Akta rodzin i osób prywatnych oraz ich posiadłości
Oddział III AGAD, gromadzący akta rodzin i osób prywatnych oraz ich posiadłości, został powołany do życia po drugiej wojnie światowej jako odpowiedź na głębokie zmiany ustrojowe, które dotknęły w owym czasie Polskę. W wyniku realizacji dekretów PKWN o nacjonalizacji przemysłu a przede wszystkim o reformie rolnej dotychczasowi właściciele pozbawieni zostali swej własności, w tym także zbiorów muzealnych, bibliotecznych i archiwalnych. Jedyną szansą na ratunek dla nich, było przejęcie przez odpowiednie instytucje państwowe.
W wyniku przeprowadzonej akcji zabezpieczającej AGAD stał się właścicielem archiwów kilku największych polskich rodzin ziemiańskich (Branickich, Potockich, Przeździeckich, Radziwiłłów, Zamoyskich) oraz kilkudziesięciu mniejszych, lecz także niezwykle interesujących (Ostrowskich, Piłsudskich). Część swoich zbiorów archiwalnych przekazały do Archiwum Biblioteka Narodowa w Warszawie i tutejsze Muzeum Narodowe. W okresie późniejszym zasób Oddziału III powiększał się stosunkowo nieznacznie poprzez dary, depozyty i zakupy. Większość z nich wchodzi w skład zbioru Nabytki Oddziału III, niektóre włączono do istniejących zespołów, a z niektórych utworzono odrębne zespoły archiwalne.
W chwili obecnej przechowujemy w Oddziale III akta zajmujące ponad 1000 metrów bieżących półek archiwalnych, podzielone na powyżej 100 000 jednostek archiwalnych
Do największych zespołów przechowywanych w Oddziale zaliczają się zbiory Branickich i Potockich z Wilanowa, podzielone na kilka zespołów, z których wymienić należy Archiwum Publiczne Potockich, Archiwum Potockich z Radzynia, Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Archiwum Roskie, Zbiór Anny Branickiej i kilka innych, ponadto Archiwum Przeździeckich i Archiwum Tyzenhauzów, Archiwum Radziwiłłów tzw. Warszawskie, Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa, Archiwum Zamoyskich; z kolekcji przechowywanych także w Oddziale III wspomnieć należy o Zbiorze z Muzeum Narodowego, Variach Archiwalnych z Biblioteki Narodowej, Variach Archiwalnych z Biblioteki Załuskich, Zbiorze Aleksandra Czołowskiego, Michała Marczaka, Wojciecha Wielądka i innych. (Zobacz Spis Zespołów AGAD).
Archiwa prywatne w Polsce zaczęły powstawać w okresie rozwiniętego średniowiecza w związku z koniecznością przechowywania dokumentów potwierdzających prawa własności do dóbr nieruchomych. Z tego względu w pierwszym okresie archiwa te gromadziły głównie dokumenty o charakterze majątkowo-prawnym, głównie przywileje monarsze, akty kupna sprzedaży, akty dzielcze, cesje itp. Stopniowo coraz większą część dokumentacji aktowej zaczęły stanowić akta sądowe, głównie licznych procesów toczonych o dobra i ich granice. Aż do wieku XVI akta osobiste (korespondencja, pamiętniki, inne teksty o charakterze literackim czy silva), publika oraz akta gospodarcze stanowiły stosunkowo niewielką część archiwum prywatnego. Wraz z rozpowszechnianiem się znajomości pisma coraz powszechniejsze stało się dokumentowanie już nie tylko ważnych czynności prawnych, lecz także codziennej działalności gospodarczej, rozwój demokracji szlacheckiej powodował z kolei wzrost zainteresowań polityką znacznej części społeczeństwa szlacheckiego, a procesy sądowe stały się codziennością. Wszystko to spowodowało, że w wieku XVII i XVIII najważniejszą częścią przeciętnego archiwum prywatnego stały się akta sądowe, następnie akta gospodarcze (inwentarze dóbr, rejestry czynszów, rachunki ekonomiczne, spisy poddanych i inne). Wzrosła ilość akt osobistych, a głównie korespondencji. Liczącą się pozycję stanowić zaczęły publica, czy to w postaci kopii, czy oryginałów. Należy oczywiście pamiętać, że zupełnie inaczej wyglądało archiwum drobnego szlachcica, gdzie nadal przeważały akta majątkowo-prawne, z procesowymi na czele, inaczej szlachcica średniozamożnego, gdzie pojawiały się w większej ilości akta gospodarcze i publiczne, a inaczej jeszcze archiwum magnackie, w którym ilość dokumentacji archiwalnej każdego typu wzrastała niepomiernie. Należy tu zwrócić uwagę na fakt, że