opracował Jarosław Zawadzki
kierownik oddziału III w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie

Powrót

---

II. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie

Zawartość:

Zarys dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu do wyodrębnienie z tego części zwanej później Archiwum Warszawskie Radziwiłłów
Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie w latach 1919-1939
Losy okupacyjne archiwum (1939-1946 r.)
Archiwum Warszawskie Radziwiłłów po 1945 r.
Bibliografia

  Archiwum tzw. Warszawskie Radziwiłłów (oficjalna nazwa funkcjonująca w okresie międzywojennym: "Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie") uformowało się w obecnej postaci w Nieświeżu w połowie XIX w., a przewiezienie części jego zasobu po I wojnie światowej do Warszawy miało znaczenie tylko manipulacyjne, nie wynikało zaś z procesów archiwotwórczych. Do Warszawy Radziwiłłowie przywieźli część historyczną zasobu archiwum z powodu niepewnej sytuacji na pograniczu (Nieśwież leżał kilka kilometrów od granicy i obawiano się rabunku przez bandy bolszewików), a głównie dla zapewnienia splendoru domowi Radziwiłłów (zob. np. instytucje o podobnym charakterze w Warszawie: Biblioteka Ordynacji Hr. Krasińskich, Biblioteka Ordynacji Hr. Przezdzieckich, Biblioteka Ordynacji Hr. Zamoyskich) i ułatwienia korzystania z zasobu tegoż ogromnej rzeszy historyków. Proces kształtowania się tego zasobu dokonał się w ciągu XIX w.

Zarys dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu do wyodrębnienie z tego części zwanej później Archiwum Warszawskie Radziwiłłów

  Zasób archiwum wyjątkowo sięga XV w., liczniejsze akta pochodzą z XVI w., główny jednak zrąb tego archiwum tworzą akta siedemnasto- i osiemnastowieczne. Ciągłe działy rodzinne stały się przyczyną małej stabilności zasobu archiwum. Dzielono je, przenoszono do nowych ośrodków. W XVI w. każda z linii radziwiłłowskich posiadała już własne archiwum, z czasem prawdopodobnie całą siatkę archiwów. Przechodziły one skomplikowane dzieje, analogiczne do losów rodu. Były dzielone pomiędzy członków rodu przy podziale dóbr, wyłączano z nich akta dóbr sprzedawanych. Jednocześnie napływały do nich akta innych rodzin przy okazji związków małżeńskich, dziedziczenia czy zakupu nowych dóbr. W ten sposób trafiły fragmenty archiwów takich rodzin jak: Bielińscy, Daniłłowiczowie, Flemmingowie, Kiszkowie, Druccy-Lubecy, Ilinicze, Niezabitowscy, Ogińscy, Pacowie, Połubińscy, Przebendowscy, Sanguszkowie, Sapiehowie, Sobiescy, Szydłowiecy, Woroniecy, Wittgensteinowie, Zamoyscy, Zawiszowie, Żółkiewscy, by wymienić najważniejsze. Dzieje każdej z linii rodu Radziwiłłów miały wpływ na losy ich archiwów. Linia na Muśnikach i Goniądzu wygasła już w połowie XVI w., a jej dobra przeszły w obce ręce. Część jej archiwum trafiła jednak wraz z dobrami (Kiejdany i in.) wniesionymi jako posag w posiadanie linii birżańskiej. Żywot jej trwał dłużej, bo do schyłku XVII w. Spadkobierczynią ogromnego majątku tej linii stała się Ludwika Karolina Radziwiłłówna (1667-1695), księżna neuburska. Po jej śmierci trwały przez kilkadziesiąt lat walki, spory i negocjacje o prawa do tych włości, nazwanych "dobrami neuburskimi". Zakończyły się ostatecznie wykupem dóbr przez Radziwiłłów nieświeskich w 1733 r., od spadkobierców Ludwiki Karoliny na rzecz Hieronima Floriana Radziwiłła (1715-1760), podczaszego i chorążego litewskiego, ale dopiero w 1751 r. nastąpiła ostateczna ratyfikacja układu. Wraz z posiadłościami trafiło do nich również archiwum linii birżańskiej.

  Linia na Nieświeżu i Ołyce uzyskała duże znaczenie polityczne za czasów Mikołaja Radziwiłła "Czarnego" (1515-1565), marszałka i kanclerza wielkiego litewskiego, wojewody wileńskiego. Jego trzej synowie założyli w 1586 r. ordynacje rodowe, czyli dobra objęte zakazem sprzedaży i dziedziczone wyłącznie przez męskich przedstawicieli rodu. Ordynacje te okazały się bardzo trwałe, ponieważ istniały do końca II Rzeczypospolitej. Założenie ich dało początek trzem nowym liniom radziwiłłowskim. Od Mikołaja Krzysztofa "Sierotki" (1549-1616), marszałka nadwornego, wojewody trockiego i wileńskiego, najstarszego syna Mikołaja "Czarnego", wywodziła się linia nieświeska; od Albrychta (1558-1592) marszałka nadwornego linia ołycka, a od Stanisława (1559-1599) marszałka wielkiego litewskiego i starosty żmudzkiego linia klecka. Już w 1656 r. zmarł bezpotomnie ostatni przedstawiciel linii ołyckiej, Albrycht Stanisław Radziwiłł (1593-1656) kanclerz wielki litewski. Po jego śmierci ordynaci na Ołyce mieszkali głównie w Nieświeżu. Właściciele zamku bywali w Ołyce stosunkowo rzadko i tylko okazjonalnie. W 1690 r. wygasła również linia klecka, wraz ze śmiercią ostatniego jej przedstawiciela, Stanisława Kazimierza Radziwiłła (1648-1690), stolnika i marszałka wielkiego litewskiego. Dziedzictwo obu wygasłych linii przejęli wówczas wnukowie Mikołaja Krzysztofa "Sierotki". Michał Kazimierz (1625-1680), wojewoda wileński, podkanclerzy i hetman polny litewski, ordynat nieświeski został wtedy ordynatem ołyckim. Odtąd, do wygaśnięcia w 1813 r. linii nieświeskiej, każdorazowy ordynat nieświeski był zarazem ołyckim. Młodszy brat Michała Kazimierza, Dominik Mikołaj (1653-1697), kanclerz wielki litewski, został ordynatem kleckim i zapoczątkował linię młodszą klecką, jedyną istniejącą do dzisiaj. Linia nieświeska przejęła wtedy zapewne także przynajmniej część archiwów ołyckich i kleckich, co jest tym bardziej prawdopodobnie, że Nieśwież wraz z okrzepnięciem rodu i wzrostem jego pozycji, zarówno majątkowej, jak i politycznej, pełnił od czasów Mikołaja Krzysztofa "Sierotki" rolę centralnego ośrodka rodu. Tam też koncentrowało się życie rodzinne, stamtąd zarządzano dobrami, tam płynęła korespondencja i odkładane były akta gospodarcze. Akta z tego archiwum były wykorzystywane w działalności politycznej, gospodarczej i kulturalnej Radziwiłłów. Skutkiem tego, archiwum nieświeskie nabrało też wyjątkowej, centralnej roli dla całego rodu Radziwiłłów, a w skarbcu przechowywano najcenniejsze rodowe pamiątki. Tu znalazły się najstarsze dokumenty rodowe z połowy XV w. Do twierdzy nieświeskiej ściągano w czasie zagrożenia archiwalia i skarby rodu Radziwiłłów.

  Z Karola Stanisława Radziwiłła "Panie Kochanku" (1734-1790) archiwum było kilkakrotnie przewożone z miejsca na miejsce. W latach 1764-1768 było składowane w Żółkwi, Preszowie, Pradze i Dreźnie. Ponownie zostało wywiezione za granice Rzeczypospolitej w 1769 r. W 1772 i 1792 r. Nieśwież był grabiony przez wojska rosyjskie. Kolejne lata to klęska Rzeczypospolitej, kampania napoleońska, przewożenie archiwum z miejsca na miejsce (na przełomie XVIII i XIX w. było kolejno w Krakowie, Warszawie i Nieborowie), kolejna grabież Nieświeża w 1813 r. przez wojska rosyjskie, brak w tym okresie fachowej opieki, spowodowało, że archiwum znalazło się w opłakanym stanie.

  W okresie działalności Komisji i Prokuratorii Poradziwiłłowskiej Massy archiwum zostało przewiezione do Wilna, do dyspozycji przewodniczącego Komisji Mikołaja Malinowskiego (1799-1865), i tam pozostało przez dłuższy czas, co połączone było ze znacznym przemieszczeniem, a nawet ubytkami w zasobie. Wtedy niektóre cenne archiwalia przeszły do innych zbiorów (obecnie Biblioteki Czartoryskich i Biblioteki PAN w Krakowie; Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu; Biblioteki PAN w Kórniku; Biblioteki Uniwersytetu w Łodzi; Biblioteki Narodowej, Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, Muzeum Narodowego, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i przed wojną, też w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie wymieniono tylko placówki kulturalne na terenie Polski).

  Dopiero po objęciu ordynacji nieświeskiej przez Wilhelma Radziwiłła (1791-1870) wróciło archiwum w 1838 r. do Nieświeża. Znajdowało się ono, wedle ówczesnego świadectwa, w stanie opłakanym. W tym okresie rozpoczęto też pierwsze poważne prace nad zasobem, którego celem było uporządkowanie i opracowanie go, a następnie wydzielenie zeń papierów związanych ze schedą Wittgensteinów i przekazanie ich do archiwum wittgensteinowskiego, do Słucka lub do Werek pod Wilnem. Prace te prowadzili archiwiści archiwum ordynacji nieświeskiej, Romuald Symonowicz i Michał Szyszko Bohusz (1811-1877). Przekazywanie archiwaliów Wittgensteinom trwało jeszcze w 1871 r.

  Przejęcie ordynacji nieświeskiej przez Radziwiłłów z linii kleckiej pociągnęło za sobą stopniowy dopływ do Nieświeża archiwaliów w tej linii. Były to głównie nowsze (jak archiwum z Berlina przywiezione w 1843 r. zob. inwentarz działu AR Dz. XII), ale i po części dawne papiery rodzinno-majątkowe. Po trochu zaczęły spływać też do archiwum w ciągu XIX w. papiery kolejnych ordynatów oraz archiwalizujące się akta administracji dóbr.

  Archiwalia zgromadzone w Nieświeżu poczęli od 1838 r. opracowywać wspomniani, najpierw Romuald Symonowicz z pomocnikami, a od 1860 r. Michał Szyszko Bohusz. Myślą przewodnią miało być oddzielenie "archiwum historycznego od administracyjnego". Zrywając z zastanym niewątpliwie staropolskim układem fascykułowym i ugrupowaniem archiwaliów wynikających z ich proweniencji, dokonali podziału całości materiałów na działy według kryteriów formalnych (np. AR Dz. I: "Dokumenty pergaminowe", AR Działy III-V korespondencja, AR Dz. VI: "Diariusze", AR Dz. XXV: "Inwentarze dóbr", AR Dz. XXXIV: "Gazetki pisane"), bądź rzeczowych (np. AR Dz. "Akta wojskowe", AR Dz. VIII: "Akta dotyczące duchowieństwa", AR Dz.: "Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów") i niekiedy też proweniencyjne (np. AR Dz. XII: "Archiwum z Berlina przywiezione"). Przetasowanym w ten sposób materiałom nadali w obrębie działów układ alfabetyczny bądź chronologiczny. Trudno teraz ocenić, w jakim stopniu obecna postać archiwum jest ich dziełem, gdyż tylko część ich inwentarzy zachowała się, ale autorstwo koncepcji jest niewątpliwe.

