KATALOG WYSTAWY

1. Genealogia rodu Wiśniowieckich

Nabytki 199, f. 359

   Miedzioryt wykonany przez Jana Aleksandra Gorczyna (zm. po 1694) drukarza, księgarza i rytownika krakowskiego powstał najprawdopodobniej w związku z elekcją Michała Korybuta Wiśniowieckiego na króla Polski (wybranego 19 VII 1669, koronowanego 29 XI 1669). Król ten zawdzięczał tron niewątpliwie sławie swego ojca, Jeremiego, bohatera wojen polsko-kozackich, sportretowanego w Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza. Genealogia ta miała uświadamiać oglądającemu wspólne korzenie cesarzy niemieckich, królów polskich i rodu Wiśniowieckich od księcia litewskiego Giedymina począwszy, a nie ukazywać rzeczywiste powiązania rodzinne. Był to pierwszy w historii Rzeczypospolitej przypadek elekcji przedstawiciela miejscowego możnowładztwa i dlatego trzeba było dobitnie wykazać królewskie koligacje nowego władcy. W polemikach przedwyborczych ścierały się poglądy o konieczności zachowania równości całego stanu szlacheckiego, którego przedstawiciel nie może stać ponad resztą tego stanu i jednocześnie o potrzebie wyboru króla "Piasta", czyli króla Polaka, mającego lepiej troszczyć się o Rzeczpospolitą niż władcy obcego pochodzenia.

   Symetryczny układ gałęzi tego drzewa wykazuje pewne podobieństwo do konstrukcji wykładu w dziele Chronologia synoptica palmitis Coributei … (1669) Stanisława Temberskiego, profesora i historiografa w Akademii Jagiellońskiej, autora licznych panegiryków, w tym dwóch poświęconych rodowodowi Wiśniowieckich.

  Warto zwrócić uwagę na umieszczenie wśród konarów drzewa imion 12 osób świętych, błogosławionych lub duchownych, nie mających nic wspólnego z Wiśniowieckimi i umiejscowionych niezgodnie z ogólnym układem chronologicznym drzewa. Postacie te miały zapewne podkreślać wierność religii katolickiej nowowybranego króla i jego przodków.

2. Genealogie Sobieskich

Archiwum Radziwiłłów, dz. X, Papiery Sobieskich (akta niesygnowane)

   Przykłady trzech genealogii ukazujących prawdziwe pokrewieństwo:

• 2.1. Wywód przodków Teresy Kunegundy (1676-1730), córki Jana III Sobieskiego, żony Maksymiliana Emanuela Wittelsbacha, elektora bawarskiego. Jej prapradziadkiem był Stanisław Żółkiewski, kanclerz wielki koronny i hetman wielki koronny, który zginął w czasie bitwy pod Cecorą w 1620 r.
• 2.2. Potomkowie Stanisława Daniłowicza (1520-1577) i Anny Tarłówny (według wywodu przodków Teresy Kunegundy i Genealogii Dworzaczka żona Stanisława Daniłowicza miała na imię Katarzyna).
• 2.3. Potomkowie Jakuba Sobieskiego.

   Przykłady dwóch genealogii mających uświetnić przeszłość rodu:

• 2.4. Wykaz przodków Sobieskich począwszy od Janika, żyjącego rzekomo za czasów Bolesława Chrobrego.
• 2.5. Odpis dokumentu potwierdzonego w Metryce Koronnej z 1717 r. (AGAD, Metryka Koronna, nr 251, k. 31-35), dotyczącego zatwierdzenia genealogii Sobieskich, z którego wynika, że Sobiescy w prostej linii wywodzą się od bajecznego władcy Polski, Lestka III, co nie znajduje potwierdzenia w wiarygodnych źródłach.

   Obie te genealogie wykazują podobieństwo do treści publikacji Clypeus Joannis Tertii… Stanisława Wojciecha Chrościńskiego, poety i sekretarza króla Jana III. Z utworu tego wydanego 1717 r. można się m.in. dowiedzieć, że domniemany przodek Sobieskich, Świętosław, ponoć wychowywał się na dworze Ziemomysła wraz z Mieszkiem I.

