Komisja Edukacji Narodowej

Kiedy w 1764 r. stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski wstępował pod imionami Stanisława Augusta na tron monarszy państwa polsko-litewskiego, szlachcic pragnący zapewnić synom wychowanie umożliwiające czynny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej miał do wyboru umieszczenie potomków albo w jednym z sieci równomiernie rozmieszczonych w całym kraju kolegiów prowadzonych przez zakon Jezuitów albo w jednej z mniej licznych szkół prowadzonych przez zakon Pijarów, z warszawskim Collegium Nobilium na czele. Wkrótce nowy król, realizując postulat pojawiający się wielokrotnie w paktach konwentach poprzedników, założył w Warszawie Szkołę Rycerską, kształcącą oficerów dla wojsk koronnych i litewskich. System oświaty w Rzeczypospolitej wydawał się być oparty na solidnych podstawach. Dlatego podjęta przez papieża Klemensa XIV decyzja o rozwiązaniu Towarzystwa Jezusowego musiała być szokiem. Bardziej zorientowani w polityce europejskiej doskonale zdawali sobie sprawę, że od dłuższego czasu tzw. państwa burbońskie: Francja, Hiszpania, Neapol wywierały na Stolicę Apostolską nacisk zmierzający do kasaty potężnego zakonu, który wcześniej usunęły ze swoich granic. Nikt chyba jednak nie spodziewał się, że papież zdecyduje się na tak dramatyczny krok. Dla Rzeczypospolitej oznaczało to, że z dnia na dzień przynajmniej 3/4 szkół przestawało istnieć. Władze znalazły się w trudnej sytuacji, ponieważ nie znano sprawdzonych rozwiązań. Konieczny był eksperyment.

14 października 1773 r. sejm powołał do życia Komisję Edukacji Narodowej w składzie czterech senatorów i czterech członków izby poselskiej. Przed tą całkowicie nową instytucją postawiono zadanie odbudowy systemu oświaty w Rzeczypospolitej. W pierwszej kolejności zadbano o finansowe podstawy funkcjonowania szkół. Przeznaczono na ten cel dobra pozostałe po kasacie Jezuitów i chociaż przy okazji ich nadawania nowym właścicielom popełniono mnóstwo nadużyć, przyjęte rozwiązanie okazało się skuteczne. Obdarowani dobrami pojezuickimi byli zobowiązani do odprowadzania pewnej części dochodów z tych dóbr na fundusz komisji.

Pierwszy raz w dziejach nie tylko Rzeczypospolitej, lecz również całej Europy, stworzono jednolity system kształcenia na trzech poziomach. Na poziomie podstawowym funkcjonowały szkoły parafialne, na średnim szkoły wojewódzkie, natomiast poziom wyższy reprezentowały uniwersytety w Krakowie i w Wilnie. Opracowano regulaminy szkolne, zajęto się przygotowaniem nowych programów nauczania i podręczników. W tym celu powołano do życia Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. W ogłaszanych przez nie konkursach na nowe podręczniki brały udział i przysyłały swoje projekty największe sławy naukowe ówczesnej Europy. Członkowie Towarzystwa, wśród których było wielu eksjezuitów, potrafili w harmonijny sposób połączyć obowiązującą w ich macierzystym zakonie ratio studiorum z myślą oświeceniową.

Reformy prowadzono na wszystkich szczeblach nauczania, jednak szczególnie intensywnie zajmowano się obydwoma uniwersytetami. Hugo Kołłątaj w Krakowie i Marcin Poczobutt-Odlanicki w Wilnie, nie bez oporów ze strony miejscowej kadry profesorskiej, zmieniali archaiczne struktury uczelni i programy nauczania. Obydwu uniwersytetom, zwanym Szkołą Główną Koronną i Szkołą Główną Litewską, powierzono funkcje kontrolne w stosunku do szkół niższych szczebli w Koronie i na Litwie.