  Początek XX w. przeniósł archiwum nieświeskiemu nowe nabytki. Pierwszym z nich była część archiwum wittgensteinowskiego, zawierająca głównie materiały do dawnych dóbr neuburskich i w ogóle do dóbr allodialnych Radziwiłłów nieświeskich, przekazana staraniem archiwisty poznańskiego, Józefa Paczkowskiego (1861-1933), który działał w 1900 r. jako likwidator masy spadkowej po ks. Piotrze Wittgensteine. Z archiwum w Słucku przywieziono do Nieświeża ponad tysiąc rękopisów z XVI-XVIII w., olbrzymi zbiór korespondencji, a ponadto część archiwum Wittgensteinów z Werek. W 1902 r. Antoni Wilhelm Radziwiłł (1833-1904) odkupił od Piotra Michała Radziwiłła (1833-1904) z Nieborowa za 200 tys. rbs. część archiwum nieświeskiego, wywiezioną tam przez Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831) w okresie sprawowania opieki nad Dominikiem Hieronimem Radziwiłłem (1786-1813). W 1905 r. przywieziono z Berlina późniejszy dział AR Dz. XIII: "Archiwum familijne sekretne".

  Jeden z kolejnych archiwistów nieświeskich od 1908 r., Antoni Iwanowski po dogłębnej analizie zawartości archiwum, jeszcze przed I wojną światową dokonał nowego, bardziej logicznego i przejrzystego podziału na działy, co potwierdza spis ewakuowanego archiwum w 1915 r. do Mińska Białoruskiego. "Archiwum Ordynacji Nieświeskiej J.O. Książąt Radziwiłłów Nieśwież Zamek", bo taką oficjalną nazwę nosiło w tym okresie, podzielił na następujące działy, które nazwał:

Dział I: "Dokumenty na pergaminie i zwykłym papierze";
Dział II: "Dokumenty historyczne";
Dział III: "Listy monarchów i ich rodzin";
Dział IV: "Listy książąt Radziwiłłów";
Dział V: "Listy różnych osób";
Dział VI: "Diariusze";
Dział VII: "Akta wojskowe";
Dział VIII: "Akta dotyczące duchowieństwa, kościołów, klasztorów etc.";
Dział IX: "Akta dotyczące włościan";
Dział X: "Dokumenty obcych domów";
Dział: XI: "Dokumenty familijne książąt Radziwiłłów";
Dział XII: "Archiwum familijne (radziwiłłowskie) z Berlina przywiezione";
Dział XIII: "Archiwum familijne sekretne";
Dział XIV: "Akta dotyczące opieki nad ks. Dominikiem i Prokuratorii masy radziwiłłowskiej";
Dział: XV: "Akta ordynacji nieświeskiej i ołyckiej (Akta dziedziczne)";
Dział XVI: "Akta ordynacji kleckiej i dawidgródeckiej";
Dział XVII: "Akta dotyczące starostwa i ekonomii ks. Radziwiłłom nadawanych";
Dział XVIII: "Akta dotyczące pałaców, domów, placów etc. Radziwiłłowskich";
Dział XIX: "Akta dotyczące radziwiłłowskich fabryk i zakładów przemysłowych";
Dział XX: "Akta dotyczące handlu spławnego";
Dział XXI: "Akta dotyczące rzemieślników i sług radziwiłłowskich";
Dział XXII: "Akta dotyczące oficjalistów i gracjalistów radziwiłłowskich";
Dział XXIII: "Dokumenty do dóbr radziwiłłowskich służące";
Dział XXIV: "Plany dóbr radziwiłłowskich";
Dział XXV: "Inwentarze";
Dział XXVI: "Rejestry skarbów i wszelkiego ruchomego majątku";
Dział XXVII: "Sumariusze dokumentów i wykazy archiwalne";
Dział XXVIII: "Akta administracyjne";
Dział XXIX: "Akta ekonomiczne";
Dział XXX: "Akta leśne";
Dział XXXI: "Akta prawne";
Dział XXXII: "Akta kasowe";
Dział XXXIII: "Miscellanea";
Dział XXXIV: "Dawne gazety i druki";
Dział XXXV: "Papiery nie uporządkowane".

  Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu składało się z dwóch pomieszczeń magazynowych między pokojami archiwisty a gabinetem (pracownią naukową), który znajdował się między biblioteką a archiwum. Mieściło się ono nad bramą wjazdową do zamku nieświeskiego z oknami wychodzącymi na dziedziniec. Całość zasobu archiwum mieściła się w 36 szafach.

  W czasie pierwszej wojny światowej, gdy w sierpniu 1915 r. front zbliżył się do Nieświeża rząd rosyjski nakazał ewakuację zbiorów nieświeskich. Dzięki zaangażowaniu kustosza archiwum Antoniego Iwanowskiego i Marii Róży (Biszeta) z Branickich Radziwiłłowej (1863-1941) ewakuacja archiwaliów przebiegła bez przeszkód i strat. Większa część zbiorów nieświeskich znalazła przytułek w Mińsku Białoruskim u mnichów w klasztorze św. Ducha. Wywieziono tam 78 pak dokumentów, 18 pak wywiózł Edward Bohdanowicz 30 VIII 1915 r. do Białej Cerkwi a 16 pak znalazło się w Moskwie co daje 112 pak dokumentów.

Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie w latach 1919-1939

  W 1919 r. po zajęciu Mińska Białoruskiego przez wojska polskie, przewieziono archiwum do Warszawy z wyjątkiem, jak podaje Karol Buczek działów: IX, XV, XVI, XVII, XXII, XXIII, XXIV, XXVII, XXVIII, XXIX, XXX (na liście Bolesława Taurogińskiego jest w Nieświeżu Dz. XII a brak działów: XV, XXIV, XXVII i ta informacja jest bliższa prawdzie, gdyż pokrywa się [z wyjątkiem działu XXVII] z wykazem działów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu, które nie znajdują się w Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie podpisanym przez Büttküsa kierownika Urzędu Archiwalnego [Archivamt] w Warszawie), XXXI, XXXII, XXXIII, XXXV, które wróciły do Nieświeża i umieszczono w Miejskim Muzeum Pedagogicznym przy ul. Jezuickiej 4, gdzie pozostały do 1922 r. W okresie międzywojennym, a raczej w czasie II wojny światowej (po 10 II 1942 r.) dowiezione następujące działy: XII, XV, XVI, XVII, XXIII, XXVII, XXIX (fragment) i XXXIV.

  Na skutek domagania się historyków i instytucji naukowych polskich, m.in. Polskiej Akademii Umiejętności, oraz delegacji polskiej w Moskwie przeprowadzającej rewindykację zabytków historycznych ewakuowanych przez Rosję, Archiwum Radziwiłłów zostało przeniesione do Pałacu Janusza Franciszka Radziwiłła (1880-1967) w Warszawie na ul. Bielańskiej 14 z wyjątkiem najcenniejszych dokumentów do których zaliczono akty unii lubelskiej i horodelskiej oraz przywilej na przechowywanie przywilejów ziemskich, wydany rzekomo w 1551 r., które złożono w opieczętowanym pudle w 1927 r. na przechowanie do Biblioteki Ordynacji hr. Krasińskich w Warszawie. Archiwum leżało w pałacu w skrzyniach, gdzie opiekował się nimi dawny archiwista nieświeski Antoni Iwanowski i w wyjątkowych przypadkach udostępniane było dla poszukiwań historycznych, np. w celu dostarczenia materiałów do rewindykacji zabytków nieświeskich delegacji polskiej znajdującej się w Moskwie. W listopadzie 1929 r. Archiwum Radziwiłłów zostało umieszczone w domu przy ul. Marszałkowskiej 113 m. 2 w lokalu frontowym nowoczesnej kamienicy czynszowej na pierwszym piętrze. Jedno z pomieszczeń przeznaczone było na pracownię naukową. Od 10 X 1929 r. w archiwum pracuje Bolesław Taurogiński (1904-1974), najpierw jako pomocnik Antoniego Iwanowskiego, później jako pełnoprawny archiwista. W tym czasie Archiwum Radziwiłłów w Warszawie wypełniało jedną z podstawowych funkcji archiwum, jaką jest udostępnianie akt, przy czym możliwe było korzystanie z akt poza archiwum. Odwiedziło i korzystało z jego materiałów wielu historyków polskich i zagranicznych, którzy czerpali tam materiał do swoich prac naukowych. Pierwszym korzystającym zarejestrowanym 1 IX 1930 r. był Stanisław Herbst (1907-1973). Do II wojny światowej (do 22 VI 1939 r.) był 5243 rejestracje użytkowników. Z powodu śmierci Antoniego Albrechta Radziwiłła (1885-1935) na żądanie rodziny w okresie 18 XII 1935 20 II 1936 archiwum było zamknięte.

  Na początku 1930 r. rozpoczęto w archiwum od podstaw systemową inwentaryzację działów Archiwum Radziwiłłów. Skala i cele, jakie sobie postawiono dorównywały tej inwentaryzacji z połowy XIX w. przeprowadzonej przez Romualda Symonowicza i Michała Bohusza Szyszko wraz z pomocnikami lub pod ich fachowym nadzorem. Inwentarze opracowane przez Symonowicza i Szyszko Bohusza stanowiły wzór do powstałych na nowo inwentarzy działów: AR Dz.; I, II i XXVI opracowanych przez Bolesława Taurogińskiego w okresie międzywojennym, by nie powiedzieć, że były żywcem spisane z XIX w. pierwowzoru. Z tego okresu nadal miały wartość użytkową inwentarze działów; AR Dz. X: "Dokumenty domów obcych"; AR Dz. XI: "Dokumenty familijne"; AR Dz. XII: "Archiwum z Berlina przywiezione", AR Dz. XIV: "Akta opieki nad ks. Dominikiem Radziwiłłem i Prokuratoria Poradziwiłłowskiej Masy", AR Dz. XV: "Nieświeskie akta dziedziczne", AR Dz. XVIII: "Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów"; AR Dz. XXI: "Akta tyczące się sług i rzemieślników domu książąt Radziwiłłów", AR Dz. XXIII: "Dokumenty do dóbr służące" i AR Dz. XXXIII: "Miscellanea". Ta z lat 30. miała, też dwóch autorów w osobach Antoniego Iwanowskiego i Bolesława Taurogińskiego.

  Nad inwentaryzacją jednego z najcenniejszych działów AR Dz. V: "Listy domów obcych" (452 pudła 19093 autorów listów) pracował prawdopodobnie przez 5 lat sam Antoni Iwanowski (1929-1933) lub z współudziałem pomocnika jaki w tym okresie był Bolesław Taurogiński. Tenże uzupełnił go w 1937 r. Do działu dołączona została korespondencja przywieziona z Nieborowa w 1902 r. Inwentarz działu AR Dz. XXV: "Inwentarze dóbr" (1931), też miał prawdopodobnie dwóch autorów, Antoniego Iwanowskiego i Bolesława Taurogińskiego.