3. Indygenat nadany Piotrowi Tepperowi de Fergusson

Księgi Kanclerskie 100, s. 33-37

   Piotr Tepper z Fergussonów (po 1713-1794) był najbogatszym bankierem warszawskim szkockiego pochodzenia za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Autorzy tego wpisu powołują się na dokument, wydany przez radę miejską Edynburga, potwierdzający szlachectwo Piotra Teppera (por. nr 5). Warto zwrócić uwagę na mało staranny rysunek herbu i porównać go z przedstawieniem znajdującym się na tej fotografii w lewym (z punktu widzenia heraldycznego) górnym rogu.

4. Wpis potwierdzający szlachectwo Piotra Teppera

Metryka Koronna 404, f. 112-115

   Składa się on z dwóch części.

• Świadectwa Thomasa Browna i Ralpha Biglanda, urzędników Heroldii, pozwalającego używać Tepperowi obydwu herbów tzn. Fergussonów i Tepperów, wraz z dokładnym opisem jego własnego herbu łączącego elementy obydwu. Ta część wpisana jest po angielsku.
• Świadectwa rady miasta Edynburga, potwierdzającego starożytność i zasługi rodu Fergussonów, wraz z podaniem genealogii Piotra Teppera od Waltera barona Crichie. Ta część spisana jest po łacinie i stanowi dokładne odzwierciedlenie tekstu znajdującego się na fotografii nr 5.

5. Wywód szlachectwa rodziny Fergussonów

Zbiór dokumentów pergaminowych 2145

   Uwierzytelniona kopia dokumentu wystawionego przez radę miasta Edynburga. Tekst odpowiada drugiej (łacińskiej) części wpisu z Metryki Koronnej (por. nr 4). Warto zwrócić uwagę na staranne przedstawienie herbów (por. nr 3).

6. Wywód genealogiczny rodziny Aleksandra Batowskiego

Księgi Kanclerskie 64, f. 51v-53

   Opisowa genealogia Aleksandra Batowskiego (1760-1841), dyplomaty, uczestnika Powstania Kościuszkowskiego a wreszcie wielkiego łowczego Królestwa Polskiego z nadania cara Aleksandra I, została wpisana do Ksiąg Kanclerskich za kanclerza Antoniego Onufrego Okęckiego w 1786 r. Składa się ona z dwóch części: (1) wstępu, dotyczącego nieskazitelnych koligacji rodziny, tzn. tylko z osobami równego stanu oraz (2) z suchego opisu pokrewieństwa w liniach męskiej i żeńskiej. Był to wywód przodków konieczny do otrzymania godności kawalera maltańskiego. Ubiegając się o ten tytuł należało udowodnić szlachectwo 16 przodków (po 8 w liniach ojca i matki), czyli udokumentować przynależność do stanu szlacheckiego wszystkich swoich prapradziadów.

   Zakon kawalerów maltańskich wywodził się z zakonu rycerskiego joannitów, powołanego do walki z wyznawcami islamu i obrony Ziemi Świętej, założonego na początku XII w. Po upadku Królestwa Jerozolimskiego w Palestynie w 1291 r. Joannici zdobyli wyspę Rodos, gdzie założyli własne państwo, z którego musieli się usunąć, gdy w 1523 Rodos opanowali Turcy. Od 1530 r. siedziba zakonu mieściła się na Malcie aż do zdobycia wyspy przez Anglików w 1800 r. Od 1834 wielki mistrz rezyduje w Rzymie.

7. Wywód przodków Aleksandra Potockiego

Zbiór ikonograficzny oddziału III AGAD (akta niesygnowane)

   Aleksander Potocki (1776-1845), syn słynnego polityka, pisarza i publicysty, Stanisława Kostki Potockiego i bratanek Ignacego, przywódcy stronnictwa patriotycznego na Sejmie Czteroletnim był właścicielem Wilanowa i jako pierwszy zaczął udostępniać go do zwiedzania. Jego największą pasją były konie. Przez wiele lat sprawował urząd Wielkiego Koniuszego Korony. Pisał rozprawy naukowe o hodowli koni, a nawet wyhodował specjalny typ konia janowskiego, gdyż właśnie jemu jako Dyrektorowi Generalnemu Stad i Stacji Stadnych Królestwa Polskiego podlegało stado rządowe w Janowie.