w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów wiele najważniejszych nawet urzędów nie posiadało własnego archiwum (łącznie z sejmem (!) i urzędem hetmańskim). W tej sytuacji wiele dokumentów miało szansę zachować się wyłącznie w archiwach osób pełniących odpowiedzialne funkcje publiczne. W wieku XIX i XX akta gospodarcze stanowią już zdecydowanie największą część większości archiwów prywatnych, zmniejsza się w tym czasie, ze zrozumiałych względów, ilość akt o charakterze publicznym. W okresie po upadku powstania styczniowego pojawia się specyficzna odmiana archiwum szlacheckiego, związana z tymi osobami lub rodzinami, które po zmianach gospodarczych i społecznych związanych z uwłaszczeniem i represjach popowstaniowych uległy deklasacji, a szansę na awans społeczny dojrzały w podjęciu zajęć inteligenckich (prawnicy, lekarze, inżynierowie itp.). W ich archiwach liczącą się pozycję stanowią akta związane z kształceniem, a przede wszystkim z ich działalnością zawodową. Archiwa te nie są przeważnie zbyt obszerne, lecz niezwykle interesujące, poprzez ukazanie na indywidualnych przykładach głębokich zmian społecznych, jakich świadkiem był przełom wieków XIX i XX. W AGAD przykładem takiego archiwum jest spuścizna po Pawłowskich herbu Jastrzębiec.
Skomplikowane i tragiczne często losy polskich archiwów publicznych spowodowały zniszczenie znacznej części ich dokumentacji i znów rola archiwów prywatnych, w których przechowywano wiele dokumentów państwowych, czy to w postaci kopii, czy oryginałów (czasami zawłaszczanych wbrew prawu) wzrasta tu niepomiernie. Specyfika historii Polski spowodowała, że znaczna część archiwów dawnej Rzeczypospolitej znalazła się poza granicami naszego kraju i dlatego możliwość korzystania z archiwów rodzin, które dobra i siedziby miały poza dzisiejszymi granicami Polski, ma ogromne znaczenie dla nauki polskiej.
Wspomnieć tu należy także fakt gromadzenia przez wiele osób prywatnych w wieku XIX i XX pamiątek historycznych nie tylko w postaci muzealiów, lecz także archiwaliów. W ten sposób w ręce prywatnych kolekcjonerów dostało się wiele dokumentów (nie zawsze zgodnie z prawem), które powinny być przechowywane w archiwach państwowych. W wielu przypadkach przejęcie ich przez osoby prywatne uratowało je od zagłady.
Ze zgromadzonych w AGAD archiwów prywatnych na odrębne omówienie zasługują: Archiwum Gospodarcze Wilanowskie, Archiwum Publiczne Potockich, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, Archiwum Zamoyskich i Zbiór Aleksandra Czołowskiego.
Archiwum Gospodarcze Wilanowskie liczy obecnie ok. 250 mb akt z lat 1510 – 1941. Obejmuje ono akta latyfundium wilanowskiego Stanisława Kostki Potockiego i jego żony Aleksandry z Lubomirskich (córki Stanisława i Elżbiety z Czartoryskich Lubomirskich) i ich następców, do 1892 r. Potockich, a następnie Branickich h. Korczak. W skład tego latyfundium wchodziły dobra na Mazowszu (Wilanów, Nieporęt, posiadłości warszawskie), na lubelszczyźnie (klucz międzyrzecki) i sandomierszczyźnie (klucz opatowski). W okresie późniejszym poszerzyło się ono znacznie o majątki na Ukrainie. Dzięki małżeństwu Augusta Potockiego z Aleksandryną Potocką o Teplik, Bubnów, Sitkowce i Świnogród, a po przejęciu Wilanowa przez Ksawerego i Annę z Potockich Branickich o Medwin, Unin i Uzin. Jednocześnie część starszych pertynencji wilanowskich zmieniło właścicieli. W Archiwum tym przechowywane są akta majątkowe, w tym rozliczenia spadkowe Potockich i dotyczące ich oraz Branickich, akta zobowiązań finansowych Potockich i Branickich, ale przede wszystkim akta poszczególnych jednostek zarządu administracyjnego, zarówno na szczeblu lokalnym jak i centralnym. Oprócz tego wspomnieć należy jeszcze o aktach lokalnej administracji publicznej i instytucji społecznych mieszczących się na terenie dóbr wilanowskich (np. sąd patrymonialny wilanowski, Urząd Gminy Wilanów, szpital św. Aleksandra w Warszawie, akta instytucji oświatowych i inne). Jest to najlepiej zachowana, z przechowywanych w naszym Archiwum, spuścizna aktowa wielkiego majątku ziemskiego z XIX i XX wieku.