  W okresie piętnastoletniej pracy w archiwum Bolesława Taurogiński uporządkował następujące działy: AR Dz. IV: "Listy książąt Radziwiłłów" (1933-1934) i AR Dz. VII: "Akta wojskowe" (1935). Dział I: "Dokumenty pergaminowe" posiadał inwentarz chronologiczny, sporządzony przez Michała Szyszko Bohusza i inwentarz dokumentów pergaminowych przewiezionych z Nieborowa. W latach 1934-35 Taurogiński skomasował dokumenty pergaminowe i opracował nowy inwentarz chronologiczny wszystkich dokumentów pergaminowych znajdujących się w Archiwum Radziwiłłów. Inwentarz działu AR Dz. II: "Dokumenty historyczne" sporządzony w latach 1862-1872 przez Szyszko Bohusza uzupełniony został dokumentami z archiwum nieborowskiego. Sporządzono nowy inwentarz tegoż działu, zawierający w sobie wszystkie dokumenty. W związku z komasacją dokumentów pergaminowych i dokumentów historycznych zaszła potrzeba przesygnowania na nowo zawartości tych działów. Obok nowej sygnatury Taurogiński w inwentarzu pozostawił w nawiasach dawną sygnaturę, a to z tego względu, że spora ilość jednostek znana była w nauce polskiej i cytowana pod starą sygnaturą. Przed wojną Taurogiński opracował: AR Dz. XXVI: "Rejestra skarbów i wszelkiego ruchomego majątku" (1938) i AR Dz. III: "Listy monarchów i ich rodzin" (1939).

  Bolesław Taurogiński, już w okresie międzywojennym wydał drukiem kilka pozycji, które napisał w okresie swej pracy w Archiwum Radziwiłłów w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 113 m. 2. Najważniejsza z nich to Z dziejów Nieświeża. Ukoronowaniem dorobku Bolesława Taurogińskiego była praca wydana na prawach rękopisu, pt.: Z dziejów Archiwum Radziwiłłów oraz wartość zbiorów dla nauki polskiej już po II wojnie światowej.

  Do lokalu archiwum, który mieścił się w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 113, przywieziono w zasadzie działy zawierające materiały "historyczne", zaś na miejscu w Nieświeżu pozostały działy "ekonomiczne", czyli pochodzące z registratury administracji dóbr. Podział ten nie został jednak przeprowadzony zbyt konsekwentnie.

  Mała część archiwum gospodarczego znajdowała się w Warszawie (AR Dz. XIX: "Akta dotyczące fabryk i zakładów przemysłowych", AR Dz. XX: "Akta handlu spławnego", AR Dz. XXI: "Akta dotyczące rzemieślników i sług radziwiłłowskich"). Duża część zasobu znajdowała się w okresie międzywojennym ze względów praktycznych w Nieświeżu i udostępniana była badaczom bardzo niechętnie z uwagi na zupełne nie uporządkowanie. Była przechowywana w opłakanym stanie i pozostała poza Warszawą, też po II wojnie światowej. W Nieświeżu pozostały działy; AR Dz. IX: "Akta tyczące włościan", AR Dz. XXII: "Akta dotyczące oficjalistów i gracjalistów radziwiłłowskich", AR Dz. XXVIII: "Akta administracyjne", AR Dz. XXX: "Akta leśne", AR Dz. XXXI: "Akta prawne", AR Dz. XXXII: "Akta kasowe", AR Dz. XXXIII: "Miscellanea" i AR Dz. XXXV: "Papiery nie uporządkowane". Teresa Zielińska twierdzi, że w Warszawie znalazła się tylko części działów; AR Dz. XVI: "Akta ordynacji kleckiej i dawidgródeckiej", AR Dz. XXVII: "Suma riusze i inwentarze archiwów radziwiłłowskich", AR Dz. XXIX: "Akta ekonomiczne" i AR Dz. XXXIII: "Miscellanea".

Losy okupacyjne archiwum (1939-1946 r.)

  W czasie okupacji Bolesław Taurogiński kontynuował opracowanie zasobu. 14 XI 1942 r. rozpoczął prace nad katalogiem planów (AR Dz.: XXIV) a w 1943 r. Taurogiński opracował AR Dz. XIII: "Archiwum familijne sekretne" przewiezione z Berlina w 1905 r. Poza tym wykonywał kopie w 4 egzemplarzach inwentarzy AR Dz.: I, II i V, które przekazano do Dyrekcji Archiwów GG w Krakowie (np. inwentarz AR Dz. V przekazano stamtąd do Dyrekcji Archiwów w Poczdamie w 1942 r.) i kwerendy dla okupanta i pisał raporty o pracach w archiwum. Sporadycznie zasób archiwum było udostępniane pracownikom nauki i okupantowi od 1 XII 1939 r. aż do 20 VII 1944 r.

  W czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 r. Archiwum Radziwiłłów nie poniosło żadnych strat, choć było w pewnym zagrożeniu, gdy od zapalającej bomby zaczęła się palić klatka domu, w którym znajdowało się archiwum.

  W okresie II wojny światowej Archiwum Radziwiłłów przeszło ciężkie koleje losu. Po wkroczeniu hitlerowców do Warszawy, archiwum zostało pozbawione funduszów na utrzymanie i konserwację zbiorów, gdyż Zarząd Główny Ordynacji Nieświeskiej pozostał po stronie ZSRR. Zdobywaniem funduszy na utrzymanie archiwum zajął się archiwista Bolesław Taurogiński po przez wyprzedaż mienia ruchomego. W poszukiwaniu dalszych funduszy zaczął prowadzić gospodarkę rolną na działce ziemi w okolicach Ursynowa.

  Moralnym opiekunem Archiwum Radziwiłłów był Adam Stebelski (1894-1969), przed wojną dyrektor AGAD w Warszawie a w czasie wojny pełniący faktycznie funkcje kierownika tegoż, uznany na tym stanowisku przez władze Walczącej Polski Podziemnej. Z ramienia zaś Ministerstwa Oświaty i Wyznań Religijnych był Stanisław Herbst.

  W czasie okupacji utworzony Urząd Archiwalny (Archivamt) w Warszawie, przejął archiwum w depozyt. Taurogiński by uchronić archiwum przed wywiezieniem do Mińska Białoruskiego, gdzie Komitet Białoruski współpracujący z Niemcami usilnie zabiegał o przywiezienie archiwum, łoży część wydatków na utrzymanie archiwum, zachowując w ten sposób charakter prywatny tegoż. Nie uległ nawet, gdy otrzymał listowną propozycję komisarza Ostlandu wyjazdu do Mińska Białoruskiego i objęcia stanowiska archiwisty tamże. Po naradzie z Stebelskim oraz Teresą Lubomirską z Radziwiłłów (1889-1975), siostrą Leona Władysława Radziwiłła (1888-1959), postanowiono zwrócić wyłożoną przez Archivamt sumę na utrzymanie archiwum, która do dnia 31 XII 1942 r. wynosiła 2406 zł. i wziąć na siebie obowiązek utrzymania archiwum. Prawną opiekunką archiwum została Teresa Lubomirska z Radziwiłłów.

  W wrześniu 1942 r. po pierwszym nalocie na Warszawę, zaszła potrzeba ewakuacji archiwum, gdyż dom w którym znajdowało się ono stał w niedalekiej odległości od Dworca Głównego, bombardowanego często przez samoloty radzieckie. W dniu 12 IX 1942 r. przy wydajnej pomocy Adama Stebelskiego, Adama Wolffa (1899-1984) oraz archiwistów Archiwum Głównego Akt Dawnych, rozpoczęto pakowanie najcenniejszych działów archiwum celem zabezpieczenia ich w forcie sokolnickim na Żoliborzu. Praca została ukończona 26 IX tegoż roku, a przewiezienie spakowanych działów (II, III, IV, V, VI) do fort nastąpiło w dniu 28 IX 1942 r. Gdy w nocy z 13 na 14 V 1943 r. nastąpił ponowny nalot samolotów radzieckich na Warszawę i w promieniu ok. 50 m. od budynku w którym znajdowało się archiwum spadło kilka bomb, postanowiono spakować resztę akt, celem zabezpieczenia w forcie. W między czasie wyłoniła się sprawa ewakuacji archiwum do innego bezpieczniejszego lokalu, gdyż złożenie akt w forcie uniemożliwia dalszą pracę nad porządkowaniem zasobu i potajemnym udostępnieniom materiałów pracownikom naukowym. W tym czasie Archivamt, też zamierzał przenieść całość Archiwum Radziwiłłów do gmachu Archiwum Głównego Akt Dawnych przy ul. Długiej 24 na rogu placu Krasińskich i Długiej, motywując to tym, że lokal dotychczasowy narażony jest na zbombardowanie jako sąsiadujący z dworcem. Bolesław Taurogiński nie dopuścił do tego argumentując, że gmach AGAD może być też zbombardowany, sam jako zaangażowany w AK wiedział, że ma wybuchnąć powstanie. Ostatecznie budynek AGAD spłonął wraz z 90 % zasobu archiwalnego.

  Bolesław Taurogiński wysunął projekt przewiezienia Archiwum Radziwiłłów z Żoliborza do Państwowej Szkoły Ogrodniczej z internatem na Ursynowie. Projekt ten został zreferowany Adamowi Stebelskiemu i kierownikowi Archivamtu dr Branigowi i uzyskał od nich przychylną opinię. Interwencja radcy archiwalnego odniosła pożądany skutek i po uporządkowaniu lokalu w dniu 22 VII 1943 r. zaczęto przewozić Archiwum Radziwiłłów do Ursynowa. Praca ta trwała do dnia 27 VII tegoż roku. Ogółem przewieziono dziewięć dużych autobusów pocztowych z aktami. Transport ten wraz z honorarium robotników kosztował jak sam pisze Taurogiński przeszło 6000 zł.

  W drugiej połowie lipca 1944 r. z powodu zbliżenia się frontu do linii Wisły i ostrzeliwania okolic Ursynowa przez artylerię i samoloty radzieckie Bolesław Taurogiński postanowił zabezpieczyć Archiwum Radziwiłłów w forcie Służew, który znajduje się obok Ursynowa. Gdy dnia 12 VIII tegoż roku pociski radzieckie gęsto zaczęły padać koło Ursynowa, zdecydował się nie zwlekać z przewiezieniem archiwum do fortu Służew. Następnego dnia pod gęstym obstrzałem artylerii radzieckiej rozpoczął własnymi siłami ładować archiwum na wóz i przewozić do fortu. Praca ta z narażeniem własnego życia i sąsiadów, którzy samorzutnie ofiarowali mu swoją pomoc, trwała do dnia 3 IX 1944 r.

  By zachować w dalszym ciągu opiekę nad Archiwum Radziwiłłów, Bolesław Taurogiński przeniósł się z rodziną do fortu i zamieszkał w tym samym lokalu, w którym umieścił archiwum. Obawiał bowiem się, aby przez nieostrożność wysiedlonych Warszawiaków, którzy zamieszkali w forcie, archiwum nie spłonęło. W między czasie do fortu przybyły oddziały wehrmachtu, które usunęły uchodźców, rozlokowały się w forcie, a ciężką artylerię ustawiły na dziedzińcu fortu, ostrzeliwując z niej zbliżające się do Warszawy wojska radzieckie. Między hitlerowcami znajdowały się oddziały własowców. W końcu sierpniu 1944 r. zdarzył się charakterystyczny wypadek. W lokalu gdzie znajdowały się Archiwum Radziwiłłów, pijany własowiec zaczął oglądać archiwalia, które z braku skrzyń nie były zapakowane i zabezpieczone, i próbował je podpalić. Energiczna postawa Taurogińskiego uratowała je, udało mu się nawet uzyskać opiekę nad zbiorami archiwalnymi. Oficer niemiecki, narodowości austriackiej, wydał do żołnierzy rozkaz zabraniający wstępu do lokalu archiwalnego, a Ukraińca obiecał przykładnie ukarać.