   Uwierzytelniona kopia wywodu przodków Aleksandra Potockiego została urzędowo zatwierdzona w 1805 r. Po prawej (heraldycznej) stronie schematu znajduje się krótka pochwała zasłużonego i bogatego rodu Potockich i podobnie jak w przypadku innych genealogii (por. nr 6) mowa jest o "czystości krwi" szlacheckiej Potockich, którzy nigdy nie koligacili się z osobami spoza swojego stanu. Po stronie lewej (heraldycznej) znajduje się oficjalne potwierdzenie autentyczności przedstawionych przez Aleksandra Potockiego dokumentów. Schemat wymienia wszystkich przodków do 4 pokolenia, czyli do prapradziadów, zgodnie z wymaganiami stawianymi ubiegającym się o tytuł kawalera maltańskiego. Aleksander Potocki został kawalerem maltańskim już w 1802 r., ale powyższy schemat może być efektem tych wcześniejszych zabiegów, kiedy to trzeba było zebrać wszystkie dane dotyczące pochodzenia. Oryginalnym pomysłem było umieszczenie pomiędzy małżonkami adnotacji o aktach prawnych potwierdzających szlachectwo wymienionych osób. Najczęściej zdarza się umowa przedmałżeńska (pactum nuptiale). Warto zwrócić uwagę na występowanie Augusta Czartoryskiego, Marii Szaniawskiej i jej rodziców Adama i Elżbiety Lubomirskiej w drzewie genealogicznym Krasińskich, gdzie Adam Szaniawski nosi imię Mikołaj (por. nr 22). Na podstawie tego schematu można też stwierdzić, że słynny barokowy poeta i podskarbi wielki koronny, Andrzej Morsztyn był praprapradziadkiem Aleksandra Potockiego i jednocześnie pradziadkiem Franciszka Bielińskiego (zob. nr 8).

8. Wywód przodków Franciszka Bielińskiego

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie, nr 33

   Franciszek Bieliński (zm. 1809) należał do czołowych teoretyków pedagogiki w czasie reform Komisji Edukacji Narodowej. Uważał, że nauczanie powinno objąć także kobiety. Brał udział w Powstaniu Kościuszkowskim. Jego córką była słynna dramatopisarka i poetka romantyczna Tekla Łubieńska, żona Feliksa Łubieńskiego, ministra sprawiedliwości z czasów Księstwa Warszawskiego. W jego wywodzie przodków, oprócz walorów artystycznych, zwraca uwagę rozbudowanie komentarzy towarzyszących każdej osobie i podkreślenie koligacji jego przodków z rodami nie tylko szlacheckimi, ale i królewskimi (angielskimi) oraz kniaziowskimi. Warto zauważyć, że ojcem jego babki od strony ojca był słynny poeta i podskarbi wielki koronny, Andrzej Morsztyn, znajdujący się również wśród przodków Aleksandra Potockiego (por. nr 7). Summariusz dokumentów potwierdzających szlachectwo Franciszka Bielińskiego, nie jest dołączony osobno, jak w przypadku większości drzew genealogicznych znajdujących się w dziale XI tzw. Metryki Litewskiej, ale znajduje się pod rysunkiem i stanowi integralną część kompozycji.

9. Wywód przodków Józefa Dąmbskiego z Lubrańca

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie, nr 19

   Działalność publiczna Józefa Dąmbskiego herbu Godziemba, kasztelana kowalskiego, nie jest szerzej znana. Bardziej w pamięci historyków zapisał się jego brat, Kazimierz, który zależnie od sytuacji politycznej wiązał się z najbardziej wpływowymi rodami w Polsce, początkowo Mniszchami i Potockimi, którzy największe znaczenie mieli za panowania Augusta III, a za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego z Czartoryskimi. Ojciec ich Andrzej, wojewoda brzeski kujawski był dobrodziejem kolegium jezuitów w Toruniu i nawet 1724 r. zasiadał w składzie komisji dla sądów nad winnymi tzw. tumultu toruńskiego, kiedy to doszło do zamieszek na tle religijnym pomiędzy luteranami i uczniami kolegium jezuickiego. Komisja wydała wyrok śmierci na prezydenta Torunia i kilkunastu uczestników rozruchów. Incydent, ten szerokim echem odbił się w Europie i spowodował postrzeganie Rzeczpospolitej jako kraju nietolerancji religijnej.

