ARCHIWUM RADZIWIŁŁÓW DZ. XXI "AKTA SŁUG I RZEMIEŚLNIKÓW"

Wersja 1.0

Wprowadzenie

I. CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁU.

Dział XXI jest częścią składową Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów. Dotyczy sług i rzemieślników radziwiłłowskich, bądź też ludzi związanych interesami z domem Radziwiłłów, jak np. kupcy, dzierżawcy i dostawcy.
Dział obejmuje okres od XVI do XIX wieku. Najwcześniejsze akta sięgają po rok 1586
[sygn. S 334], najpóźniejsze po rok 1839 [sygn. A 83].
Materiał pod względem zawodowym ludzi jest bardzo zróżnicowany. Wyróżniamy tam kilka grup ludzi:

Administracja, na którą składają się: administratorzy, plenipotenci w różnych sprawach, gubernatorzy, dyspozytorowie folwarków, ekonomowie, rewizorzy, kontrolerzy, kluczwójci itp.
Osoby związane z gospodarką leśną: oberstrażnicy, strażnicy puszcz, nadleśni, leśniczy, intendenci puszcz, rewizorzy lasów, zwierzynnicy, „objezdczycy”, łowczy, gajowi, bażantarnicy itp.
Osoby związane z handlem spławnym: komisarze spławni, dyspozytorzy wicin, szafarze wicin, pisarze spławu, dozorcy batów itp.
Osoby związane z przemysłem w dobrach radziwiłłowskich: superintendenci rudni, inżynierowie, mechanicy, rysownicy, „fabrykanci” pojazdów, instrumentów dętych i inni, majstrzy bud potażowych, browarnicy, gorzelniani, dyspozytorzy itp.
Rzemieślnicy wszelkiego rodzaju jak: rymarze, ludwisarze, kaflarze, stelmachowie, mosiężnicy, fajerwerkarze, biksmacherzy, złotnicy, szmuklowie, kowale, cieśle, ślusarze, strycharze, kopijnicy, stolarze, zegarmistrzowie, siodlarze, zamsznicy, papiernicy, szpadnicy, snycerze, garbarze, sztukatorzy, linnicy, fechmistrzowie, blacharze, gontarze, tokarze, szewcy, tapicerzy, garncarze, mydlarze, szczotkarze, murarze, kotlarze, malarze, szwaczki, krawcy, kapelusznicy, czapnicy, kuśnierze, rękawicznicy, hafciarki, młynarze, piekarze, szklarze itp.
Personel składający się na służbę folwarczną:
- Oficjaliści, kanceliści, pisarze: magazynowi, browarni, prowentowi, kuchenni itp.
- Stangreci, forysie, hajducy, stajenni, furmani, gumienni, owczarze, pasterze, stadni, parobcy, dozorcy wszelkiego rodzaju itp.
Służba domowa i osobista oraz cały personel składający się na dwór: froterzy, praczki, garderobiane, szafarze, szafarki, czyściciele, szatniarze, kucharze, kredensarze, kawiarze, cukiernicy, pasztetnicy, kamerdynerzy, lokaje, pokojowi, służebne, marszałkowie dworu, burgrabiowie pałacowi i mamki, guwernantki, damy do towarzystwa, sekretarze osobiści, nauczyciele języków, muzyki, dworzanie, gracjaliści, kapelani nadworni, tatarowie, murzyni, kozacy itp.
Artyści nadworni: muzycy, śpiewacy, tancmistrzowie, baletnice itp.
Służba sanitarna: doktorzy, felczerzy, chirurdzy, balwierze, cyrulicy, akuszerki, aptekarze itp.
Urzędnicy pocztowi: rządcy poczty, ekspedytorzy itp.
Kupcy, dostawcy, arendarze, dzierżawcy, faktorzy, furmani itp.