  W dniu 8 IX 1944 r. przyjechał do Ursynowa Branig i starosta powiatu warszawskiego dr Rupprecht. Polecili oni Taurogińskiemu spakować archiwum w skrzynie (62 sztuki) celem ewakuacji do Częstochowy. Jednocześnie Rupprecht zaproponował Taurogińskiemu, że wystawi dla niego i rodziny żelazny list na wyjazd do Niemiec łącznie z Archiwum Radziwiłłów. Jak sam pisze Taurogiński propozycja nie została przyjęta [?].

  Pakowanie archiwum trwało do 11 IX tegoż roku. W dniu 12 IX przybył do Ursynowa oficer SS, obejrzał archiwum i zapowiedział, że następnego dnia przyjedzie z samochodem po archiwum. Gdy Taurogiński stwierdził, że Branig był w tej sprawie i kazał przygotować zbiory do ewakuacji do Częstochowy, po które za kilka dni ma przyjechać odpowiedział, że Branig nie dostanie transportu, a on jako wojskowy ma samochody i, że zbiory Biblioteki Krasińskich, z Łazienek, z Belwederu i część Archiwum Akt Nowych zostały przez niego zabrane i wywiezione. W dniu 14 IX 1944 r. Archiwum Radziwiłłów zostało załadowane na 9 samochodów ciężarowych i wywiezione na Dworzec Zachodni. Jak wynikało z opowiadań robotników zatrudnionych przy załadowaniu skrzyń z archiwaliami do wagonu, pociąg skierowany został do Kutna. Taurogiński prosił tego oficera o pokwitowanie skrzyń z archiwaliami, zabranych z fortu. Oficer obiecał Taurogińskiemu, że przywiezie pokwitowanie na drugi dzień, jednak nie dotrzymał słowa. Gdy w parę dni po wywiezieniu archiwum z Ursynowa przez oficera SS, przyjechał z samochodami Branig, był bardzo zdziwiony i zaniepokojony wywiezieniem tegoż, gdyż jak wyraził się archiwalia zostały wywiezione przez bandytów. 29 X tegoż roku Taurogiński spotkał się w Pruszkowie z Branigiem, zakomunikował mu, że rozmawiał z owym oficerem policji SS i, że Archiwum Radziwiłłów, które zostało zabrane z Ursynowa wywieziono do miasta Brück w Górnej Austrii i znajduje się w zamku Fischhorn, a oficer, który wywiózł archiwum nazywa się Spilkier.

  W okresie drugiej wojny światowej, tzw. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów zostało ocalone za wyjątkiem akt unii horodelskiej i lubelskiej. Powyższe akta wraz z aktem ustanowienia ordynacji, który ocalał do 1940 r. znajdowały się w Archiwum Radziwiłłów w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 113 m. 2. W miesiącu marcu tegoż roku Antoni Iwanowski, kustosz archiwum, zabrał wspomniane dokumenty i doręczył je Januszowi Franciszkowi Radziwiłłowi celem lepszego zabezpieczenia. Do wybuchu powstania warszawskiego dokumenty te znajdowały się w piwnicy w pałacu przy ul. Bielańskiej 14 w żelaznej skrzyni zabezpieczającej akta przed pożarem. Według słów Janusza Franciszka Radziwiłła, po upadku powstania warszawskiego żelazna skrzynia z aktami została wyszabrowana. Nasuwa się przypuszczenie, że zabrana ona została przez Niemców ewentualnie przez szabrowników i dotychczas nie mamy żadnych wiadomości o tych aktach. Krążąca wersja, jakoby powyższe akta zamurowane zostały w pałacu przy ul. Bielańskiej 14 i w czasie pożaru pałacu (25 VIII 1944) spłonęły jest nieprawdziwa, gdyż akt fundacji ordynacji radziwiłłowskich ocalał i znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych, utracono jednak prawdopodobnie bezpowrotnie akty unii horodelskiej i lubelskiej.

  W czasie powstania warszawskiego spłonęła mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1613 r. wykonana przez sztycharza Tomasza Makowskiego, relikwiarz Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła "Sierotki", trochę zbroi zabytkowych, parę lasek marszałkowskich i piec srebrny (patelnia) służący do ogrzewania łóżka Napoleona w czasie jego kampanii moskiewskiej, ponadto cztery siodła tureckie wysadzane perłami, zdobycz króla Jana III Sobieskiego z pod Wiednia. Bolesław Taurogiński nie zdążył tych rzeczy zabezpieczyć i wywieść do Ursynowa. Pozostały one przy ul. Marszałkowskiej 113 m. 2 w Warszawie i zginęły w czasie powstania warszawskiego.

Archiwum Warszawskie Radziwiłłów po 1945 r.

  W drugiej połowie kwietnia 1946 r. nadeszły do Warszawy zbiory polskiego mienia kulturalnego, wywiezione z zamku warszawskiego, Belwederu, Łazienek, Biblioteki Krasińskich i z Archiwum Radziwiłłów w Warszawie. Zbiory nadeszły w 12 wagonach, eskortowane do granicy przez wojsko amerykańskie. Jadąc śladem wskazanych przez przybywających w Austrii Polaków, delegat Ministerstwa Kultury i Sztuki mgr Urbanowicz trafił na nie w miejscowości Brück w Górnej Austrii w zamku Fischhorn. Z Archiwum Radziwiłłów z Warszawy wróciło 45 skrzyń z archiwaliami. Zdeponowane zostały w Wilanowie, a następnie w Pałacu pod Blachą, a później włączone do zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych, gdzie znajduje się aktualnie.

  17 XII 1951 r. ostatni archiwista radziwiłłowski Bolesław Taurogiński sprzedał opracowane przez siebie inwentarze AGAD za 6900 zł. Notabene jego opracowania działów AR Dz.: I, II, IV, V, XIII i XXVI mają użytkowe znaczenie do dnia dzisiejszego.

  W latach 50. w AGAD przystąpiono do nowej akcji inwentaryzacyjnej działów Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów i tak Halina Dmowska-Grabias opracował inwentarz działu AR Dz. XXXIV (1988), Barbara Janicka i Wanda Lipińska opracowały inwentarz działu AR Dz. XXIX (1973), Rafał Jankowski inwentarz działu AR Dz. XXVII (2001), Barbara Smoleńska opracowała następujące inwentarze działów: AR Dz. VII (1957); AR Dz. XVIII (b.d.); AR Dz. XX (1958), Antoni Walawender (1959) opracował inwentarz działu AR Dz. XVII, Maria Woźniakowa opracowała inwentarz działu AR Dz. XIX (w latach 50.), Jarosław Zawadzki opracował część ("Papiery Połubińskich i rodzin z nimi spokrewnionych z lat 1513-1686") działu AR Dz. X [1999],Teresa Zielińska inwentarze działów: AR Dz. IV kopie (1960); AR Dz. VIII (1954); AR Dz. XI (1972-1975). Do lat 70. w Pracowni Naukowej był wyłożony XIX w. inwentarz działu AR Dz. XI Romualda Symonowicza. Poza wymienionymi autorami w AGAD w latach 50. opracowano grupowo inwentarz działu AR Dz. XXV na podstawie przedwojennych spisów i poprawiono inwentarz Bolesława Taurogińskiego działu AR Dz. III, który wcześniej spełniał rolę praktyczną w Pracowni Naukowej AGAD. Barbara Rudawska napisała wstęp do XIX w. inwentarza działu AR Dz. XXI i uzupełnienie z aneksem (1953). Poza tym w Pracowni Naukowej AGAD dysponuje spisami zawartości AR Dz. VI i Rękopisy biblioteczne.

  Obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych znajdują się następujące działy:

Dział I: "Dokumenty pergaminowe" [w:] Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 7212-8355, 8385-8437 i 8681.
Dział II: "Dokumenty historyczne";
Dział III: "Listy domów panujących";
Dział IV: "Listy książąt Radziwiłłów";
Dział V: "Listy domów obcych";
Dział VI: "Diariusze";
Dział VII: "Akta wojskowe";
Dział VIII: "Akta tyczące duchowieństwa";
Dział X: "Dokumenty domów obcych";
Dział XI: "Dokumenty familijne";
Dział XII: "Archiwum z Berlina przywiezione";
Dział XIII: "Archiwum familijne sekretne";
Dział XIV: "Akta opieki nad ks. Dominikiem Radziwiłłem i Prokuratoria Poradziwiłłowskiej Masy";
Dział XV: "Akta ordynacji nieświeskiej";
Dział XVI: "Akta ordynacji kleckiej i dawidgródeckiej";
Dział XVII: "Akta starostw";
Dział XVIII: "Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów";
Dział XIX: "Akta fabryk i zakładów przemysłowych";
Dział XX: "Akta dotyczące handlu spławnego";
Dział XXI: "Akta tyczące się sług i rzemieślników domu ks. Radziwiłłów";
Dział XXIII: "Dokumenty do dóbr służące";
Dział XXIV: "Zbiór map i planów" [w:] Zbiór kartograficzny, teki 415-453;
Dział XXV,: "Inwentarze dóbr";
Dział XXVI: "Rejestry skarbców i wszelkiego ruchomego majątku";
Dział XXVII: "Sumariusze i inwentarze archiwów radziwiłłowskich";
Dział XXIX: "Akta ekonomiczne";
Dział XXXIV: "Gazetki pisane".

  W AGAD z rękopisów o charakterze bibliotecznym, jak i z akt dotyczących Biblioteki Radziwiłłów w Nieświeżu i z nielicznych rękopisów ocalałych z tejże utworzono nowy dział: Rękopisy Biblioteczne.