   Warto przyjrzeć się szczególnej formie tego wywodu przodków. Nazwiska wraz z określeniem stopnia pokrewieństwa znajdują się na tle w miarę naturalistycznie przedstawionego drzewa. Co ciekawe, gałęzie nie biegną zgodnie z pokrewieństwem i powinowactwem osób, ale zupełnie niezależnie od treści jaką ilustrują. Natomiast, jeżeli spojrzeć na sam układ nazwisk, bez sugerowania się kształtem i kierunkiem konarów, to będzie on całkiem typowy i w pełni zrozumiały.

10. Wywód przodków Józefa Jaklińskiego

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie, nr 8

   O Józefie Jaklińskim herbarze nie piszą zbyt wiele. Najwyższą godnością, jaką osiągnął był tytuł kasztelana oświęcimskiego. W 1758 r. został deputatem do trybunału Koronnego. Ożenił się z Barbarą Otwinowską. Według Kacpra Niesieckiego wydał on drukiem w Krakowie w 1725 r. dzieło Siren Sarmatica, idest Epigrammata de Passione Christi Stanislai Lubomirski Maresch. R. P. latino carmine expressa. Zmarł przed 1777 r. Podobnie jak w drzewie Józefa Dąmbskiego przy poszczególnych osobach odnotowany jest stopień pokrewieństwa (por. nr 9).

  

11, 12. Wywody przodków Mikołaja Tadeusza Łopacińskiego i Piotra Ożarowskiego

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie, nr 23 i 48

   Te dwa wywody przodków o bardzo podobnej szacie graficznej i najprawdopodobniej dzieła jednego autora związane są ze staraniami o Order św. Stanisława. Order św. Stanisława ustanowił król Stanisław August Poniatowski w 1765 r. i hojnie nadawał go swym stronnikom w latach 1765-1795. Do otrzymania go należało udowodnić szlachectwo swoich 8 przodków, zarówno z linii ojca jak i matki, czyli wymagano o jedno pokolenie mniej niż w przypadku starań o przystąpienie do kawalerów maltańskich. Do tych genealogii podobnie, jak i do innych znajdujących się w tzw. Metryce Litewskiej w dziale XI, dołączone są summariusze dokumentów zawierające wypisy z akt potwierdzających autentyczność pokrewieństwa i szlachectwo danych osób.

   Mikołaj Tadeusz Łopaciński (1715-1778) był posłem na sejmy, piastował urząd pisarza wielkiego litewskiego i wojewody brzeskiego litewskiego. Posiadał rozległe dobra w województwach mścisławskim, witebskim, połockim, inflanckim, wileńskim i trockim. Politycznie związany był z rodem Sapiehów. Znakomity mówca i znawca prawa litewskiego prowadził korespondencję z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, Szymonem Konarskim, założycielem słynnego Collegium Nobilum, poetą Ignacym Krasickim i innymi przedstawicielami elity intelektualnej.

   Piotr Ożarowski (ok. 1730-1794) – hetman wielki koronny, kasztelan wojnicki znany jest przede wszystkim jako jeden z przywódców konfederacji targowickiej. Od lat osiemdziesiątych związany był silnie z ambasadorem rosyjskim, Ottonem Stackelbergiem. Opowiedział się przeciwko Konstytucji 3 Maja. Na sejmie grodzieńskim w 1793 r. poparł II rozbiór Polski. W czasie powstania kościuszkowskiego, które próbował powstrzymać, został osądzony i powieszony.