Większość materiału stanowią plenipotencje, kontrakty służbowe [jest nawet kontrakt o założenie „fabryki” saletry – sygn G 21], asygnacje na pensję, wszelkiego rodzaju umowy o pracę, dyspozycje wypłacenia pieniędzy za taką czy inną robotę, „noty wybranych pieniędzy”, pokwitowania za otrzymaną pensję. Ponadto spotykamy jeszcze nominacje służbowe, rejestry robót, raporty o robotach, instrukcje służbowe, dzienniki czynności (te bardzo rzadko). Rzadko zdarzają się inwentarze „fabryk”, korespondencja w sprawach służbowych. Zachowane akta pozwalają stwierdzić, że słudzy i rzemieślnicy radziwiłłowscy nie zawsze mieli opłacane „zasługi”, bo w aktach spotykamy prośby o zasługi, o ordynarie, procesy w związku z takimi czy innymi pretensjami do Radziwiłłów. Skutkiem tego mamy w aktach wiele akt procesowych, na które składają się także pozwy, manifestacje, transakcje ugodowe, akta procesowe powstałe w wyniku różnych spraw, głównie o należności. Występują także kontrakty dzierżawne, kontrakty o dostawy, rozliczenia, rejestry towarów, wszelkiego rodzaju rachunki. Nie brak również rozliczeń, weksli, akt dotyczących długów.

II. SPOSÓB UPORZĄDKOWANIA

Podstawą opracowania jest inwentarz działu XXI, datowany na połowę XIX wieku., nieznanego autorstwa, odnaleziony w AGAD w 1953 r. przez Barbarę Rudawską.

W trakcie dawniejszych prac porządkowych nad aktami Archiwum Radziwiłłów odnaleziono akta „sług i rzemieślników” nie ujęte w inwentarzu. Dokumenty te zinwentaryzowano, dodając drugą cześć do istniejącego inwentarza. W części tej dominują akta osób niebędących w stałym stosunku służbowym, a jedynie związanych doraźnie różnymi interesami i usługami z Radziwiłłami. Część pierwsza znacznie bogatsza, obejmowała łącznie z aneksami 2738 pozycji, część druga 632 pozycji. Całość działu XXI miał sygnatury w obrębie każdej litery od numeru pierwszego. Ten sposób sygnowania zastosowano do obydwu części. Dział nie był paginowany.

Autorka inwentarza rozpoczęła prace nad działem XXI od paginacji akt. Jednostki archiwalne z obu części inwentarza zostały scalone pod odpowiednimi literami. Inwentarz został uzupełniony o dalsze akta odnalezione w trakcie porządkowania różnych działów Archiwum Radziwiłłów. Ogólnie, w odniesieniu do całego działu odnaleziono i uzupełniono 55 braków (jednostki te od lat uchodziły za zaginione) oraz dołączono 12 jednostek nie ujętych do tej pory w inwentarzu. Mimo, że podstawą układu inwentarza jest porządek alfabetyczny, to w obrębie poszczególnych liter nazwiska nie są ułożone precyzyjnie (chodzi o drugą i kolejna literę). Nazwiska z drugiej części zostały dopisane na końcu każdej litery w istniejącym podziale alfabetycznym.

Dla ułatwienia dla korzystających zrobiono konkordancję sygnatur. Sprawdzono także język. W przewyższającej ilości jest to język polski, ponadto występuje także łacina, niemiecki, rosyjski, francuski i hebrajski. Regestrów nie modernizowano pod względem językowym.

W dziale występują głównie akta luźne, w rzadkich przypadkach akta zszyte, (z reguły są to książeczki służbowe). Do inwentarza nie sporządzono indeksu geograficznego ze względu na znikomą ilość nazw geograficznych pojawiających się w inwentarzu. Występują tu głównie nazwy ważniejszych miejscowości należących do Radziwiłłów takie jak: Biała, Bijże, Kopyl, Mir, Newel, Nieśwież, Ołyka, Słuck, Siebież.

Dział zawiera 3653 jednostki archiwalne. Nie był mikrofilmowany.
Historyczny inwentarz zostanie przekazany do Archiwum Radziwiłłów działu XXVII
„Sumariusze i inwentarze archiwów radziwiłłowskich”.

Aby ułatwić wyszukanie słowa lub jego części z treści regestu przygotowano Wyszukiwarkę.