Bibliografia

  Do podstawowego źródła rękopiśmiennego do dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu, które było w XIX w. zwane najpierw Archiwum Główne Radziwiłłów w Nieświeżu, później m.in.: "Archiwum Ordynacji Nieświeskiej J.O. Książąt Radziwiłłów Nieśwież Zamek", w okresie międzywojennym, po podziale zasobu przybrało nazwę: "Archiwum Ordynacji Nieświeskiej w Warszawie" z którego to wywodzi się bezpośrednio nazwane w latach 50. tzw. "Archiwum Warszawskie Radziwiłłów" należy dział AR Dz. XXVII: "Sumariusze i inwentarze archiwów radziwiłłowskich". Z źródeł drukowanych należy zwrócić uwagę na:
Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, wyd. S. Kutrzeba i W. Semkowicz, Kraków 1932.
Archieograficzeskij sbornik dokumientow otnosiaszczichsia k istorii Siewiero-Zapadnoj Rusi…, wydali: P. Giltiebrandt i A. Mirotworciew, t. 7, Wilno 1870, s. V-IX.
Archiwum domu Radziwiłłów [w:] Scriptores rerum Polonicarum, t. 8, wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885.
Najważniejsze opracowania do dziejów szeroko rozumianych dziejów Archiwum Radziwiłłów w Nieświeżu należy zaliczyć:
Aftanazy Roman, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, t. 2: Województwo brzesko-litewskie, nowogródzkie, Wrocław 1993, s. 293-297 i przyp. 22;
Antonienko I. E., Hiscowa Lubowa Z., Znaczenie archiwaliów Radziwiłłów, przechowywanych w Centralnym Państwowym Historycznym Archiwum Ukrainy w Kijowie, dla rekonstrukcji Archiwum Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 99-105;
Bagińska Elżbieta, Fond Radziwiłłów w Państwowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku, "Białostocczyzna", r. 49, 1998, z. 1, s. 58-63;
Bagińska Elżbieta, Źródła do dziejów Radziwiłłów w archiwach i bibliotekach wileńskich, "Białostocczyzna", r. 48, 1997, z. 4, s. 68-79;
Bartoszewicz Henryk, Kartografika Radziwiłłowskie w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 115-126;
Bartoszewicz Kazimierz, Radziwiłłowie, Warszawa-Kraków 1928, s. 309, 314-315 i 317;
Barwiński Eugeniusz, Archiwum ks. Radziwiłłów w Nieświeżu. Rys jego historii i sprawozdanie z poszukiwań [w:] Archiwum Komisji Historycznej PAU, t. 11, Kraków 1909, s. 1-10;
Buczek Karol, Archiwa polskie [w:] Nauka Polska, t. 12, Warszawa 1930, s. 76-81;
Chwalewik Edward, Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, Warszawa 1916, s. 96-98 i wyd. II, uzupełnione, t. 2, Warszawa-Kraków 1927, s. 7-10;
Gołubowicz Ałła K., Dokumenty i materiały rodu Radziwiłłów w Archiwum Narodowym Republiki Białorusi [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 93-97;
Jakubowski Jan, Archiwum państwowe W. X. Litewskiego i jego losy, "Archeion", t. 9, 1931, s. 1-18;
Janicka Barbara, Lipnicka Wanda, Wstęp [w:] Inwentarz Archiwum Radziwiłłowskiego. Dział XXIX: Akta ekonomiczne z lat 1570-1913, Warszawa 1973 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-14;
Jankowski Rafał, Archiwiści i instrukcje archiwalne napisane dla nich w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu, "Archiwista Polski", nr 2 (18), r. 5, 2000, s. 34-40;
Jankowski Rafał, Burzliwe losy Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża od XV w. do 1838 r. [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 11, Warszawa 2000, s. 35-68;
Jankowski Rafał, Prace inwentaryzacyjne w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu do 1945 r., "Archiwista Polski", nr 3 (19), r. 5, 2000, s. 43-55;
Jelski Aleksander, h. Nieśwież [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, t. 7, Warszawa 1886, s. 118-122;
Kaczmarczyk Kazimierz, Józef Paczkowski (1861-1933), "Archeion", t. 12, 1934, s. 1-21;
Kotłubaj Edward, Galeria nieświeżska portretów radziwiłłowskich, Wilno 1857;
Kriegseisen Wojciech, Źródła do historii Rzeczypospolitej Szlacheckiej w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Miński, "Kwartalnik Historyczny", r. 105, 1998, nr 4, s. 87-105;
Kutrzeba Stanisław, Historia źródeł dawnego prawa polskiego, t. 2, Lwów 1926, s. 389-390 i 447-448;
Kutrzeba Stanisław, Semkowicz Władysław, Wstęp [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, Karków 1932, s. XVII-XXVII;
Lesiński Jerzy, Spory o dobra neuburskie [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 6, Warszawa 1996, s. 95-132;
Malczewska Mirosława, Latyfundium Radziwiłłów w XV do połowy XVI wieku, Poznań 1985.
Mikulski Waldemar, Dokumenty z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 71-83;
Mikulski Waldemar, Fałszywy przywilej Zygmunta Augusta dla Radziwiłłów, "Mówią Wieki", r. 38, 1996, nr 8 (447), s. 25-27;
Polski słownik biograficzny, t. 30, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1987, s. 132-414 (87 biogramów);
Olechowicz Leokadia, Przegląd archiwaliów Radziwiłłów w zbiorach publicznych na Litwie [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 85-91;
Ptaszycki Stanisław, Encyklopedia nauk pomocniczych historii i literatury polskiej, Lublin 1922, s. 212-213, 226-227 i 259;
Ptaszycki Stanisław, Gdzie się przechowały i przechowują obecnie akty unii Litwy z Polską ?, "Kwartalnik Historyczny", t. 16, 1902, s. 588-595;
Radziszewski Franciszek, Wiadomości historyczno-statystyczne o znakomitych bibliotekach i archiwach publicznych i prywatnych, tak niegdyś byłych, jako i obecnie istniejących w krajach dawną Polskę składających a mianowicie: w Królestwie Polskim, Galicji, Wielkim Księstwie Poznańskim i zachodnich guberniach państwa rosyjskiego, Kraków 1875, s. 52-54;
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, t. 1-15/cz.1-2, Warszawa 1880-1902;
Smoleńska Barbara, Zielińska Teresa, Archiwalia prywatne w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (Archiwa magnackie), "Archeion", t. 38, 1962, s. 187-194;
Stępniak Władysław, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów a program UNESCO "Pamięć Świata" [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 5-9;
Taurogiński-Tuhan Bolesław, Z dziejów Archiwum Radziwiłłów oraz wartość zbiorów dla nauki polskiej, Warszawa 1969 (mps), AGAD, AR Dz. XXVII, nr 143;
Taurogiński Bolesław, Z dziejów Nieświeża, Warszawa 1937;
Wierzbowski Teodor, Vademecum. Podręcznik dla studiów archiwalnych, wyd. II zmienione i rozszerzone po śmierci autora przez K. Tyszkowskiego i B. Włodarskiego, Lwów-Warszawa 1926, s. 235;
Zawadzki Jarosław, Archiwalia różnych rodów przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 127-133;
Zawadzki Jarosław, Papiery Połubińskich i ich dóbr, przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 9, Warszawa 1998, s. 13-32;
Zawadzki J., Wstęp [w:] "Inwentarz zespołu akt. Archiwum Radziwiłłów Dział X: Dokumenty domów obcych. Papiery Połubińskich i rodzin z nimi spokrewnionych z lat 1513-1686", Warszawa [1999] (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 2-28;
Zawadzki Jarosław, Zarys historii Archiwum Radziwiłłów [w:] Szkła z hut radziwiłłowskich, t. 2, Warszawa 1998, s. 12-13;
Zielińska Teresa, Archiwalia różnych linii rodu Radziwiłłów w polskich zbiorach publicznych [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 107-113;
Zielińska Teresa, Archiwa Radziwiłłów i ich twórcy, "Archeion", t. 66, 1978, s. 105-129.
Zielińska Teresa, h. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informacja o zasobie, oprac. zbiorowe pod red. T. Zielińskiej, Warszawa 1992, s. 195-203;
Zielińska Teresa, Dziewiętnastowieczny epilog sprawy dóbr neuburskich, niegdyś fortuny Radziwiłłów birżańskich, "Krakowski Rocznik Archiwalny", t. 5, 1999, s. 85-102;
Zielińska Teresa, Radziwiłłowie herbu Trąby [w:] Poczet polskich rodów artystycznych, Warszawa 1997, s. 303-348;
Zielińska Teresa, Radziwiłłowie herbu Trąby dzieje rodu [w:] Radziwiłłowie herbu Trąby, oprac. zbior., Warszawa 1996, s. 3-43;
Zielińska Teresa, Wstęp [w:] Inwentarz działu AR Dz. XI: "Dokumenty familijne z lat 1446-1938", Warszawa w październiku 1975 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-12.

Rafał Jankowski, AGAD, Oddział: III

Powrót

---

III. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów – Działy

Dział I – Dokumenty pergaminowe

LATA [1178] 1190 – 1878
JEDNOSTEK: 1204
POMOCE ARCHIWALNE: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz.: "Dokumenty pergaminowe", [Warszawa] 1934-1935 (mps); po 2 egz. AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III; Inwentarz: "Zbiór dokumentów pergaminowych", t. 3, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział I.
JĘZYK: łac., niem., franc., pol., ros., włoski, hebr.

Charakterystyka

  Nadania dóbr, urzędów i godności przez królów polskich i wielkich książąt litewskich oraz przywileje papieskie i cesarskie dla Radziwiłłów i ich krewnych, a także dokumenty wystawione przez Radziwiłłów dla różnych osób, niektóre dokumenty z lat 1401-1590 z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz dokumenty z archiwów kościelnych, klasztornych i miejskich, np. klasztorów cystersów w Sulejowie i Jędrzejowie, bożogrobowców w Miechowie, miasta Kalisza i Rymanowa (nabytki kolekcjonerskie z XIX w.). Poza tym akta darowizny, działu sprzedaży, zapisu, zastawu i zrzeczenia się dóbr, dekrety i pokwitowania, dotyczące spraw pieniężnych i majątkowych, kredensy (pisma wierzytelne), instrukcje dla posłów, wysłanych do dworów zagranicznych, listy przypowiednie, listy papieskie, paszporty, przywileje na dobra, na dzierżawy, na ekonomie, na myta, na rangi, na targi, na tytuły, na urzędy, grodzkie i ziemskie, rozporządzenia hetmańskie i królewskie.

Bibliografia

  Jakubowski Jan, Archiwum Państwowe W. X. Litewskiego i jego losy, "Archeion", t. 9, 1931, s. 1-18; Stanisław Kutrzeba i Władysław Semkowicz, Wstęp [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932; s. XVII-XXVII; Mikulski Waldemar, Dokumenty z Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, Warszawa 1997, s. 71-83; tenże, Fałszywy przywilej Zygmunta Augusta dla Radziwiłłów, "Mówią Wieki", r. 38, 1996, nr (447), s. 25-27.

  UWAGI: Depozyt w Oddziale I AGAD: Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn.: 7212-8355, 8385-8437, 8681; część pergaminów wydana [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, wydali S. Kutrzeba i W. Kutrzeba, Kraków 1932; inwentarze historyczne działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 65-68, 117 i indeks osobowy i geograficzny do działu, tamże, nr 69.

Dział II – Dokumenty Historyczne

LATA XIV w. – XX w. [1387]-1942
METRÓW BIEŻĄCYCH: 11
JEDNOSTEK: 3273 i 86 ksiąg; suplement 1211 kart inwentarzowych.
POMOCE ARCHIWALNE: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz. II: "Dokumenty historyczne" z indeksem osobowym i geograficznym [Warszawa-Częstochowa 1940-1945], AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III; Inwentarz kartkowy do suplementu w układzie chronologicznym (Waldemar Mikulski; Wojciech Sokołowski), AGAD, Oddział III.
JĘZYK: pol., rus., łac., niem., franc., ros., włoski.

Charakterystyka

  Oryginały akt dotyczących działalności publicznej Radziwiłłów i ich krewnych (Sapiehów, Przebendowskich i in.) z XVI – XVIII w., fragment akt z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego z tegoż okresu, akta oryginalne, ale w większości (90%) kopie bliskoczesne, różnych dokumentów życia publicznego od poł. XVI w. do poł. XIX w.: sprawy sejmów, sejmików, akta wojskowe, dyplomatyczne, publicystyka, rkpsy typu silva rerum. W dziale znajdują się: dyplomy i przywileje, pisane gazety, genealogie, indulgencje (odpusty), bulle papieskie, instrukcje sejmikowe i królewskie, listy monarchów, dygnitarzy, przypowiednie, zapowiednie, zaręczne i żelazne, manifesty, memoriały, mowy sejmowe, napisy nagrobne, ordynanse hetmańskie, panegiryki, paszkwile, petycje, pieśni i wiersze, pisma satyryczne i polemiczne, mowy publiczne i prywatne, paszporty, pozwy i dekrety sądowe, projekty reform państwowych, reskrypty królewskie, roty przysiąg, testamenty, traktaty i umowy pokojowe, uniwersały itp.

