AGAD, Komisja Rządowa Wojny (zesp. nr 193), sygn. 478

(oprac. Alicja Nowak, Sławomir Postek, Dorota Lewandowska)

Uwaga dla korzystających z bazy danych:

Numery pozycji podane w zapisach służą wyłącznie celom ewidencyjnym, przy ewentualnym zamawianiu akt do digitalizacji lub cytowaniu w opracowaniach prosimy podawać jedynie sygnaturę jednostki aktowej (478) oraz nr karty.

Upadek powstania listopadowego spowodował wzrost represji carskich, które odczuł ogół mieszkańców Królestwa Polskiego. W  stosunku  do pozostałych w kraju lub  powracających z zagranicy urzędników wojskowych, żołnierzy, obywateli polskich, przeprowadzono swoistą „lustrację”, która miała na celu  określenie ich  przydatności   do   dalszego funkcjonowania w strukturach administracji państwowej narzuconej przez zaborcę. Wprowadzono specjalne formularze tzw. Protokołów instalacyjnych na stanowiska urzędnicze, które miały ujawnić dotychczasowy przebieg nauki lub służby, z uwzględnieniem złożonej przysięgi homagialnej (czyli przysięgi wierności) oraz udziału w wydarzeniach 1830/1831 r. Kandydaci na urzędników musieli ponadto podpisać „deklarację nienależenia do Towarzystw tajnych”   oraz   „deklaracje   nienależenia   do   Rewolucji   w   r.   1830” .

Szczególną lustrację przeprowadzono po upadku powstania listopadowego wśród jego najbardziej czynnych uczestników, czyli wojskowych. W obliczu klęski powstania wycofujące się oddziały polskie przekroczyły 28 IX 1831 r. granicę austriacką, a pozostałe, 5 października, pruską. Część oficerów powróciła do kraju; chcąc w nim pozostać musieli oni złożyć ponowną przysięgę na wierność cesarzowi Rosji i opisać dokładnie swój udział w wojnie 1830/1831. Po zajęciu Warszawy przez Rosjan, urzędnicy Komisji Rządowej Wojny, pozostali w stolicy, przystąpili do rejestrowania polskich oficerów, potwierdzających lub składających po raz pierwszy przysięgę wierności cesarzowi Mikołajowi I. Odbywało się to prawdopodobnie na polecenie władz rosyjskich; nie należy jednak wykluczać aktywnego udziału w tym procederze członków KRW, którzy namawiając jesienią 1831 r. polskich oficerów do złożenia takiej przysięgi przekonywali, że możliwe jest jeszcze odtworzenie Wojska Polskiego, a złożenie przysięgi przed cesarzem przekona go, że znaczna część korpusu oficerskiego jest skłonna mu wiernie służyć. Komisja Rządowa Wojny sporządziła listy oficerów przebywających w Warszawie, znajdujących się w lazaretach, chcących wyjechać ze stolicy na prowincję, do Prus, Austrii, czy guberni rosyjskich. Przede wszystkim jednak zostali zarejestrowani wszyscy ci, którzy stawili się przed Komisją i złożyli ponownie przysięgę wierności cesarzowi Rosji. Każdy z przesłuchiwanych musiał szczegółowo wyjaśnić, jaki stopień zajmował przed wybuchem powstania, czym zajmował się w czasie jego trwania, jakie otrzymał nominacje, i czy przebywał w Warszawie, a jeśli nie, to skąd do niej przybył. Znalazła się tu również adnotacja o złożonej przysiędze. Materiał zgromadzony w ten sposób mieści się w pięciu tomach akt KRW (sygn. 477-481). Zaprezentowane tu akta o sygn. 478 prowadzone są w języku polskim i noszą tytuł: Lista imienna generałów, oficerów wyższych i niższych tudzież urzędników wojskowych Armii Polskiej, będących w czynnej służbie na dniu 29 listopada 1830 roku, którzy wykonali na [nowo] przysięgę wierności Najjaśniejszemu Cesarzowi i Królowi i dopełnili przepisanych formalności. Listę sporządzono w 1832 r. Wojskowi zapisani w aktach zostali podzieleni na grupy, w zależności od zajmowanego stanowiska  i stopnia wojskowego przed wybuchem powstania: generałowie (m. in. gen. Izydor Krasiński, od 4 II 1831 r. minister wojny; gen. Jan Weyssenhoff, dowódca ułanów (obaj na k. 1); hr. Jan Krukowiecki, gen. dywizji, prezes   Rządu   Narodowego,   k. 1v; gen.   Franciszek   Rohland,   dowódca   dywizji, k. 5;  pułkownicy i podpułkownicy, m. in. Ignacy Prądzyński, awansowany na generała, uczestnik bitew pod Wawrem i Dembem Wielkim, k. 7; Józef Koriot, płk Korpusu Inżynierii, k. 7; następnie majorowie; dalej sztab główny wojska, z podziałem na części składowe: pułki i korpusy poszczególnych formacji wojskowych, administracja   wojenna, m. in. urzędnicy KRW, lekarze, kapelani. Część tych materiałów została opublikowana już w 1831 r. przez „Gazetę Warszawską” (nr 254-256) jako Lista imienna jenerałów, oficerów  wyższych i niższych, niemniej urzędników wojskowych, którzy nie udawszy się za wojskiem lub zaniósłszy żądanie o uwolnienie, wykonali na nowo przysięgę wierności Najjaśniejszemu Cesarzowi i Imci Królowi lub udali się za granicę, gdzie są poddanymi, do 9/21 września włącznie.   

Przechowywane w AGAD akta obejmują tylko oficerów, którzy stanęli przed Komisją; nieposłuszni pozostali poza granicami Królestwa (Prusy, Galicja, Kraków) lub wyemigrowali, głównie do Francji.

Spisy wojskowych dokonane po upadku powstania, były, jak się wydaje, pierwszą lustracją przeprowadzoną na ziemiach polskich na tak szeroką skalę, która miała określić i ustalić udział poszczególnych osób w walkach 1830/1831 r. oraz ich stosunek do „prawowitej” władzy, która powróciła w wyniku klęski rewolucji. Jak wiadomo, nie przyniosła ona efektu spodziewanego przez urzędników KRW; armia polska przestała istnieć. W   latach 1831-1914 oddziały polskie, organizujące się w czasie powstań i zrywów wolnościowych innych narodów, miały charakter tylko ochotniczy i pomimo podejmowanych prób (powstanie styczniowe) nie przekształciły się w regularne wojsko.

Wybrana literatura:

• Bielecki R., Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego, t. 1-3, Warszawa 1995-1998;
• Czubaty J., Wodzowie i politycy. Generalicja polska lat 1806-1815, Warszawa 1993;
• Gembarzewski B., Wojsko polskie 1815-1830, Warszawa 1903;
• Ramotowska F., Przysięga i księgi homagialne narodu polskiego roku 1831, „Archeion”, t. 75, 1988, s. 91-127;
• Tarczyński M, Generalicja powstania listopadowego, Warszawa 1980.

(oprac. Dorota Lewandowska)