Komisja funkcjonowała bez większych przeszkód aż do 1793 r. Konfederacja Targowicka, aczkolwiek zamierzająca zniszczyć ustrój polityczny wprowadzony w Rzeczypospolitej po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, którego częścią stała się Komisja Edukacji Narodowej, nie zdecydowała się na jej likwidację. Poprzestała tylko na ograniczeniu kompetencji i podziale na komisję koronną i litewską. To pozwoliło jeszcze na kilka miesięcy działania.

Reforma oświaty przeprowadzona przez Komisję Edukacji Narodowej nie uratowała bytu państwowego Rzeczypospolitej. Jednak dwa dziesięciolecia funkcjonowania Komisji przyczyniły się do wychowania wielkiej liczby nowocześnie jak na owe czasy wykształconych Polaków. Z dziedzictwa Komisji czerpano w miarę możliwości w czasach zaborów i nawiązywano do niego po odzyskaniu niepodległości.

Spośród prezentowanych tu dokumentów niemal wszystkie powstały w kancelarii Komisji Edukacji Narodowej i przedstawiają różne aspekty jej działania. Po III rozbiorze Rosjanie wywieźli je do Petersburga i traktując jako odnoszące się do dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej, dołączyli do Metryki Litewskiej. Zwrócone po traktacie ryskim, są przechowywane obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych. Wygląd większości z tych dokumentów nie jest imponujący, jednak dokonywane na nich wszelkiego rodzaju poprawki stwarzają wrażenie uczestniczenia w procesie podejmowania decyzji. Dołączono pergaminowy przywilej królewski zawierający nadanie dóbr pojezuickich, jeden z kilku zachowanych w Archiwum Głównym Akt Dawnych.

Dr Michał Kulecki (AGAD)

Lista obiektów przeznaczonych do ekspozycji z okazji wpisania archiwaliów Komisji Edukacji Narodowej na listę "Pamięci Świata"

12 VII 1774, Warszawa
Stanisław August, król polski nadaje Ludwikowi Radziwiłłowi, kawalerowi maltańskiemu dobra pojezuickie Kijowicze w województwie nowogródzkim, pod warunkiem płacenia pewnej części dochodów na fundusz Komisji Edukacji Narodowej.
Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 8354 Zobacz

11 I 1778, Warszawa
Uniwersał ogłaszający porządek funkcjonowania sądów Komisji Edukacji Narodowej.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 95, s. 157-160 Zobacz

Akt ustanowienia Komisji Edukacji Narodowej (projekt).
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 98, s. 350-361 Zobacz

1783
"Ustawy Kommissyi Edukacyi Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane" (druk projektu).
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 100, s. 1 Zobacz

Wiersz młodzieży ze szkół województwa krakowskiego dla profesora Jana Śniadeckiego, zawierający podziękowanie za reformę edukacji narodowej.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 99, s. 1-7. Zobacz

1779
Katalog dubletów książek in folio z biblioteki Collegium Maius Akademii Krakowskiej.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 97, s. 43 Zobacz

1779
Sprawozdanie Hugona Kołłątaja z wizytacji Akademii Krakowskiej.
Tzw. Metryka Litewska dz. VII nr 199, s. 683-696 Zobacz

15 V 1792, Krzemieniec
Zgromadzenie Akademickie w Krzemieńcu wydaje zaświadczenie o poprawnym sprawowaniu dla Euzebiusza Słowackiego.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 86, s. 485 Zobacz

15 XI 1793, Grodno
"Zakwitowanie Komisji Edukacyjnej od roku 1786 aż do rozłączenia Komisjów" (druk, wypis z ksiąg ziemiańskich grodzieńskich).
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 46, s. 75-76 Zobacz

17 VI 1778, Warszawa
Wypis z archiwum ekonomicznego Komisji Edukacji Narodowej dotyczący zrzeczenia się "prawa dyplomatycznego" do dóbr Rumoki i Boguszyn przez Bromirskiego, starostę płockiego.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 81, s. 78-79 Zobacz