Bibliografia

  Mikulski Waldemar, Dokumenty z Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, Warszawa 1997, s. 71-83.

  UWAGI: Inwentarze historyczne działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 70-73.     Inwentarz online

Dział III – Listy domów panujących

LATA 1547 – 1813
METRÓW BIEŻĄCYCH: 2,5
JEDNOSTEK: 313
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz działu AR Dz. III: "Listy domów panujących" (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III (prawdopodobnie przepisany inwentarz Bolesława Taurogińskiego, zob. AGAD, AR Dz. XXVII, nr 74).
JĘZYK: pol., łac., niem., franc., ros., rus.

Charakterystyka

  Listy do Radziwiłłów i ich krewnych (Połubińskich, Sobieskich i in.) od monarchów polskich i ich rodzin oraz od panujących zagranicznych – papieży, cesarzy, królów, książąt niemieckich i kurlandzkich, hospodarów, a także od ich rodzin z terenów Rzeszy niemieckiej, Francji, Danii, Szwecji, Anglii, Rosji, Kurlandii, Mołdawii i Wołoszczyzny. Wśród listów znajduje się wiele reskryptów, dekretów, uniwersałów itp.

  UWAGI: Inwentarze historyczne działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 74.

Dział IV – Listy Radziwiłłów

LATA 1530 – 1884; kopie: 1620-1790.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 13
JEDNOSTEK: 993; kopie 155.
POMOCE ARCHIWALNE: Zielińska Teresa, Inwentarz działu AR Dz. IV: "Korespondencja Radziwiłłów – Kopie, Warszawa, październik 1960 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III. Jest to załącznik do: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz. IV: "Listy książąt Radziwiłłów", [Warszawa] 1933-1934, AGAD, Pracownia Naukowa (kserokopia) oraz Oddział III kopia z 1986 r. Oryginał, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 79.: 1
JĘZYK: pol., rus., franc., niem.

Charakterystyka

  Oryginały listów Radziwiłłów do różnych osób, przeważnie do rodziny (Radziwiłłów), krewnych, sług i domowników z lat 1530 – 1884 oraz kopie i bruliony, niekiedy też załączniki do listów Krzysztofa (1585-1640) hetmana wielkiego litewskiego, Bogusława (1620-1669) koniuszego litewskiego, jego córki Ludwiki Karoliny (1667-1695), Anny z Sanguszków Radziwiłłowej (1676-1746), Michała Kazimierza "Rybeńko" (1702-1762) hetmana wielkiego litewskiego, Hieronima Floriana (1715-1760), oraz Karola Stanisława "Panie Kochanku" (1715-1790) Radziwiłłów, które skierowane są do różnych osób.

  UWAGI: Inwentarze historyczne działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 75-78; zob. też, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 80 i 125.

Dział V– Listy Domów Obcych

LATA 1531 – 1921
METRÓW BIEŻĄCYCH: 69
JEDNOSTEK: 19093
POMOCE ARCHIWALNE: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz. V: "Listy domów obcych" [Warszawa] 1929-1933 i 1938, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III; Lesiński Jerzy, Indeks chronologiczny do inwentarza działu AR Dz. V: "Listy domów obcych", t. 1-2, Warszawa 1975 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., rus., franc., niem., ang., włoski.

Charakterystyka

  Oryginały listów różnych nadawców, przeważnie z kręgu krewnych, powinowatych, klientów i oficjalistów radziwiłłowskich do Radziwiłłów i ich krewnych (Kiszków, Połubińskich, Sobieskich, Przebendowskich i in.) w sprawach publicznych i prywatnych, od końca XVI w., przy czym większość ich pochodzi z XVII i XVIII w.

Bibliografia

  Lesiński Jerzy, Wstęp [w:] Archiwum Radziwiłłów Dz. V: Korespondencja. Indeks chronologiczny 1531-1921, t. 1-2, Warszawa 1975 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-3.

  UWAGI: Inwentarze historyczne działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 75-78 i 81-82.

Dział VI – Diariusze

LATA XVII w. – XVIII w.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 1,7
JEDNOSTEK: 36
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz
JĘZYK: pol.

Charakterystyka

  Diariusze sejmów, konfederacji i komisji, a ponadto rejestr podymnego z 1650 r. i abjurata dymów w Wielkim Księstwie Litewskim z 1690 r., księga Sigillat Kancelarii Mniejszej Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1709 – 1719 i in. Akta o charakterze publicznym (także kop. o charakterze silva rerum), diariusze Janusza Radziwiłła (1612-1655), hetmana wielkiego litewskiego z lat 1649-1652 i Bogusława Radziwiłła (1620-1669), koniuszego litewskiego z lat 1658-1660, zapiski prywatne Michała Kazimierza Radziwiłła "Rybeńko" (1702-1762), hetmana wielkiego litewskiego i Hieronima Floriana Radziwiłła (1715-1760).

Dział VII – Akta Wojskowe

LATA [1347], 1567-1821, 1865.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 6
JEDNOSTEK: 722
POMOCE ARCHIWALNE: Smoleńska Barbara, Inwentarz działu AR Dz. VII: "Akta wojskowe", [Warszawa] 1957 (mps od 1973), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., niem., franc., ros.

Charakterystyka

  Akta wojskowe Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu polskiego i cudzoziemskiego z kancelarii hetmańskiej (1567-1771); akta milicji radziwiłłowskiej (lata 1658-1821, 1865). Są tu: wykazy żołdu, rozporządzenia wojskowe i raporty, imienne wykazy oficerów i żołnierzy, księgi "masy czarnej", t.j. wykazy kar, rejestry umundurowania i uzbrojenia, rejestry szkód poczynionych przez wojska, prośby i podania żołnierskie, inkwizycje sądów wojskowych, akta milicji książęcej, akta załóg fortecznych (głównie Słucka i Białej), akta wojska kwarcianego i piechoty wybranieckiej itp.

  UWAGI: Inwentarz historyczny działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 83.

Dział VIII – Akta Dotyczące Duchowieństwa

LATA 1514 – 1891
METRÓW BIEŻĄCYCH: 6
JEDNOSTEK: 734
POMOCE ARCHIWALNE: Zielińska Teresa, Inwentarz działu AR Dz. VIII: "Akta dotyczące duchowieństwa" [Warszawa 1954] (mps 1973), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., rus., ros., niem.

Charakterystyka

  Akta dotyczące wykonywania przez Radziwiłłów patronatu oraz uposażenia istniejących w ich dobrach instytucji kościelnych; katolickich obrządku łacińskiego i greckiego, prawosławnych i ewangelickich. Znajdują się tu: fundacje i nadania, dokumenty sprzedaży i zrzeczenia się, inwentarze dóbr i ruchomości klasztornych, plenipotencje, plany dóbr, umowy i ugody, pozwy i listy podawcze, dekrety, rezolucje i polecenia Komisji Radziwiłłowskiej, prośby i podania, instrukcje i memoriały, kwity, asygnacje i rewersały, rejestry dokumentów, brewia papieskie, dokumenty szpitala nieświeskiego i zakonu maltańskiego (komondoria: poznańska i stołowicko-pociejowska).

Bibliografia

  Augustyniak Urszula, Źródła do badania stosunków wyznaniowych i narodowościowych w Wielkim Księstwie Litewskim XVII w. w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archiwistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 155-167. (głównie przykłady z działu AR Dz. VIII).

Dział X – Dokumenty Domów Obcych

LATA XVI w. – XIX w.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 15,5
JEDNOSTEK: Pałubińscy sygn.: 1-330; Flemmingowie, sygn.: 331-377.
POMOCE ARCHIWALNE: Zawadzki Jarosław, Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział X: "Dokumenty domów obcych. Papiery Połubińskich i rodzin z nimi spokrewnionych z lat 1513-1686", Warszawa [1999] (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III; Zielińska Teresa, Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Dział X: "Dokumenty domów obcych. Papiery Flemmingów z lat 1697-1730"; Warszawa 2001 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., rus., niem., ros., franc.

Charakterystyka

  Papiery odnoszące się do przedstawicieli kilkuset rodów, głównie szlacheckich litewskich, ich spraw przeważnie majątkowych, a także gospodarczych, rodzinnych i in., na ogół powiązanych z Radziwiłłami i ich posiadłościami. Większą grupę tworzą akta Bielińskich, Daniłłowiczów, Flemmingów, Kiszków, Drucckich-Lubeckich, Iliniczów, Niezabitowskich, Ogińskich, Paców, Połubińskich Sanguszków, Sapiehów, Sobieskich, Szydłowieckich, Woronieckich, Wittgensteinów, Zamoyskich, Zawiszów i Żółkiewskich, papiery in. rodów nieliczne, niekiedy nawet pojedyncze pisma. Są tu darowizny i nadania królewskie, dekrety królewskie, sejmowe i sądowe, działy majątkowe, obligi i rewersały, kwity pieniężne, dokumenty dotyczące sprzedaży dóbr, świadectwa, dyplomy, zapisy itp.

Bibliografia

  Zawadzki Jarosław, Archiwalia różnych rodów przechowywanych w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 7, Warszawa 1997, s. 127-133; tenże, Papiery Połubińskich i ich dóbr, przechowywane w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, t. 9, Warszawa 1998, s. 13-32; tenże, Wstęp [w:] "Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział X: "Dokumenty domów obcych. Papiery Połubińskich i rodzin z nimi spokrewnionych z lat 1513-1686", Warszawa [1999] (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 2-28; Zielińska Teresa, Wstęp [w:] Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Dział X: "Dokumenty domów obcych. Papiery Flemmingów z lat 1697-1730"; Warszawa 2001 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 2-4.

  UWAGI: Opracowane papiery: Połubińskich i Flemmingów; inwentarz historyczny działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 84.

Dział XI – Dokumenty Familijne

LATA 1446 – 1938
METRÓW BIEŻĄCYCH: 8,5
JEDNOSTEK: 320
POMOCE ARCHIWALNE: Zielińska Teresa, Inwentarz działu AR Dz. XI: "Dokumenty familijne" z konkordancją sygnatur, z indeksem osobowym i geograficznym opracowanym przez Michała Wasilewskiego, przy współudziale Teresy Zielińskiej (Warszawa, grudzień 1976), Warszawa, w październiku 1975 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., rus., łac., niem., ros., franc.

Charakterystyka

  Akta majątkowe i rodzinne oraz papiery osobiste przedstawicieli linii rodu Radziwiłłów. Niektóre akta rodów spokrewnionych. W dziale występują: akta zejść, darowizny królewskie, dokumenty sprzedaży dóbr, działy i układy majątkowe, inwentarze sporządzone przy podziale majętności, intercyzy ślubne, korespondencja dotycząca działów, związków małżeńskich etc., listy zaręczne, plenipotencje, kwity na zapłacone sumy, postanowienia królewskie i sejmowe dotyczące familijnych spraw Radziwiłłów, rejestry wypraw ślubnych, testamenty, zapisy i nadania darowizn wieczystych, dożywotnich, zobowiązań finansowych, dokumentacja działalności publicznej itp.

Bibliografia

  Zielińska Teresa Wstęp [w:] Inwentarz działu AR Dz. XI: "Dokumenty familijne", AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-14.

  UWAGI: Opracowane papiery: Połubińskich i Flemmingów; inwentarz historyczny działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 85.

