29 listopada 2000 r.

10.00 – 11.15

Prowadzenie – Wanda Grębecka (Instytut Historii Nauki PAN)

1. B. Orłowski, Warszawskie Królewskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w rozwoju techniki (referat, Polskie Towarzystwo Historii Techniki, Instytut Historii Nauki).

2. A. Paszkiewicz, Zespół pracujących techników TPN jako prekursor polskiej myśli technicznej (referat, Naczelna Organizacja Techniczna).

3. A. Chodkowska, Rola Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w inicjowaniu ruchu wynalazczego na ziemiach polskich w I poł. XIX w. (referat, Archiwum PAN).

4. P. Boroń, Odezwa TPN jako inspiracja badań nad dziejami Polski i Słowiańszczyzny (komunikat, Uniwersytet śląski).

12.00 – 14.00

Prowadzenie – A. Paszkiewicz (Naczelna Organizacja Techniczna)

1. D. Rolnik, Pierwszy prezes TPN Jan Albertrandi w opiniach współczesnych (komunikat, Uniwersytet śląski).

2. D. Nawrot, Udział elit politycznych Księstwa Warszawskiego w życiu naukowym TPN (komunikat, Uniwersytet śląski).

3. A. Skrzypietz, Wiek XVII w pracach TPN (komunikat, Uniwersytet śląski).

4. M. Osiecka, Losy akt Towarzystwa Warszawskiego Królewskiego Przyjaciół Nauk (referat, Archiwum Główne Akt Dawnych).

5. Z. Strzyżewska, Archiwalia dotyczące działalności Towarzystwa Przyjaciół Nauk w archiwach rosyjskich (referat).

6. M. Kucharski, Ewolucja pojęcia narodu w pracach TPN (komunikat, Uniwersytet śląski).

7. H. Krajewska, Rola uczonych wyznania protestanckiego w Warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk (referat, Archiwum PAN).

8. A. Kulecka, Członkowie zagraniczni Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (referat, Instytut Historyczny UW, Archiwum PAN).

15.00 – 16.00

Prowadzenie – Andrzej Śródka (Instytut Historii Nauki PAN)

Mazowsze jako region historyczny I. Rzeczypospolitej
Tradycje samorządowe

  Mazowsze to terytorium w dorzeczu środkowej Wisły z głównymi ośrodkami w Płocku, Rawie i Czersku (od XV w. – w Warszawie). Od północnego wschodu Mazowsze graniczyło z puszczami, zaś od północnego zachodu z wysoko rozwiniętymi gospodarczo ziemiami państwa krzyżackiego, a od pocz. XVI w. z Prusami. Istniejące na tym terytorium w średniowieczu dawne księstwa mazowieckie w miarę wymierania poszczególnych linii Piastów mazowieckich były stopniowo inkorporowane do Korony. W 1462 r. ziemie: rawska i gostynińska, w 1476 r. – sochaczewska, w 1495 r. – płocka i w drugiej połowie lat 20-tych XVI w. po śmierci dwu ostatnich książąt Stanisława i Janusza III – księstwo mazowieckie. W drugiej połowie XVI Mazowsze obejmowało trzy przemianowane z dawnych księstw, znacznie różniące się wielkością województwa: płockie, rawskie i mazowieckie i zajmowało 33 493 km². Mazowsze miało niemal tyle samo osad (ponad 100 miast i 6500 wsi), ile ich było w Wielkopolsce (w szerszych granicach – 6 województw) na prawie dwukrotnie większym obszarze. Znaczne były tu dobra domeny książęcej. W woj. płockim do dóbr monarszych należały 4 miasta i 14 wsi; w woj. rawskim 10 miast i 73 wsie, w mazowieckim zaś 36 miast i 282 wsie.

  Mazowiecka samorządność ma swoje źródła w czasach Mazowsza udzielnego. Choć nie ma wśród historyków zgody co do samych początków i pierwotnych form aktywności politycznej mazowieckiej szlachty, to badania wskazują, (B. Sobol) iż już w drugiej połowie XV stulecia zaistniały na Mazowszu przesłanki, sprzyjające wytworzeniu się podstawowych instytucji samorządu szlacheckiego – sejmików ziemskich.