13. Wywód przodków Antoniego Ponińskiego

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie nr 34

   Wywód przodków Antoniego Ponińskiego zwraca uwagę ciekawą formą drzewa wyrastającego z łodzi. Ma to nawiązywać do herbu Ponińskich – Łodzia. Antoni Poniński (1732 – ok. 1830) znany jest przede wszystkim jako członek i wizytator generalny Komisji Edukacji Narodowej. Parokrotnie był posłem na sejmy, został kawalerem Orderów Orła Białego i św. Stanisława. Niewykluczone, że właśnie w związku z tym ostatnim powstała wyżej wymieniona genealogia. Bardziej znanym przedstawicielem rodu Ponińskich był Adam, krewny Antoniego, marszałek sejmu rozbiorowego 1773-1775.

14. Wywód przodków Jana Kazimierza Kozieradzkiego

Księga grodzka drohicka I 28, f. 229-238v

   Wywód przodków Jana Kazimierza Kozieradzkiego jest niezbyt częstym przykładem umieszczenia schematu genealogicznego w aktach sądowych (księdze grodzkiej). Jest to wynik sporu pomiędzy Janem Kazimierzem Kozieradzkim i Kazimierzem Borychowskim toczącego się przed trybunałem Lubelskim w 1670 r. Sprawa dotyczyła zarzucenia Kozieradzkiemu przez Borychowskiego nieszlacheckiego pochodzenia. Schemat ten oddzielnie zawiera przodków w linii ojca i oddzielnie w linii matki. Interesujące jest umieszczenie na końcu części poświęconej przodkom matczynym opisu w języku polskim 4 herbów przodków Jana Kazimierza Kozieradzkiego (Pomian, Ślepowron, Rogala, Cholewicz). Schemat ten poprzedza kilkustronicowy opis pochodzenia wspomnianego szlachcica, mający udowodnić całkowitą bezzasadność oskarżeń Borychowskiego.

15. Tablica descendentów Spytka Rogacjana Pstrokońskiego

Zbiór dokumentów papierowych 2794

   Spytek Rogacjan Pstrokoński był uczestnikiem bitwy pod Beresteczkiem (1651 r.), posłem na sejmy i dworzaninem króla Jana Kazimierza. Genealogia jego potomków powstała w 1746 r. ma charakter czysto praktyczny. Jej stworzenie związane jest ze sprawami spadkowymi i podziałem dóbr pomiędzy rodziną Pstrokońskich i Słoneckich. O zastosowaniu tego schematu genealogicznego do konkretnych celów świadczy (oprócz samej treści zapisek przy poszczególnych nazwiskach) także brak wzmianki o wcześniej zmarłych synach Spytka Rogacjana: Michale, stolniku brzeskim (zm. 1704/1705) i Wojciechu, stolniku sieradzkim (zm. 1716), ponieważ w żaden sposób nie byli związani ze spornymi dobrami.

16. Tablica descendentów Konstantego Ostrogskiego

Zbiór dokumentów papierowych 2779

   Schemat genealogiczny potomków Konstantego Ostrogskiego (1460-1530), hetmana wielkiego litewskiego, kasztelana wileńskiego, wojewody trockiego, choć nie wygląda okazale wymienia bardzo wiele nazwisk słynnych i ciekawych postaci wywodzących się od tego przodka. Już sam Konstanty Ostrogski był jednym z najbardziej wpływowych i bogatych możnowładców za panowania króla Zygmunta Starego. Za zasługi dla Rzeczpospolitej na polu wojskowym i dzięki wsparciu królowej Bony otrzymał kasztelanię wileńską i województwo trockie, chociaż urzędy te zgodnie z postanowieniami unii polsko-litewskiej w Horodle mogli sprawować jedynie katolicy, a on był wierny Kościołowi prawosławnemu i nawet stał się jego głównym patronem na Litwie.