Dział XII – Archiwum z Berlina Przywiezione

LATA 1815-1861
METRÓW BIEŻĄCYCH: 0,75
JEDNOSTEK: 27 tek i 13 ksiąg
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz działu AR Dz. XII: "Archiwum z Berlina przywiezione" (rkps. XIX w.), AGAD, Pracownia Naukowa.
JĘZYK: niem., franc.

Charakterystyka

  Układy w sprawie podziału po Dominiku Hieronimie Radziwille (1786-1813) i oddzielenie jego dóbr alloidalnych od ordynackich, akta sporów między spadkobiercami i pretensji wierzycieli; postępowania spadkowe po śmierci w 1832 r. Antoniego Henryka Radziwiłła (1775-1833) namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, ordynata nieświeskiego i przygodzickiego; sprawy ordynacji przygodzickiej i pałacu Radziwiłłóww Berlinie, akta dotyczące podziału ordynacji, ukazy cesarskie, akta "Komisji Wileńskiej", akta administracyjne i dokumenty familijne Radziwiłłów.

  UWAGI: zob. AGAD, AR Dz. XXVII, nr 118.

Dział XIII – Archiwum Familijne Sekretne

LATA 1781 – 1904
METRÓW BIEŻĄCYCH: 9
JEDNOSTEK: 40 tek i 88 ksiąg
POMOCE ARCHIWALNE: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz. XIII: "Archiwum familijne sekretne" [Warszawa] 1943 (mps w j. niem.), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.

JĘZYK: niem., franc., pol.

Charakterystyka

Korespondencja i in. papiery osobowe i rodzinne Antoniego Henryka Radziwiłła (1775-1833) namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, jego synów Wilhelma (1791-1870) generała pruskiego i ordynata nieświeskiego, i Bogusława (1805-1873) ordynata ołyckiego i przygodzkiego oraz wnuka Antoniego Wilhelma (1833-1904) ordynata nieświeskiego i kleckiego wraz z żoną i in. krewnymi. Niektóre akta spraw majątkowych ordynacji nieświeskiej.

UWAGI: zob. AGAD, AR Dz. XXVII, nr 116.

Dział XIV – Akta opieki nad Ks. Dominikiem Radziwiłłem i
Prokuratorii Radziwiłłowskiej Masy

LATA XVII w. – 1835
METRÓW BIEŻĄCYCH: 22
JEDNOSTEK: 196
POMOCE ARCHIWALNE: inwentarze działu AR Dz. XIV: "Akta opieki nad ks. Dominikiem Radziwiłłem i Prokuratoria Poradziwiłłowskiej Masy" (rkps XIX w.), t. 1-4, AGAD, Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., ros., hebr.

Charakterystyka

  Akta procesów, układów i rozliczeń z wierzycielami w okresie opieki nad Dominikiem Hieronimem Radziwiłłem (1786-1813) i po jego śmierci (1813 r.) w czasie zarządzania jego majątkiem przez Prokuratorię. W dziale znajdują się: plenipotencje, umowy, kontrakty i ugody, pozwy i obligi, kwity, asygnaty i rewersy, rejestry dokumentów, rachunki wydatków, dekrety, rezolucje i plecenia Komisji.

Dział XV – Akta Ordynacji Nieświeskiej

LATA 1488 – 1859
METRÓW BIEŻĄCYCH: 2
JEDNOSTEK: 20 tek
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz działu AR Dz. XV: "Akta dziedziczne" (rkps, XIX w.), AGAD, Pracownia Naukowa.
JĘZYK: pol., rus., łac.

Charakterystyka

  Nadania i poświadczenia praw własności, transakcji kupna-sprzedaży, zastawów i dzierżaw, akta spadkowe, procesowe i gospodarcze dotyczące w całości bądź części dóbr ordynacji nieświeskiej, w małej części także ordynacji ołyckiej. Obejmuje on akta: dotyczące przejścia Nieświeża i dóbr nieświeskich od Kiszków, nadania gruntów przez Radziwiłłów, dzierżaw zastawnych w niektórych zaściankach, praw i przywilejów nadawanych szlachcie, sądów grodzkich ordynackich księstwa nieświeskiego, przywileje nadane miastu Nieświeżowi i jego mieszkańcom.

Dział XVI – Akta Ordynacji kleckiej i dawidgródeckiej

LATA XVI w. – XIX w.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 2
JEDNOSTEK: 26 tek
POMOCE ARCHIWALNE: Spis zawartości działu zrobiony przez Teresę Tielińską, AGAD, Oddział III.
JĘZYK: pol., rus., łac. ros.

Charakterystyka

  Akta ordynacji kleckiej i dawidgródeckiej, przeważnie o charakterze administracyjnym dotyczące całości lub części składowych wyliczonych dóbr, obejmują różnego rodzaju papiery majątkowe, administracyjne, sądowe, inwentarze, akta włościańskie itp.

Dział XVII – Akta Starostw i Ekonomii

LATA 1536 – 1827
METRÓW BIEŻĄCYCH: 0,75
JEDNOSTEK: 161
POMOCE ARCHIWALNE: Walawender Antoni, Inwentarz działu AR Dz. XVII: "Akta starostw", Warszawa 1959 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., rus., ros., niem.

Charakterystyka

  Akta dóbr królewskich (starostw i ekonomii), głównie z terenów litewskich, (starostwa borysowskie, jurborskie, bobrujskie, krzyczewskie, ekonomie szawelska i brzeska i in.), a także z Prus Królewskich (starostwa człuchowskie, mirachowskie) i z in. ziem Korony (starostwo brańskie i in.). Są tu: wykazy intrat, inwentarze, nadania i przywileje, rozporządzenia gospodarcze i kwity z obioru kwarty, umowy itp.

Bibliografia

  Walawender Antoni, Notatka wstępna [w:] Inwentarz działu AR Dz. XVII: "Akta starostw", Warszawa 1959, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-2.

Dział XVIII – Akta Posiadłości Miejskich Radziwiłłów

LATA 1520 – 1876
METRÓW BIEŻĄCYCH: 3,75
JEDNOSTEK: 449
POMOCE ARCHIWALNE: Smoleńka Barbara, Inwentarz działu AR Dz.: "Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów", Warszawa b.d. (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., rus., niem., łac., ros.

Charakterystyka

  Akta jurydyk, pałaców i mniejszych posiadłości, głównie w Wilnie i Warszawie, a także Brześciu, Grodnie, Nowogródku, Mińsku, Kownie, Gdańsku, Poznaniu, Krakowie, Lwowie oraz Berlinie. Obejmują one: przywileje, nadania, plany i rysunki, kwity i rejestry wydatków, kontrakty i umowy, akta procesowe, rejestry czynszów itp.

Bibliografia

  Smoleńka Barbara, Notatka wstępna [w:] Inwentarz działu AR Dz.: "Akta posiadłości miejskich Radziwiłłów", Warszawa b.d. (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. I-II.

  UWAGI: Inwentarz historyczny działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 86.

Dział XIX – Akta Fabryk i Zakładów Przemysłowych

LATA 1632 – 1889
METRÓW BIEŻĄCYCH: 14
JEDNOSTEK: 576
POMOCE ARCHIWALNE: Woźniakowa Maria, Inwentarz działu AR Dz. XIX: "Akta fabryk i zakładów przemysłowych", Warszawa lata 50. (mps 1974), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., niem., ros., franc.

Charakterystyka

  Akta zakładów przemysłowych w dobrach radziwiłłowskich. Są to rachunki, rejestry, inwentarze projekty i wzory itp. Dotyczące: hut szkła w Urzeczu i Nalibokach, persjarni (pasiarni) w Słucku, manufaktur tkackich wełnianych i płóciennych w Nieświeżu, Słucku i Koreliczach, farfurni świerżeńskiej, fabryk żelaza w Kleciszczu i Rudni, fabryki terpentyny w Smolewiczach, cegielni na Snipiszkach, cukierni w Iwaniu i Koreliczach, magazynu blachy w Nieświeżu, magazynów szkła w Słucku i Łachwie, magazynów drzewa w Mińsku Białoruskim, Wilnie i Słucku, glinianek w Doroszynie, budowli w Nieświeżu i bud podażowych.

Dział XX – Akta Dotyczące Handlu Spławnego

LATA 1608 – 1892
METRÓW BIEŻĄCYCH: 12,5
JEDNOSTEK: 251
POMOCE ARCHIWALNE: Smoleńska Barbara, Inwentarz działu AR Dz. XX: "Akta dotyczące handlu spławnego", Warszawa 1958 (mps od 1974), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., niem., ros

Charakterystyka

  Rachunki, kontrakty, akta szyprów i in. przedsiębiorców prowadzących handel spławny z różnych dóbr radziwiłłowskich, potem też z dóbr Wittgensteinów, głównie do Królewca, a także do Gdańska. Ponadto zagadnienia gospodarcze w dobrach, w hucie szkła w Nalibokach, sprawy melioracji, zarządu lasów i in. Są tam rejestry i wykazy: towarów nabywanych w Królewcu (z podaniem cen), towarów sprzedawanych w Królewcu i Rydze, zysków osiągniętych z tej sprzedaży, kosztów transportu naturze i gotówce, ilość zboża i konopi dostarczanych przez poszczególne wioski.

Bibliografia

  Smoleńska Barbara, Notatka wstępna [w:] Inwentarz działu AR Dz. XX: "Akta dotyczące handlu spławnego", Warszawa 1958 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. I-II.

Dział XXI – Akta Tyczące się Sług i Rzemieślników Domu Ks. Radziwiłłów

LATA 1586 – 1905
METRÓW BIEŻĄCYCH: 7,5
JEDNOSTEK: 3535
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz
JĘZYK: pol., niem., franc., ros.

Charakterystyka

  Akta oficjalistów administracji centralnej dóbr radziwiłłowskich (nieświeskich, ołyckich, słuckich i in.) oraz podległego im personelu od szczebli najniższych do najwyższych, a także oficjalistów wydzielonych gałęzi gospodarki jak lasy, zakłady przemysłowe, handel spławny itp. Ponadto akta pozostających na usługach Radziwiłłów rzemieślników i przedstawicieli wolnych zawodów, jak lekarze, aptekarze, geometrzy, archiwiści itp. W dziale znajdują się: umowy o pracę, świadectwa dotyczące kwalifikacji i wykonywania prac, asygnacje na pensje i wypłaty, kontrakty, książeczki służbowe, kwity i rewersy, prośby i podania, raporty, rachunki i umowy dotyczące różnych robót, roty przysięgi służbowej, świadectwa służbowe, kwestie uposażenia i in.

Bibliografia

  Rudawska Barbara, Wstęp [w:] Inwentarz działu AR Dz. XXI: "Akta tyczące się sług i rzemieślników domu ks. Radziwiłłów", Warszawa 30 VI 1953 (mps.), s. I-IV.

Dział XXIII – Dokumenty do Dóbr Służące

LATA 1497 – 1842
METRÓW BIEŻĄCYCH: 19
JEDNOSTEK: 157 tek
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz działu AR Dz. XXIII: "Dokumenty do dóbr służące" (rkps XIX w.), AGAD, Pracownia Naukowa (kserokopia). Oryginał, zob. AGAD, AR Dz. XXVII, nr 87.
JĘZYK: pol., rus., łac. franc., niem., ros.

Charakterystyka

  Akta odnoszące się do praw własności, dziedziczenia, a także zarządzania dóbr linii birżańskiej Radziwiłłów, zwanych w XVIII w. dobrami neuburskimi, które przeszły wtedy w posiadaniu Radziwiłłów nieświeskich, a w XIX w. Wittgensteinów (klucze Słuck, Kopyl, Kojdanów, Korelicze, Kopyś, Bielica, Łachwa, Sławatycze i in.). W tym też akta ludności osiadłej na terenie wymienionych dóbr. Ponadto znajduje się tu 7 pudeł akt in. dóbr, zwłaszcza miasta Mir.