  Późniejszy rozwój tych ciał był ściśle związany z dziejami politycznymi regionu. Stopniowemu wcielaniu mazowieckich ziem (rawskiej i gostyńskiej w roku 1462, sochaczewskiej w 1476, księstwa płockiego w 1495 i księstwa mazowieckiego w 1526 – 1529) do monarchii jagiellońskiej towarzyszyło dostosowywanie lokalnych struktur i rozwiązań do potrzeb kształtującego się systemu parlamentarnego Królestwa Polskiego. Wzorem innych województw koronnych obywatele inkorporowanych ziem nabywali prawo wysyłania swych, wybieranych na sejmikach ziemskich, przedstawicieli na sejm walny, uczestnicząc w tym samym stopniu w życiu politycznym państwa jak Wielko- czy Małopolanie.

  Rozwój mazowieckiego systemu sejmikowego, wykształcanie się w drugiej połowie XVI stulecia nowych form szlacheckich zgromadzeń, takich jak choćby sejmiki deputackie, posejmowe, relacyjne czy kaptury miał na Mazowszu identyczny przebieg jak w innych prowincjach, był bowiem elementem zmian o charakterze ponadregionalnym, będących pochodną aktywizacji politycznej całego stanu szlacheckiego, zdobywania przezeń większych kompetencji i uprawnień w państwie.

  Zrodzony u schyłku średniowiecza system ewoluował, osiągając swoistą dojrzałość w drugiej połowie XVII stulecia. Widomym symbolem tych zmian był wzrost częstotliwości zgromadzeń, systematyczne rozszerzanie kompetencji i obszarów zainteresowań samorządu, a także poszukiwanie i wykształcanie nowych form aktywności. Oparty na instytucji sejmiku system miał niezwykłe zdolności adaptacyjne i samoregulacyjne, co pozwalało mu na bieżąco reagować na potrzeby Rzeczypospolitej i regionu, a zwłaszcza na pojawiające się incydentalnie zagrożenia.

  Fakt, iż mazowieckie okręgi sejmikowe były relatywnie niewielkie, ułatwiał dostęp do tej instytucji także uboższym obywatelom, co z kolei sprzyjało aktywizacji politycznej szerokich mas szlacheckich. Uczestnictwo w obradach sejmiku czy konfederacji, podejmowanie decyzji o charakterze generalnym czy partykularnym wzmacniało nie tylko więzi terytorialne, ale też ponadregionalne, budując poczucie jedności (zarówno w sensie formalnoprawnym jak i ideologiczno – programowym) z całą Rzeczypospolitą.

  Był zatem sejmik, szczególnie dla mniej zamożnej szlachty, a ta na Mazowszu stanowiła większość narodu politycznego, swoistą szkołą wychowania obywatelskiego, kształtowania wzorów postępowania i kultury politycznej.

Ze wstępu do katalogu
Dr Jolanta Choińska – Mika
Instytut Historii UW

  Celem wystawy jest ukazanie tradycji historycznych regionu oraz zarysowanie na tym tle roli, jaką w wiekach od XV do XIX odgrywał samorząd, tak szlachecki, jak i miejski. Sejmiki mazowieckie, szczególnie dla mniej zamożnej szlachty, a ta na Mazowszu stanowiła większość "narodu politycznego", były swoistą szkołą wychowania obywatelskiego, kształtowania wzorów postępowania i kultury politycznej. Odegrały też istotną rolę w trwającym kilka wieków procesie włączania Mazowsza do dawnej Rzeczypospolitej. Ważną rolę przy unifikacji praw odegrało sądownictwo szlacheckie. Na wystawie będą zaprezentowane zarówno najwcześniejsze dokumenty książąt mazowieckich, jak i te związane z inkorporacją Mazowsza do Korony po śmierci ostatnich książąt mazowieckich: Janusza i Stanisława (1526 r.), instrukcje sejmikowe oraz księgi sądów szlacheckich. Będą także dokumenty ilustrujące problematykę samorządności miejskiej. Powstanie samorządu miejskiego łączy się ściśle z lokacją miast na tzw. prawie niemieckim, dla Mazowsza była to przede wszystkim chełmińska odmiana tego prawa. Przemiany społeczne i gospodarcze, dokonujące się w ciągu wieków oraz wyodrębnienie grupy mieszkańców miast i poddanie ich sądownictwu miejskiemu sprawiło, że dotychczasowa sytuacja prawna miast wymagała nowych rozwiązań i uregulowań. Miasta otrzymywały dokumenty lokacyjne, zaś w kancelariach miejskich prowadzono akta sądowe, które dziś stanowią cenne źródło do poznania przeszłości miejskiej. Oprócz dokumentów prezentowane będą mapy, plany i grafiki związane z Mazowszem. Łącznie zaprezentujemy ponad 60 obiektów z zasobów AGAD, Biblioteki Narodowej i Muzeum Narodowego w Warszawie.