20 XI 1785, Warszawa
Ks. Adam Kukiel, geometra królewski wydaje zaświadczenie o zdaniu egzaminu z geometrii przez Franciszka Waśniewskiego.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 87, s. 159 Zobacz

21 V 1791, Warszawa
Wypis z protokołu ekonomicznego Komisji Edukacji Narodowej. Komisja kieruje Andrzeja Prószkowskiego na egzamin z geometrii do Kłosowicza, profesora matematyki w szkołach warszawskich.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 85, s. 801 Zobacz

7 V 1785, Warszawa
List Hugona Kołłątaja do Jana Limanowskiego, dzierżawcy dóbr należących do będącego własnością Akademii Krakowskiej probostwa w Krzyżanowicach.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 134, s. 113 Zobacz

1777
Inwentarz pucharów i kubków należących do profesorów Akademii Krakowskiej.
Tzw. Metryka Litewska dz. IX nr 96, s. 647-649 Zobacz

Spuścizna archiwalna i biblioteczna po Komisja Edukacji Narodowej

W 1911 r. w Warszawie "z zapomogi Kasy pomocy dla osób pracujących na polu naukowem im. Dr. Józefa Mianowskiego" ukazała się, licząca blisko 200 stron książka Teodora Wierzbowskiego, ówczesnego dyrektora AGAD, Komisja Edukacji Narodowej 1773-1794. Autor podzielił ją na dwie części – w pierwszej opisał opracowania i źródła drukowane. Żałując, iż "okres szkolnictwa naszego za czasów tak postępowej i chlubnej dla nas instytucji, jaką była ta Komisja, nie jest należycie i gruntownie opracowany w literaturze naszej". W części drugiej Teodor Wierzbowski pokazał, jakie i jak rozproszone były przed 100 laty źródła archiwalne odnoszące się do Komisji Edukacji, z których większość znajdowała się w archiwach ministerstw Moskwy (Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Ministerstwo Sprawiedliwości) i Petersburga (Ministerstwo Rolnictwa i dóbr państwa; Ministerstwa Oświaty i Cesarska Biblioteka Publiczna), część zaś w Warszawie, Krakowie i Poznaniu. Na końcu publikacji Wierzbowski zamieścił plan swoich prac wydawniczych, częściowo już zresztą zrealizowanych. Od pierwszych lat XX wieku wydawał on materiały źródłowe 9 zeszytów raportów szkół wydziałowych i podwydziałowych (z planowanych 22); 6 zeszytów raportów generalnych wizytatorów (z planowanych 11) oraz 4 zeszyty protokołów posiedzeń (z planowanych 7). Pracę przerwała I Wojna Światowa.

Na część warszawską znajdującą się w Archiwum Głównym na rogu Placu Krasińskich i ulicy Długiej 24 w budynku dawnej Komory celnej w przededniu I Wojny składały się materiały zabrane przez Austriaków po trzecim rozbiorze przemieszczone do Krakowa, a zwrócone częściowo w 1810 r. To, co pozostało w Krakowie, jest dziś w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej i Akademii Umiejętności. W 1834 r. ówczesne warszawskie władze oświatowe przekazały do Archiwum, dokumenty przejęte przez Księstwo Warszawskie i Królestwo Kongresowe. Materiały te wyszczególnia Teodor Wierbowski we wspomnianej książce, a potem w I tomie Monumenta Iuris. W 1923, po traktacie ryskim wróciły do Warszawy fragmenty akt z Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwości w Moskwie (ok. 50 tomów, z dz. VII i IX tzw. Metryki Litewskiej oraz ok. 30 ksiąg). W 1938 r. wraz z działem Staropolskim Archiwum Skarbowego do AGAD trafiło jeszcze 26 tomów lustracji dóbr. Łącznie w AGAD w przededniu II Wojny Światowej przechowywanych było ok. 220 tomów związanych z pracami Komisji Edukacji.

Materiały te w większości (wyjątek to tzw. Metryka Litewska) uległy spaleniu w 1944 r. (14 IX), w okresie niszczenia miasta po powstaniu warszawskim.