   Beata Kościelecka najpierw zamężna z Ilią (Eliaszem) Ostrogskim, po jego śmierci wyszła za Olbrachta Łaskiego, wojewodę sieradzkiego (zafascynowanego okultyzmem), młodszego od niej o 21 lat, który wkrótce po ślubie uwięził ją w zamku Kieżmark, gdzie spędziła 12 lat. Córką Ilii Ostrogskiego i Beaty Kościeleckiej była Elżbieta, słynna nieszczęśliwa Halszka z Ostroga, żona wojewody poznańskiego Łukasza Górki, bohaterka szczególnie intrygująca dla pisarzy doby romantyzmu. Twórca tej genealogii nie omieszkał zaznaczyć, że potomkowie Konstantego Ostrogskiego wchodzili w koligacje z najprzedniejszymi rodami polskimi i litewskimi. Wymieniona jest siostra króla Jana III Sobieskiego jako żona Władysława Dominika Zasławskiego, wojewody krakowskiego. Krew Ostrogskich płynęła również w żyłach króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syna Jeremiego i Gryzeldy z domu Zamoyskiej, wnuczki kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego. Wspomnianych jest też wielu przedstawicieli rodziny Lubomirskich, między innymi przywódca rokoszu z czasów króla Jana Kazimierza – Jerzy Sebastian (1616-1667), marszałek wielki koronny i hetman polny koronny.

17, 18, 19, 20 Genealogie bojarów litewskich

Archiwum Radziwiłłów, dz. XXIII, teka 2, plik 8

   Te bardzo skromne genealogie Aleksandra Wilbika, Macieja Krzymowskiego, Fraciszka Domańskiego i Pawła Minkowskiego mieszkańców wsi Boczynki (Krzymówki) znajdującej się w hrabstwie bialskim, w powiecie brzeskim (na Litwie), są przykładem genealogii powstających w celach ściśle praktycznych. Wymienione osoby należały do grupy bojarów litewskich i zamieszkiwały dobra Radziwiłłów. Bojarzy na Litwie (w odróżnieniu od terminologii ruskiej) byli najniższą warstwą uprzywilejowaną, swego rodzaju szlachtą zależną, posiadającą tylko niektóre prawa. Od XVI w. byli zobowiązani do pełnienia pewnych posług w zamian za prawo do posiadania ziemi. Dotyczyło to zazwyczaj usług pocztowych i wojskowo-policyjnych. W XVIII w. w związku z przejmowaniem przez państwo wielu funkcji dotychczas będących w gestii magnatów, warstwa bojarów stawała się niepotrzebna. Właściciele dóbr chcieli albo wyrugować ich z ziemi, albo narzucić im pełne poddaństwo, co pozwoliłoby im zlikwidować instytucję bojarstwa, która stanowiła już społeczny przeżytek. Bojarzy, którym groziła utrata ziemi lub degradacja do poziomu chłopów, starali się usilnie udowadniać swoje szlachectwo właśnie poprzez genealogie, a także legitymowanie się dokumentami nadań ziemi przez właścicieli. Przykładem takich prób są właśnie powyższe wywody przodków. Warto zwrócić uwagę na ten sam charakter pisma (świadczący o jednym pisarzu) i na dość krótką pamięć o przodkach, zaledwie do pradziada (czyli do trzeciego pokolenia).

21. Genealogie Dołęgowskich i Kurowskich

Zbiór dokumentów papierowych 2806 i 2813

   Dwa drzewa genealogiczne rodzin szlacheckich legitymujących się przed władzami austriackimi w 1801 r. Charakterystyczna jest podobna forma tych genealogii, powtarzająca się i w innych przypadkach legitymacji. W tym czasie były one dość powszechne ze względu na surowsze wymagania rządów zaborczych żądających oficjalnego wykazania się szlacheckimi przodkami, aby można było dalej korzystać z przywilejów tego stanu.

   W przypadku Kurowskich przy nazwiskach przodków (tylko mężczyzn) wpisano rodzaj dokumentów potwierdzających ich tożsamość i szlachectwo takich jak: metryki chrztu, zapisy w księgach grodzkich, zapisy przedślubne, testamenty.