  Wystawie towarzyszyć będzie publikacja autorstwa dr Jolanty Choińskiej-Miki z Uniwersytetu Warszawskiego, zawierająca historyczne wprowadzenie, esej o współczesnych problemach rozwoju regionalnego, pióra prof. dra hab. Michała Kuleszy z Uniwersytetu Warszawskiego oraz katalog obiektów.

  Na wystawie można było obejrzeć m. in. pieczęcie książąt mazowieckich oraz dokumenty wystawiane w ich kancelariach. Polecamy również zapoznanie się z katalogiem wystawy.

Spis dokumentów archiwalnych prezentowanych na wystawie
"Najcenniejsze dokumenty w zasobie AGAD"
w dniach 15-16 września 2000 r.

1210

Sławosz ze Sławoszowa wobec księcia Leszka przeznacza dwie posiadłości po swojej śmierci dla klasztoru norbertanek w Busku.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 2618

10 sierpnia 1218, we Włocławku

Konrad książę mazowiecki i kujawski potwierdza nadanie swego dziada dla Hugona Bucza jego wnukowi Marcinowi Grabcowi.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 6423

[1232-1233]

Konrad książę mazowiecki i kujawski zwraca Michałowi biskupowi kujawskiemu wieś Chełmce, sprzedaje mu wieś Kicko i zamienia wieś Bątkowo.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 6420

1263

Kazimierz książę łęczycki i kujawski zgadza się na czterech sędziów polubownych w sporze z Zakonem Niemieckim.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 584

1278

Przemysł II książę wielkopolski pośrednicząc między Leszkiem księciem sieradzkim a Ziemomysłem księciem kujawskim przyznaje Ziemomysłowi zwrot Kujaw.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 2

1325

Władysław Łokietek król polski potwierdza konwentowi cystersów w Byszewie nadania uczynione przez poprzedników.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 6481

4 lutego 1367, we Lwowie

Kazimierz król polski zezwala Grzegorzowi biskupowi ormiańskiemu na przebywanie we Lwowie i prowadzenie tam działalności.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 6197

16 lutego 1369, Buda

Ludwik król węgierski zobowiązuje się dotrzymać warunków wcześniejszych układów, zawartych z Kazimierzem [Wielkim] królem polskim.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 5528

27 kwietnia 1410, w Krakowie

Władysław Jagiełło, król polski wydaje Zygmuntowi, królowi węgierskiemu list żelazny na przejazd przez ziemie polskie.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 36

20 grudnia 1410, w Krakowie

Holbracht de Loym, wzięty do niewoli w bitwie pod Grunwaldem, zobowiązuje się do zapłacenia wykupu w wysokości 150 kop groszy czeskich. (łac.)

Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 612

1 lutego 1411, w Toruniu

Władysław, król polski i Aleksander Witold, wielki książę litewski, zawierają pokój z wielkim mistrzem Henrykiem von Plauen i Zakonem Niemieckim. (łac.)

Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 4487

1537

Rejestr przychodów z prywatnych dochodów królewskich
Regestrum susceptarum racionum de privatis proventibus SRM.