Zrozumiałe jest, iż to co zachowało się do dziś w Warszawie, w zbiorach:

AGAD – Warszawa

Tzw. Metryka Litewska

Dział VII

Sygn. 198-201 – wizytacje i reformowania Akademii Krakowskiej przez Hugona Kołłątaja (1774-1786)
Sygn. 131 i 137 – lustracja kolegium sandomierskiego i dóbr Krzyżanowice (1778-1786)

Dział IX – około 50 tomów

materiały normatywne i sprawozdania, projekty reform studiów, instrukcje dla wizytatorów, prawo do nauczania, postanowienia komisji
materiały gospodarcze (fundusze, sumariusze dóbr, inwentarze budynków, rachunki)
zaświadczenia Szkoły Głównej o kwalifikacji na geodetów
"papiery" Hugona Kołłątaja

a także w:

Biblioteka Narodowa w Warszawie
Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego

Oraz w Krakowie:

Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk
Fundacja książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie
Biblioteka XX Czartoryskich (tu głównie materiały dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego)
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Rkp 291/1 Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego, str. 84
Rkp 245 Raport z wizytacji ks. Hugona Kołłątaja w Szkole Głównej Koronnej 1780 – 1784, str. 104
Rkp 374 a Wizytacja Szkoły Głównej Koronnej przez Feliksa Oraczewskiego Komisarza Edukacyjnego w 1786 r., str. 270
Rkp 243 Zalecenia wizytatorskie generalnego wizytatora szkół podwydziałowych pińczowskich 1784 – 1790, str. 17
Rkp 4, 7, 8, 9, 10, 12, 27 Protokoły obrad Szkoły Głównej Koronnej z lat 1780 – 1797, str. 2065
Rkp 24, 25, 26, 275 Akta rektorskie z lata 1783 – 1805, str. 522
Rkp 3, 5, 6, 14, 454 I, 454 II, 274, 11 Korespondencja Szkoły Głównej Koronnej z lat 1779 – 96, 1798 – 1803, str. 2096
Rkp 246 A, 246 B, 268, 42 1/2 , 331, 332, 247, 213, 270, 271, 269 Fundusze i rachunki Szkoły Głównej Koronnej za lata 1783 – 1801, str. 942
Rkp 393 Posiedzenia Kolegium Moralnego Szkoły Głównej Koronnej z lata 1780 – 1803, str. 109
Rkp 299, 396, 397, 395, 394, 264, 295, 294 I, 294 II , 398, 399, 316, 293, 292 II, 208 1/2 Protokoły obrad, raporty o stanie nauk, korespondencja, rachunki Kolegium Fizycznego Szkoły Głównej Koronnej za lata 1782 – 1803, str. 986
Rkp 209, 210, 211, 212, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220 Ustawy, rachunki Bursy Chirurgów Szkoły Głównej Koronnej za lata 1787 – 1799, str. 1048
Rkp 28, 30, 31, 13, 29 Kandydaci stanu akademickiego przy Szkole Głównej Koronnej z lat 1785 – 94, str. 426
Rkp 447, 244, 450, 451 Szkoły Wydziałowe i podwydziałowe KEN, raporty wizytatorów z lat 1778 – 1793 str. 1326

Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego

jest tak szczególnie cenne i ważne.

Bez zachowanych publikacji, a zwłaszcza prac edytorskich wspominanego tu wielokrotnie Teodora Wierzbowskiego nasza wiedza o osiągnięciach Komisji Edukacji byłaby ułomna. Dlatego tak znaczące jest umieszczenie tych ocalałych fragmentów na liście "Pamięci Świata", są one bowiem istotnym źródłem do badań nad dziejami polskiego szkolnictwa. Komisja Edukacji stanowiła udaną i pionierską próbę przekazania szkolnictwa w gestię władzy świeckiej, przy zaangażowaniu w tę sprawę samego króla, który też był jednym z twórców nowoczesnego szkolnictwa wojskowego (Szkoły Rycerskiej).