Archiwum Publiczne Potockich, przechowywane pierwotnie w Wilanowie, a następnie, na podstawie umów rodzinnych w podkrakowskich Krzeszowicach, jest jednym z najcenniejszych zbiorów historycznych przechowywanych w archiwach polskich. Obejmuje dokumenty z lat 1551 – 1879. Powstało jako efekt pasji kolekcjonerskiej Stanisława Kostki Potockiego, prezesa Senatu i Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego, ministra oświecenia w Królestwie Polskim, jego żony Aleksandry i syna, Aleksandra. Znajdują się tu papiery osobiste Stanisława Kostki, w tym rękopisy jego utworów literackich, naukowych, publicystycznych, jego korespondencja, w tym także urzędowa. Bardzo cennym fragmentem tego zbioru jest spuścizna po bracie Stanisława Kostki, Ignacym Potockim, wybitnym działaczu obozu reform czasów stanisławowskich. Szczególną wartość posiadają materiały związane z Sejmem Wielkim, w tym rękopiśmienne wersje wszystkich konstytucji sejmowych z Konstytucją 3 Maja włącznie. Wspomnieć należy jeszcze o przechowywanych tu papierach Eustachego Potockiego, ojca wspomnianych wyżej Potockich, oraz Stanisława Lubomirskiego marszałka wielkiego koronnego, który był ojcem żon Stanisława Kostki i Ignacego Potockich. Oprócz większych, wspomnianych wyżej, spuścizn w Archiwum Publicznym Potockich przechowywane są także liczne dokumenty dotyczące polskiego życia politycznego, kulturalnego i społecznego w okresie nowożytnym. Wspomnieć przynajmniej należy tu korespondencję Augusta Czartoryskiego, wojewody ruskiego, rękopisy Marcina Kątskiego, generała artylerii koronnej, Krzysztofa Arciszewskiego, także generała artylerii koronnej, a przede wszystkim część spuścizny po Janie III Sobieskim i jego rodzinie. Sobiescy, jako poprzedni właściciele Wilanowa, cieszyli się wielką i zrozumiałą estymą u Potockich. Oprócz tego przechowywane są tu też różnego rodzaju silva rereum, utwory literackie (Franciszka Karpińskiego, Stanisława Trembeckiego), diariusze sejmowe i inne.
W Wilanowie przechowywane były też inne zbiory archiwalne, wyodrębnione w chwili obecnej w AGAD w odrębne zespoły, Archiwum Potockich z Radzynia, Archiwum Roskie, Archiwum Branickich z Białegostoku, Zbiór Anny Branickiej, Zbiór Adama i Beaty Branickich, Archiwum Hipolita Skimborowicza, Archiwum Masońskie. W tym ostatnim znajduje się bardzo bogaty zbiór odznak i innych mobiliów masońskich z XVIII – XIX wieku. Dopiero zestawienie wszystkich tych zespołów i zbiorów unaocznia nam niezwykłą rangę historyczną przejętej przez AGAD wilanowskiej spuścizny archiwalnej.
Archiwum Warszawskie Radziwiłłów stanowi zbiór fragmentów spuścizn archiwalnych różnych linii tej rodziny, począwszy od jej najstarszych przedstawicieli z połowy XV wieku, poprzez wymarłą w wieku XVI linię na Goniądzu i Metelach, wymarłe w wieku XVII linie na Ołyce oraz Biarżach i Dubinkach, wymarłą w początkach XIX wieku linię starszą ordynacką na Nieświeżu aż po papiery linii kleckiej, która przejęła w początkach wieku XIX Nieśwież z ordynacją. Ogromne archiwum zaczęto porządkować w połowie wieku XIX, dzieląc je na kilkadziesiąt działów, utworzonych na podstawie bardzo zróżnicowanych kryteriów, według proweniencji, pertynencji, kryteriów rzeczowych, lub formalnych. Prace porządkowe trwały jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego, gdy Archiwum to zostało już podzielone na dwie części, jedną, przewiezioną do Warszawy, zawierającą w założeniu akta o charakterze historycznym i drugą, pozostałą w Nieświeżu, zawierającą akta administracyjno gospodarcze. W chwili obecnej w AGAD znajduje się właśnie część warszawska wspomnianego archiwum, a część nieświeska przechowywana jest w archiwach Wilna i Mińska. Wyżej wspomniany podział nie był zresztą konsekwentny, i tak w Nieświeżu pozostało wiele akt historycznych, a w Warszawie znalazły się także akta gospodarcze i administracyjne z XIX a nawet, wyjątkowo, XX wieku. Obecnie Archiwum Warszawskie Radziwiłłów liczy sobie 250 mb akt z okresu 1190 – XX wieku oraz 1144 dokumentów pergaminowych oraz ok. 1500 planów i map.