Archiwum Skarbu Koronnego 1, Rachunki Królewskie, nr 90

1548, w Piotrkowie

Diariusz sejmu walnego odbytego w Piotrkowie, będący najstarszym zachowanym polskim diariuszem sejmowym.

Zbiór Branickich z Suchej, nr 47/61

1447 – 1455

Najstarsza zachowana księga wpisów kancelarii królewskiej.

Metryka Koronna, nr 10

30 grudnia 1565, Wilno

Zygmunt August król polski wprowadza ustrój sejmikowy na Litwie.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 7772

1 lipca 1569, na sejmie w Lublinie

Panowie rady i posłowie ziemscy Wielkiego Księstwa Litewskiego odnawiają unię z Koroną Polską.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 5627

1573, w Paryżu

Henryk, król polski, zaprzysięga tzw. Pacta conventa – uzgodnione z przedstawicielami Rzeczypospolitej indywidualne zobowiązania elekta.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 4468

4 maja 1576, w Krakowie na sejmie Koronacyjnym

Potwierdzenie przez króla Stefana Batorego praw i przywilejów polskich (tzw. "Artykułów Henrykowskich").

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 4667

1577

Akt przymierza Amurata III sułtana tureckiego ze Stefanem Batorym królem polskim.

Archiwum Koronne Warszawskie, dział "Tureckie" Karton 71, 260, 486

XVII w.

Herbarz.

Varia oddziału I, nr 8

maj 1672, w Łachwie

Inwentarz dóbr Łachwa w województwie nowogródzkim, własności Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny.

Arch. Radziwiłłów dz. XXV, nr 2166

27 lipca 1644

Filip katolikos Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego posyła Władysławowi IV Wazie, królowi polskiemu relikwie i prosi o opiekę nad kościołem ormiańskim w Rzeczypospolitej.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 5417

3 maja 1660, Oliwa

Traktat pokojowy między Szwecją a Polską.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 5611

16 września 1659, w Nowym Amsterdamie, w Ameryce Północnej

List do Bogusława Radziwiłła księcia na
Birżach i Dubinkach, koniuszego litewskiego, przebywającego w Królewcu w Prusach pisany przez dawnego sługę a obecnie nauczyciela w szkole w Nowym Amsterdamie [obecnie Nowy Jork] doktora Aleksandra Karola Curtiusa. Najstarszy zachowany list z Ameryki związany z Rzeczypospolitą.

Archiwum Radziwiłłów, dz. V (akta niesygnowane)

Zobacz

1684

Własnoręczne zapiski króla Jana III dotyczące kampanii wojennych przeciwko Turcji.

Archiwum Publiczne Potockich, nr 51

1652-1653

Oprawa księgi miejskiej starej Warszawy z połowy XVII wieku, współczesny barwny herb miasta.

Warszawa Ekonomiczne, nr 253

1604-1605

Księga przychodów i wydatków miejskich (gmerki mieszczan warszawskich).

Warszawa Ekonomiczne, nr 223

[1676 – 1690]

Tłok pieczęci wielkiej litewskiej króla Jana III Sobieskiego.

Zbiór Dokumentów Pergaminowych

Zobacz

30 czerwca 1780

Próbki farbowanych płócien z manufaktur grodzieńskich Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego litewskiego.

Archiwum Tyzenhauzów, D/3/XVI/4

1777

Lista kadetów ze szkoły rycerskiej przedstawionych do nagrody i do kary w 1777 r.

Zbiór Popielów, nr 224

1794

Patent oficerski wystawiony przez Tadeusza Kościuszkę dla Jana Kantego Dębskiego, 1794 r.

Archiwum Królestwa Polskiego, nr 270

24 maja 1794

Protokół sesji Rady Najwyższej Narodowej (m. in. podpis Jana Kilińskiego).

Archiwum Królestwa Polskiego, nr 305

Mapa województwa brzesko – kujawskiego i inowrocławskiego, 1785, Karol de Perthées, 48 x 54 cm, miedzioryt wielobarwny.

Zbiór Kartograficzny AK 108

Plan Ujazdowa, 1606, Aleksander Albertini, 56 x 42 cm, rękopis wielobarwny.