   W przypadku Dołęgowskich nie umieszczono przy nazwiskach rodzajów dokumentów uwierzytelniających, ale dołączono osobno spisany wywód przodków wraz z wykazaniem odpowiednich świadectw. W odróżnieniu od Kurowskich umieszczono w schemacie genealogicznym także kobiety, ale nie jako osobne pozycje, tylko jako żony przedstawicieli rodu Dołęgowskich. Warto zwrócić uwagę, że w przypadku tego drzewa znajduje się nie tylko rysunek herbu Dołęga, ale i jego krótki opis.

22. Tablica descendentów Stanisława Krasińskiego

Zbiór dokumentów papierowych 2835

   Powstałe w XIX w. drzewo genealogiczne rodu Krasińskich, choć wygląda dość niepozornie zawiera wiele ciekawych informacji o skrupulatnie wymienionych potomkach Stanisława Krasińskiego (1558-1617), wojewody płockiego. Można zauważyć, że od tego przodka pochodził nie tylko słynny wieszcz, Zygmunt Krasiński, ale także Stanisław Małachowski, marszałek Sejmu Wielkiego, uwieńczonego Konstytucją 3 Maja i książę Adam Jerzy Czartoryski, polityk, dyplomata i twórca jednego z podstawowych stronnictw Wielkiej Emigracji, "Hotelu Lambert". Jak widać z informacji umieszczonych powyżej schematu rozpisanie tej genealogii miało nie tylko cele poznawcze, ale przede wszystkim twórcy chodziło o udowodnienie pokrewieństwa dla celów spadkowych. Warto zwrócić uwagę na rozmieszczenie kolorów poszczególnych figur (kobiety oznaczano trójkątem, mężczyzn kółkiem), zgodnie z zasadą, że kolor przechodzi na osoby o tym samym nazwisku, czyli po ojcu.

23. Wywód przodków Małachowskich

tzw. Metryka Litewska, dz. XI, Genealogie nr 29

   Wywód przodków Małachowskich. Brak imienia kanclerzyca (syna kanclerza) znajdującego się u podstawy tego wywodu genealogicznego można tłumaczyć tym, że dzięki umieszczeniu jedynie nazwiska można było tę genealogię odnieść do wszystkich 4 synów Jana Małachowskiego, kanclerza wielkiego koronnego: Stanisława – marszałka sejmu wielkiego 1792, Jacka – kanclerza wielkiego koronnego, Antoniego – wojewody mazowieckiego i Mikołaja – wojewody sieradzkiego, przy jasnej kompozycji schematu. Warto porównać tę genealogię z danymi zawartymi w drzewie genealogicznym Krasińskich (por. nr 22), w którym brakuje prababki Antoniego, Jacka, Mikołaja i Stanisława, żony Aleksandra Lubomirskiego. Z wywodu przodków Małachowskich można uzupełnić tę lukę i przekonać się, że była to Katarzyna Sapieżanka, co potwierdza Genealogia Dworzaczka.

24. Wywód szlachectwa i potwierdzenie tytułu hrabiowskiego Michała i Ludwika Paców

Heroldia Królestwa Polskiego, sygn. 3

   Urząd Heroldii Królestwa Polskiego utworzony został w 1836 r. i zajmował się rozpatrywaniem dowodów szlachectwa osób ubiegających się o zatwierdzenie lub przyznanie tytułu szlacheckiego. W AGAD pozostał jedynie szczątek zespołu, ponieważ większość akt uległa zniszczeniu w 1944 r. Prezentowany wywód szlachectwa Paców wpisano do akt Heroldii na podstawie wypisu z ksiąg Sądu Głównego Drugiego Departamentu Guberni Litewsko-Grodzieńskiej z 1819 r., potwierdzającego autentyczność przedstawionego wywodu przez marszałka gubernialnego i szlacheckich deputatów powiatowych wchodzących w skład deputacji wywodowej szlacheckiej rozpatrującej dowody szlachectwa na szczeblu lokalnym.