Przechowywane tu akta stanowią pierwszorzędny materiał do historii nowożytnej Rzeczypospolitej, a szczególnie Wielkiego Księstwa Litewskiego, w którym rodzina Radziwiłłów odgrywała od końca wieku XV aż do rozbiorów nieprzeciętną rolę, wydając ze swego grona szereg hetmanów, kanclerzy, wojewodów, kasztelanów, że pozostanę tylko przy najwyższych urzędach świeckich. Szczególne znaczenie historyczne mają działy przechowujące akta dotyczące działalności publicznej Radziwiłłów, w których zgromadzono dokumentacje do działalności sejmów, sejmików, wojska, polityki zagranicznej, skarbowości. W tym miejscu należy dodać, że znajduje się tu także fragment Archiwum Wielkiego Księstwa Litewskiego, łącznie z aktami dotyczącymi unii polsko – litewskich, zawłaszczony przez Radziwiłłów. Wspomnieć przynajmniej należy o ogromnym zbiorze korespondencji przechowywanym obecnie w trzech Działach (III, IV, V), gdzie zgromadzono listy monarchów polskich i obcych, listy różnych osób do Radziwiłłów i do innych osób oraz listy samych Radziwiłłów. Jest to najbogatszy zbiór korespondencji z okresu staropolskiego. Dużą część Archiwum Radziwiłłów stanowią akta dotyczące ich dóbr rozrzuconych po całej Litwie i znacznej części Korony, w tym także posiadłości miejskich i starostw. Są to zarówno dokumenty majątkowo prawne, testamenty, akta kupna sprzedaży, zastawów, akta procesowe, przywileje i nadania monarsze itp., jak i akta gospodarcze, tu wymienić trzeba ogromny zbiór inwentarzy dóbr ziemskich (Dział XXV). Na odrębna wzmiankę zasługują akta hut szklanych i innych przedsiębiorstw przemysłowych funkcjonujących w dobrach radziwiłłowskich. Ogromny zasób informacji do szeroko rozumianej historii kultury materialnej zawierają inwentarze ruchomości przechowywane w Dziale XXVI. Na koniec wspomnę tylko, że Archiwum to przechowuje akta nie tylko samych Radziwiłłów, lecz także rodzin z nimi spokrewnionych, a także fragmenty archiwów innych rodzin, w których posiadanie weszli drogą dziedziczenia, kupna, czy innym sposobem. Są to m. in. papiery po Sobieskich, Sapiehach, Połubińskich, Przebendowskich, Kiszkach i innych rodzinach. Podsumowując te niezwykle skrótowe z konieczności uwagi należy stwierdzić, że Warszawskie Archiwum Radziwiłłów jest najcenniejszym zespołem do historii Wielkiego Księstwa Litewskiego przechowywanym w Polsce.