Zbiór Kartograficzny 570 – 1

Plan Warszawy, Rizzi Zannoni, 1772, 62,5 x 45,5 cm, miedzioryt jednobarwny.

Zbiór Kartograficzny 300 – 25

19 vandemaire 1799, w Paryżu

List gen. Karola Kniaziewicza do gen. Jana Henryka Dąbrowskiego o formowaniu Legionów Polskich przy Armii Dunajskiej (francuskiej).

Teki Dąbrowskiego, teka 6 plik I

28 marca 1812, w Warszawie

Testament Księcia Józefa Poniatowskiego spisany odręcznie przed wyprawą wojenną w 1812 r.

Archiwum Księcia Józefa Poniatowskiego, nr 7

10 kwietnia 1831, w obozie pod Siedlcami

Raport generała Skrzyneckiego złożony Rządowi Narodowemu o przebiegu bitwy pod Iganiami, 1831 r.

Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, nr 1362

25 marca 1831, w Antuzowie

Oświadczenie Emilii Plater o dobrowolnym, powodowanym jedynie miłością do Ojczyzny, wstąpieniu do oddziału powstańczego.

Archiwum Platerów z Antuzowa, nr 214

1831

Uchwała Sejmu o detronizacji cara Mikołaja jako króla Polski, 25 I 1831 r. (kopia, oryginał w Bibliotece Polskiej w Paryżu).

Władze Centralne Powstania Listopadowego, nr 64 b

1807

Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 VII 1807 r. (kopia w j. francuskim, oryginał w Dreźnie).

Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, nr 1

1823

Karykatury przedstawiające Napoleona na wyspie św. Heleny, przemycone do Warszawy z Paryża.

Policja Tajna Wielkiego Ks. Konstantego, nr 52

1864

Spis osób skazanych w powstaniu 1863/64 (na liście Traugutt, Krajewski, Toczyski, Żuliński, Jeziorański, straceni 5 VIII 1864 r. w Cytadeli w Warszawie, nr 402-406) .

Kancelaria Namiestnika JCK Mości w Królestwie Polskim, nr 7

1809

Lista posłów i deputowanych na sejm 1809 r.

Sejm i Senat Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, nr 3

1819-1820

Akta dotyczące nobilitacji szlacheckich z rysunkami herbów – wizerunek herbu Łabędź.

Heroldia Królestwa Polskiego, nr 3

1892

Projekt bomby skonstruowanej przez Ignacego Mościckiego absolwenta Politechniki w Rydze, "elektro-technika", użytej w nieudanym zamachu na generał-gubernatora Osipa Hurkę, 25 VIII 1892 r.

Prokurator Warszawskiej Izby Sądowej, nr 2062

1863

Dekret uwłaszczenia chłopów na Rusi przez Rząd Narodowy, tzw. Złota Hramota.

Rząd Narodowy, nr 8

1832, 1833

Dokumenty paszportowe na wyjazd do Hamburga złożone przez Konstantego Ordona w lipcu 1832 r. oraz tzw. Książka wędrowna wystawiona na nazwisko Józefa Muszyńskiego, 1833 r.

Kancelaria Własna Namiestnika w Królestwie Polskim. Wydział paszportowy, nr 50 i 1836

1806

Afisz przedstawienia "Krakowiacy i Górale" wystawionego w związku z przybyciem Napoleona do Warszawy, 19 XII 1806 r.

Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, nr 297

1808

Dekret powołujący Archiwum Ogólne Krajowe, 2 IX 1808 r.

Rada Stanu i Rada Ministrów Księstwa Warszawskiego, nr 124

1821-1830

Projekt pomnika Mikołaja Kopernika.

Królewskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, nr 56

1878

Próbki materiałów obiciowych na meble w Zamku Królewskim w Warszawie.

Zarząd Pałaców Cesarskich nr 1563

1890-1905

Modele uniformów dla służby dworskiej.

Zarząd Pałaców Cesarskich, nr 999

Drzewo genealogiczne rodziny Zenowiczów.

Zbiór Dokumentów Papierowych, nr 2827