Dział XXIV – Zbiór Map i Planów

LATA 1749 – 1916
JEDNOSTEK: 129
MAP: ok. 1500 luźnych map i planów
POMOCE ARCHIWALNE: inwentarz
JĘZYK: pol., ros., niem., franc.

Charakterystyka

  Plany całości dóbr, odcinków granic, miasteczek, folwarków, wsi, zaścinków, gruntów, obrębów leśnych, jezior a także budynków w posiadłościach Radziwiłłów, potem częściowo Wittgensteinów. Większe grupy materiałów dotyczą miedzy innymi dóbr: Biała, Kojdanów, Korelicze, Lenin, Lipiczańska puszcza, Łachwa, Mir, Naliboki, Podlesie, Rubieżewicze, Smolewicze, Słuck, Kopyl, Starczyce, Starobin, Werki, Zabłudów, Zblany.

Bibliografia

  Bartoszewicz Henryk, Kartografika Radziwiłłowskie w zbiorach Archiwum Głównym Akt Dawnych [w:] Miscellanea historico-archivistica, Warszawa 1997, s. 115-126.

  UWAGI: Depozyt – Zb. Kart. AGAD, Teki 451-453; AR Dz. XXVII, nr 88.

Dział XXV – Inwentarze Dóbr Radziwiłłowskich

LATA 1536 – 1893
METRÓW BIEŻĄCYCH: 41,3
JEDNOSTEK: 5408 (4718 pozycji)
POMOCE ARCHIWALNE: Inwentarz działu AR Dz.: "Inwentarze dóbr", [Warszawa] po 1950 (mps), t. 1-6, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.

JĘZYK: pol., ros., niem.

Charakterystyka

Inwentarze całych kluczy, ich części składowych, dóbr, folwarków, wsi, zaścianków, a także rezydencji (zwłaszcza w Nieświeżu i Białej), które stanowiły posiadłości Radziwiłłów z linii birżańskiej, nieświeskiej, ołyckiej i kleckiej, potem też Wittgensteinów.

Bibliografia

7nbsp; Mikulski Waldemar, Zawadzki Jarosław, Wstęp [w:] Opisy zamków białoruskich z inwentarzy dóbr przechowywanych w Archiwum Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Warszawa 1999, s. 7-8; Notatka informacyjna (5 I 1994) [w:] Inwentarz działu AR Dz. XXV: "Inwentarze dóbr", AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, t. 1, s. 1-3.

  UWAGI: Kilka inwentarzy wydanych przez: Mikulski Waldemar, Zawadzki Jarosław, Opisy zamków białoruskich z inwentarzy dóbr przechowywanych w Archiwum Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Warszawa 1999; inwentarze historyczne działu, AGAD, AR DZ. XXVII, nr 89-91.

Dział XXVI – Rejestry Skarbców i Wszelkiego Ruchomego Majątku

LATA 1563 – 1819
METRÓW BIEŻĄCYCH: 2
JEDNOSTEK: 944
POMOCE ARCHIWALNE: Taurogiński Bolesław, Inwentarz działu AR Dz.: "Rejestry skarbców i wszelkiego ruchomego majątku", [Warszawa] 1938 (rkps), AGAD, Pracownia Naukowa.
JĘZYK: pol., niem., franc.

Charakterystyka

  Spisy, niekiedy też oszacowania, ruchomości należących do Radziwiłłów i przechowywanych w ich rozmaitych posiadłościach, zwłaszcza w Nieświeżu, Słucku, Białej i Birżach, w tym rejestry arsenałów, stajni, pojazdów, sprzętu jeździeckiego i myśliwskiego, także stad koni i bydła, sokołów i psiarni, wyposażenia kuchni i kredensu, wyposażenia pomieszczeń mieszkalnych (meble, obicia, obrazy), przedmiotów osobistego użytku jak odzież, biżuteria i in. kosztowności.

  UWAGI: Inwentarz historyczny działu, AGAD, AR Dz. XXVII, nr 92.

Dział XXVII – Sumariusze i Inwentarze Archiwów Radziwiłłowskich

LATA [XVI w.] 1616-1947
METRÓW BIEŻĄCYCH: 2
JEDNOSTEK: 143.
POMOCE ARCHIWALNE: Jankowski Rafał, Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział XXVII: "Sumariusz i inwentarze archiwów radziwiłłowskich z lat [XVI w.] 1616-1947", Warszawa 2001 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., łac., rus.

Charakterystyka

  Spisy, inwentarze i sumariusze archiwów radziwiłłowskich w Birżach, Nieświeżu, Ołyce i Białej. W nich także spisy archiwaliów z archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego, z archiwum żółkiewskiego po Sobieskich, archiwum komandorii poznańskiej kawalerów maltańskich i in. Kapiariusz XVI w. dokumentów. Do tychże dołączone zostały listy napływające do Archiwum Radziwiłłów i kopie listów wypływających z tegoż z lat 1837-1944 i dziennik ekspedycji. Do korespondencji dołączono notatki z informacjami mówiącymi o organizacji archiwum, opracowania, wypisy źródłowe i inne pomoce archiwalne archiwistów radziwiłłowskich, głównie Romualda Symonowicza, Michała Szyszko Bohusza (1811-1877), Antoniego Iwanowskiego i przede wszystkim Bolesława Taurogińskiego (1904-1974), w przypadku którego można mówić wręcz o spuściźnie aktowej.

Bibliografia

  Jankowski Rafał, Prace inwentaryzacyjne w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu do 1945 r., "Archiwista Polski", nr 3 (19), r. 5, 2000, s. 43-55; Jankowski Rafał, Wstęp [w:] Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział XXVII: "Sumariusz i inwentarze archiwów radziwiłłowskich z lat [XVI w.] 1616-1947", Warszawa 2001, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 8-32; Kutrzeba Stanisław i Semkowicz Władysław, Wstęp [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932; s. XVII-XXVII; Mikulski Waldemar, Dokumenty z Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, Warszawa 1997, s. 71-83.

Dział XXIX – Akta Ekonomiczne

LATA 1570 – 1913
METRÓW BIEŻĄCYCH: 6
JEDNOSTEK: 337
POMOCE ARCHIWALNE: Janicka Barbara, Lipińska Wanda, Inwentarz działu AR Dz. XXIX: "Akta ekonomiczne", Warszawa w lipcu 1975 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., ros., rus., franc., niem., łac., hebr.

Charakterystyka

  Zbiór fragmentu akt gospodarczych i administracyjnych dotyczących dóbr radziwiłłowskich, z których część należała w XIX w. do Wittgensteinów. Z ogólnych mamy następujące serie: seria kopiariuszy dyspozycji i korespondencji gospodarczej Radziwiłłów birżańskich i nieświeskich z lat 1580-1826, seria "kasa": zawierająca materiały z lat 1641-1900 tycząca się wydatków i przychodów domowych i osobistych poszczególnych książąt; akta odnoszące się do lecznictwa w dobrach słuckich z lat 1823-1862. i in. drobniejsze materiały (m.in. skargi włościańskie na oficjalistów, arendarzy oraz petycje i prośby włościan dotyczące różnych spraw z lat 1636-1851). Drugą zasadniczą grupę stanowią akta dotyczące poszczególnych dóbr. Rozpoczynają tą grupę "dobra neuburskie", następnie idą akta dóbr ułożone w kolejności województw na Litwie i Koronie, w obrębie województwa posiadłości ułożone alfabetycznie. Do trzeciej grupy należą fragmenty różne akt gospodarczych nie wymienionych z nazwy dóbr radziwiłłówskich.

Bibliografia

  Janicka Barbara, Lipińska Wanda, Wstęp [w:] Inwentarz działu AR Dz. XXIX: "Akta ekonomiczne", AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 1-20.

UWAGI: Fragment działu [?]

Dział XXXIV – Gazetki Pisane

LATA 1594-1788, 1808
METRÓW BIEŻĄCYCHZ: 2
JEDNOSTEK: 898
POMOCE ARCHUIWALNE: Dmowska-Grabias Halina, Inwentarz działu AR Dz.: "Gazetki pisane", Warszawa, grudzień 1988 (mps), AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III.
JĘZYK: pol., niem., franc., łac., włoski.

Charakterystyka

  Gazetki pisane, które przynajmniej w cz. sporządzano na zlecenie Radziwiłłów. Obejmują one wiadomości z ośrodków krajowych (głównie z Warszawy, a także z Wilna, Gdańska, Poznania, Lublina, Piotrkowa, Grodna, Lwowa, Kamieńca Podolskiego i in.) i z ośrodków zagranicznych (zwłaszcza z Drezna, Wiednia, Paryża, Hagi, Amsterdamu, Madrytu, Rzymu, Wenecji, Londynu i in.).

Bibliografia

  Dmowska-Grabias, Wstęp [w:] Inwentarz działu AR Dz.: "Gazetki pisane", Warszawa, grudzień 1988, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. I-XV.

  UWAGI: Do inwentarza dołączony indeks chronologiczny i geograficzny.

Rękopisy Biblioteczne

LATA XVII w. – XIX w.
METRÓW BIEŻĄCYCH: 3
JEDNOSTEK: 41
POMOCE ARCHIWALNE: Spis zawartości działu AR Rękopisy biblioteczne, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, Inwentarz kartkowy, AGAD, Oddział III.
JĘZYK: pol., franc., niem., ros., łac., włoski.

Charakterystyka

  Katalogi bibliotek radziwiłłowskich w Nieświeżu, Białej, Żółkwi, Królewcu i Poznaniu, a także bibliotek po Jakubie Henryku Flemmingu (1667-1728) oraz pochodzące z tych bibliotek różne rkpsy, m. in. kopiariusze dokumentów z zakresu wymiaru sprawiedliwości, ustawodawstwa i administracji państwowej, inwentarze i sumariusze archiwalne, formularze i wzory redagowania pism, podręczniki wojskowości, wypisy z dzieł historycznych i moralnych, notatki szkolne, utwory okolicznościowe dedykowane różnym Radziwiłłom, ich własne i rkpisy typu silva rerum, zbiór utworów scenicznych Franciszki Urszuli z Wiśniowieckich Radziwiłłowej (1705-1753).

Bibliografia

  Jankowski Rafał, Prace inwentaryzacyjne w Archiwum Głównym Radziwiłłów w Nieświeżu do 1945 r., "Archiwista Polski", nr 3 (19), r. 5, 2000, s. 43-55; Jankowski Rafał, Aneks [w:] Inwentarz zespołu akt. Archiwum Warszawskie Radziwiłłów Dział XXVII: "Sumariusz i inwentarze archiwów radziwiłłowskich z lat [XVI w.] 1616-1947", Warszawa 2001, AGAD, Pracownia Naukowa oraz Oddział III, s. 156-160; Kutrzeba Stanisław i Semkowicz Władysław, Wstęp [w:] Akta unii Polski z Litwą 1385-1791, Kraków 1932; s. XVII-XXVII; Mikulski Waldemar, Dokumenty z Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego w Archiwum Warszawskim Radziwiłłów [w:] Miscellanea historico-archivistica, Warszawa 1997, s. 71-83.

IV. Iwentarz Archiwum Radziwiłłów – Papiery Flemingów (Teresa Zielińska)