Akta przechowywane obecnie w Archiwum Zamoyskich wchodziły do roku 1945 w skład Biblioteki Ordynacji Zamoyskich i przechowywane były w Pałacu Błękitnym w Warszawie. W czasie działań wojennych poniosły one znaczne straty, a po wojnie podzielono je między Bibliotekę Narodową w Warszawie i AGAD. Zespół ten liczy w chwili obecnej 36 mb akt i 715 dokumentów pergaminowych z lat 1155 – 1938. Składają się nań akta osobisto rodzinne ordynackiej linii Zamoyskich, oraz dokumenty związane z ich działalnością publiczną. Szczególnie cenne są materiały związane z Janem Zamoyskim, hetmanem i kanclerzem wielkim koronnym, zachowane szczęśliwie stosunkowo kompletnie. Jest to m. in. bogata korespondencja i fragment jego archiwum hetmańskiego. Stosunkowo bogato reprezentowane są też akta innych wybitnych przedstawicieli tej rodziny; kanclerza wielkiego koronnego, Tomasza, podskarbiego wielkiego koronnego, Marcina i kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja. Niezbyt licznie zachowały się akta majątkowe i gospodarcze, których większa część przechowywana jest w Archiwum Ordynacji Zamoyskich w Archiwum Państwowe w Lublinie. W Warszawie znalazły się m. in. akta twierdzy Zamość, wojsk nadwornych Zamoyskich, akta jednostek wojskowych przez nich fundowanych w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Na uwagę zasługują także akta rodzin spokrewnionych z Zamoyskimi, a szczególnie akta Jana Gnińskiego podkanclerzego koronnego i akta dóbr małopolskich Konstancji z Denhoffów Sanguszkowej 2 v. Rogalińskiej z okresu ich przynależności do Zawiszy Czarnego z Garbowa i jego spadkobierców, Oleśnickich i Tarłów. W wieku XIX, dzięki kolekcjonerskim zainteresowań Zamoyskich, ich archiwum wzbogaciło się znacznie o akta kościołów i klasztorów, w tym kanoników regularnych z Czerwińska, bożogrobców z Miechowa, biskupów warmińskich. Tą drogą trafił też najstarszy przechowywany obecnie w AGAD dokument, z roku 1155. W Archiwum tym znajdują się także akta dotyczące wojskowości i życia publicznego przełomu wieków XIX i XX, w tym stosunków z Rosją, Turcją, wojny z 1792 r., Powstania Kościuszkowskiego i inne.
Zbiór Aleksandra Czołowskiego przechowywany w AGAD obejmuje 14,5 mb akt, 115 dokumentów pergaminowych z lat 1364 – 1941. Inna część tej dużej kolekcji przechowywana jest obecnie we Lwowie, a dokumenty pergaminowe z niej pochodzące w zbiorach Ossolineum we Wrocławiu. Aleksander Czołowski był znanym historykiem lwowskim, dyrektorem tamtejszego Muzeum i Archiwum Miasta Lwowa, był także członkiem Komisji Reewakuacyjnej w latach 1921 – 23. Zmarł w roku 1941. Jego bardzo zróżnicowana kolekcja obejmuje akta instytucji galicyjskich, samorządów miejskich, wiejskich, innych jednostek administracyjno – gospodarczych, instytucji kościelnych, rodzin i pojedynczych osób, głównie, ale nie tylko, z terenów Galicji. Na wzmiankę zasługują fragmenty archiwów Stadnickich, Ossolińskich, Sobieskich, Rzewuskich, Woroniczów, Działyńskich.
Oprócz omówionych pokrótce kilku archiwów i zbiorów prywatnych w zasobie AGAD w jego Oddziale III przechowywanych jest jeszcze szereg innych niezwykle cennych zespołów. Zaliczają się do nich m. in.: Zbiór Branickich z Suchej, gdzie przechowywany jest najstarszy znany diariusz sejmowy z roku 1548, Archiwum Ostrowskich z Ujazdu, gdzie m. in. znajduje się spuścizna po marszałku sejmu powstaniowego z lat 1830 – 31, Tomaszu Ostrowskim, Archiwum Potockich z Łańcuta, z bogatą dokumentacją gospodarczą, Archiwum Potockich z Jabłonnej, Archiwum księcia Józefa Poniatowskiego i Marii Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej, gdzie znajdują się materiały do historii życia tego niezwykle interesującego przedstawiciela rodziny Poniatowskich, Archiwum Przeździeckich i Archiwum Tyzenhauzów, gdzie przechowywane są także dokumenty związane z działalnością Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego litewskiego i Aleksandra Przeździeckiego, uczonego i działacza społecznego, oraz wiele innych mniejszych zespołów.
Specyfika archiwów prywatnych powoduje, że można w nich znaleźć dokumenty, których próżno by szukać w archiwach instytucji i urzędów. Do nich zalicza się m. in. korespondencja, teksty literackie, akta osobiste. Dzięki archiwom prywatnym zachowało się także szereg dokumentów życia publicznego dawnej Rzeczypospolitej, czy wieku XIX, których losy w archiwach państwowych mogły by być tragiczne. Wszystko to czyni archiwa prywatne warsztatem pracy niezbędnym dla każdego historyka zajmującego się historią Rzeczypospolitej czasów nowożytnych a także ziem polskich w wieku XIX.
Opracował Jarosław Zawadzki