Zarys dziejów kształtowania się zasobu AGAD

Archiwum Główne Akt Dawnych jest najstarszym publicznym archiwum polskim. Jego początki sięgają czasów Księstwa Warszawskiego. Powołane zostało dekretem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z 2 IX 1808 r. pod nazwą Archiwum Ogólnego Krajowego. Fryderyk August powierzył mu nie tylko Metrykę Koronną i Litewską, ale również wszelkie najważniejsze akta państwowe i różnych resortów rządowych oraz instytucji sądowych. Już od początków swego istnienia archiwum spełniało podwójną rolę: urzędu wiary publicznej (tj. uwierzytelniającego odpisy dokumentów) oraz instytucji archiwalnej, gromadzącej i zabezpieczającej spuściznę rękopiśmienną po władzach i urzędach dawnej Rzeczypospolitej. W toku ponad dwustu lat nieprzerwanej działalności, mimo zachodzących zmian politycznych i ustrojowych, w czasach największego ucisku zaborców, archiwum zachowało personel polski i pozostawało wciąż instytucją narodową, służąc w miarę możności ogółowi polskich historyków. Zmiany następowały tylko w nazwie: Archiwum Ogólne Krajowe (1808 – 1815), Archiwum Główne Królestwa Polskiego (lata 1816 – 1889), Warszawskie Archiwum Główne Akt Dawnych Królestwa Polskiego (do 1918 r.) i Archiwum Główne Akt Dawnych (od 1918 r.).

Przez cały wiek XIX zasób Archiwum Głównego Akt Dawnych stale powiększał się poprzez różne dopływy aktowe. Wiele akt z zasobu staropolskiego rewindykowano z Berlina po traktacie tylżyckim (1807), zaś po roku 1809 odzyskano niektóre registratury polskie z Austrii. Już w początku XIX w., kiedy zasób ten przechowywany był na Zamku Królewskim w Warszawie, dołączono do niego akta miasta Warszawy. W latach dwudziestych XIX w. wpłynęły do zasobu archiwum akta Komisji Bankowej wraz z archiwaliami sześciu upadłych banków. W latach trzydziestych XIX w. trafiły tu też akta Trybunału Koronnego kadencji lubelskiej i piotrkowskiej. W latach osiemdziesiątych tegoż stulecia Archiwum Główne przejęło akta sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich z całego Królestwa Polskiego (bez akt sądów z guberni lubelskiej), a także archiwalia wielu miast i zniesionych klasztorów. W tym okresie przejmowano także akta sądowe różnych instancji z lat 1807 – 1876. W latach 1853 – 1861 wzrósł dopływ akt skarbowych, przejmowanych z tzw. Działu staropolskiego Komisji Rządowej Przychodu i Skarbu. W 1898 r. Teodor Wierzbowski, nowy dyrektor Archiwum Głównego, uzyskał zwrot części akt Metryki Koronnej z Moskwy. W efekcie gromadzenia zasobu objętość zbiorów w końcu XIX w. wzrosła do około 79 000 j.a., podczas gdy jeszcze w 1882 r. nie przekraczała 35 000 j.a.

Istotne powiększenie zbiorów nastąpiło w wolnym państwie polskim. W latach 1923 – 1934 zasób Archiwum Głównego w jego siedzibie przy ul. Długiej 24 ostał uzupełniony materiałami archiwalnymi rewindykowanymi z Rosji w wyniku realizacji traktatu ryskiego z 1921 r. Materiały te były w poważnym stopniu prawie niedostępne dla badań naukowych przez cały wiek XIX, a obejmowały większą część tzw. Archiwum Sekretnego (czyli Archiwum Koronnego), część Metryki Koronnej, akta władz naczelnych państwa z epoki stanisławowskiej, akta powstania kościuszkowskiego. Zasób AGAD oceniano wówczas na 1750 tys. ksiąg, poszytów i plików akt oraz na 5 tys. dokumentów pergaminowych i 10 tys. planów i map. Ze swych ogromnych zbiorów archiwum utraciło bezpowrotnie w czasie II wojny światowej ponad 90% zasobu, który spłonął w budynku Archiwum przy ulicy Długiej 24, podpalony przez hitlerowców 2 IX 1944 r.
Po II wojnie światowej do zasobu AGAD włączono ocalałe fragmenty z zasobu dwóch odrębnych instytucji: Archiwum Akt Dawnych (utworzonego 3/15 VI 1867 r. na mocy ukazu cara Aleksandra II) i Archiwum Skarbowego (powołanego 2 VII 1871 r.). AAD gromadziło akta z okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, ich likwidowanych urzędów i instytucji w tym Akt Rady Administracyjnej, Rady Stanu KP, Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Komitetu Urządzającego, także akty Władz Powstania Listopadowego, akta Komisji śledczych i innych. Natomiast Archiwum Skarbowe gromadziło akta władz, urzędów i instytucji skarbowych i gospodarczych z obszaru dawnego Królestwa Polskiego.

W końcu lat 30. XX w. zasób Archiwum Akt Dawnych wynosił w przybliżeniu 600 tys. ksiąg, poszytów, akt, map itd. Metraż określano na około 10 tys. mb. Zagłada Archiwum nastąpiła w czasie Powstania Warszawskiego. 1 IX 1944 zostało ono zniszczone przez bomby burzące i pożary. Akta ocalałe z budynku przy ulicy Jezuickiej i grupy wybranych akt ukrytych wcześniej w forcie im. Sokolnickiego zostały po II wojnie światowej włączone do zasobu AGAD. W 1939 r na skutek działań wojennych większość pomieszczeń Archiwum Skarbowego uległa spaleniu i zniszczeniu. Ocalały magazyny przy ul. Szpitalnej, akta złożone w forcie im. Sokolnickiego oraz w Arsenale. Wszystkie te akta skomasowano w 1940 r. w budynku przy ul. Podwale 15. Według sprawozdania niemieckiego Archivamtu z 13 VII 1942 r. Archiwum Skarbowe zawierało wtedy „13 871 przegródek akt o powierzchni 2980 m oraz 24 197 tomów ksiąg i ponad 100 dokumentów”. Liczbę poszytów określono na milion. Cały ten zasób spłonął we wrześniu 1944 r., pozostała jedynie skrzynka cymeliów ukryta w forcie im. Sokolnickiego. Uratowane z pogromu akta włączono do zasobu AGAD.

Obecnie Archiwum Główne Akt Dawnych posiada zasób historycznie ukształtowany, nie podlegający większym dopływom, chronologicznie mieszczący się od XII w. do I wojny światowej (za wyjątkiem archiwaliów podworskich i akt metrykalnych z terenów zabużańskich). Obejmuje on archiwalia polskich i obcych (zaborczych) władz, urzędów, instytucji naczelnych i centralnych oraz prowincjonalnych, a także archiwa rodzin i osób o szczególnym znaczeniu z terenów dawnej Rzeczypospolitej (Korony i Litwy), tzw. Prus Południowych i Nowowchodnich (zabór pruski), Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, a także części Galicji (zabór austriacki). W 2009 r zasób AGAD liczył ponad 311 000 jednostek archiwalnych w 443 zbiorach i zespołach (blisko 6 400 mb).