz plany części tego miasta, jego ulic, placów i posesji (równie znaczące zbiory planów Warszawy znajdują się w Archiwum Państwowym m. st. Warszawy, ul. Krzywe Koło 7 oraz w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Pl. Krasińskich 1). Przeważają XVIII-wieczne plany miast Korony i XIX-wieczne plany miasta Królestwa Polskiego (np. miasta Kolno – opis, plan). Na uwagę zasługują, pochodzące przede wszystkim z archiwów rodowych, plany miast i miasteczek kresowych Rzeczypospolitej.

  Równie ważną, chociaż ilościowo mniejszą, część map wielkoskalowych znajdujących się w AGAD stanowią plany twierdz pochodzące z XVIII i XIX w. Wśród kartografików fortecznych najliczniej reprezentowane są plany twierdzy jasnogórskiej i jej okolic sporządzone w końcu XVIII w. przez oficerów Korpusu Inżynierów Koronnych i z pocz. XIX w. autorstwa kartografów wojskowych służb topograficznych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Ponadto w zbiorze znajdują się plany twierdz w Lanckoronie, Kamieńcu Podolskim, Zamościu, Modlinie i Brześciu nad Bugiem. Z działalnością wojskowych służb kartograficznych związane są przechowywane w AGAD mapy przedstawiające tereny kampanii i bitew, zwłaszcza z okresu rewolucyjnej i napoleońskiej Francji, wojny polsko – austriackiej 1809 r., powstania listopadowego, wojen krymskich i I wojny światowej.

  Niewielką liczebnie grupę stanowią kartografika komunikacyjne. Najstarsze XVIII-wieczne itineraria pochodzą ze Zbioru Geograficznego Stanisława Augusta. Najwięcej znajduje się map komunikacyjnych z okresu Królestwa Polskiego, z lat 1815 – 1830. Ponadto do ciekawszych należy mapa dróg Francji z 1916 r. oraz Mapa komunikacyjna Galicji i Bukowiny z 1911 r.

  W grupie map hydrograficznych za najbardziej interesujące należy uznać XVIII-wieczne kartografika pochodzące ze Zbioru Geograficznego Stanisława Augusta, w tym mapę hydrograficzną Polski Karola de Perthéesa oraz mapy rzek polskich sporządzone w drugiej połowie XVIII i w pierwszej połowie XIX w. (w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego). Wartościowym jest także zbiór map i rysunków technicznych dotyczących Kanału Augustowskiego.

  Znaczącą grupę w Zbiorze Kartograficznym AGAD stanowią rysunki architektoniczne. Wśród nich liczne odnoszą się do architektury sakralnej. Pozostałe związane są z architekturą świecką m. in. Zamkiem Królewskim w Warszawie, pałacami, szpitalami, oberżami i zabudowaniami włościańskimi. Niewielka jest grupa rysunków dotycząca założeń parkowych.

  W Zbiorze Kartograficznym nieliczne są mapy przemysłowe. Najciekawsze dotyczą zakładów włókienniczych w Żyrardowie, przędzalni w Tomaszowie Mazowieckim, projektu wielkiego pieca w Olkuszu. Wśród nich znajdują się Karta pocztowa i przemysłowa Królestwa Polskiego Jerzego Egloffa z 1864 r. oraz Karta geognostyczna Zagłębia Węglowego w Królestwie Polskim Jana Hempla z 1856 r.

  Oprócz map, rysunków i grafik luźnych przechowywanych w Oddziale Kartograficznym, w AGAD znajdują się mapy i rysunki architektoniczne wszyte w akta: Zbiór Popielów, tzw. Archiwum Królestwa Polskiego, Archiwum Koronne Warszawskie, zbiór Warszawa Ekonomiczne, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, Komisja Rządowa Wojny, Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu.

Opracował Henryk Bartoszewicz