   Michał Pac, starosta kowieński i borciański, poseł na sejmy i generał-major wojsk litewskich znany był ze swojego patriotyzmu, gdyż jako jeden z nielicznych nie złożył po I rozbiorze przysięgi na wierność cesarzowej Katarzynie II, co spowodowało utratę dóbr znajdujących się na terenach zagarniętych przez Rosję. Jego syn Ludwik należał do najbogatszych ludzi w Królestwie Polskim, ponieważ odziedziczył ogromny majątek po dalekim krewnym, Józefie Pacu – staroście wilejskim. Dzięki swemu bogactwu mógł zająć się reformą rolnictwa w swoich dobrach, budować wspaniałe (wręcz przysłowiowe pałace), a także kolekcjonować dzieła sztuki. Podobnie jak ojciec nie godził się na zależność Polski od Rosji, co udowodnił popierając Napoleona w latach 1806-1813 i walcząc w Powstaniu Listopadowym, za co rząd carski skonfiskował jego ogromną fortunę.

25, 26. Wywody szlachectwa Sawaniewskich i Wieliczków zatwierdzone przez Deputację Generalną Wywodową Szlachecką Guberni Litewsko-Wileńskiej

Nabytki oddziału III AGAD, 746

   Wywód szlachectwa rodziny Cezarego Sawaniewskiego i jego synów: Jana, Aleksandra, Władysława, Józefa, Antoniego i Laurentego, został zatwierdzony 10 października 1817 r. Według tego wywodu przodek tej rodziny, Sawan, należał do jednego z najpotężniejszych rodów tatarskich w chanacie krymskim, Szirinów. Rzekomo przybył on na ziemie polskie podczas najazdu Tatarów w 1241 r. Następnie miał trafić na dwór Konrada Mazowieckiego, gdzie przyjął chrzest i dokonał wielu rycerskich czynów. W nagrodę miał dostać za żonę krewną żony polskiego księcia i wraz z nią w posagu wieś Szanków. Także herb Sawaniewskich nazwany Pobóg (odbiegający od tradycyjnych przedstawień tego herbu) zawiera w sobie tatarskie elementy, a jego powstanie wyjaśnia rodzinne podanie o zbrodni bratobójstwa. Bardziej wiarygodnie brzmią dopiero informacje odnoszące się do XVIII-wiecznych przodków Sawaniewskich.

Zbiór dokumentów pergaminowych 6360

   Wywód szlachectwa rodziny Wieliczków został zatwierdzony 18 grudnia 1819 r. Autorzy tego wywodu nie cofają swych korzeni tak daleko jak rodzina Sawaniewskich. Pierwszy wymieniony przodek, Wojciech, żył dopiero w XVI w. W tym dokumencie bardzo dobrze widać, jak konkretną treść wywodu danej rodziny ujęto w ramy formuł powtarzających się we wszystkich tego typu dokumentach.

27. Potwierdzenie tytułu hrabiowskiego dla Stanisława Kostki Zamoyskiego

Archiwum Zamoyskich, sygn. 21

   Zostało ono wydane 6/18 listopada 1847 r. przez Heroldię Królestwa Polskiego i objęło oprócz ordynata, Stanisława Kostki także wszystkich jego prawych potomków płci obojga w linii prostej. Podstawą tego zatwierdzenia był dyplom nadany w 1780 r. przez cesarzową Marię Teresę Janowi, Jakubowi i Andrzejowi Zamoyskim.

28. Drzewo genealogiczne Kossakowskich

Zbiór ikonograficzny oddziału III AGAD (akta niesygnowane)

   Drzewo genealogiczne rodziny Kossakowskich stanowi efekt pracy słynnego heraldyka i autora prac genealogicznych, Stanisława Kazimierza Kossakowskiego. W młodości był pracownikiem Heroldii Królestwa Polskiego (por. nr 24), której prezesem był jego ojciec, Stanisław Szczęsny. Ceniony za krytyczne podejście do źródeł genealogicznych (mających często charakter panegiryczny) współpracował m.in., z autorami herbarzy Adamem Bonieckim i Teodorem Żychlińskim, a także wydał własne 3 tomy Monografii historyczno-genealogicznych niektórych rodzin polskich (t. I – Warszawa 1859, t. II – Warszawa 1860, T. III – Warszawa 1872). Jest również autorem rękopiśmiennego dzieła (Materyały do Historii Polskiej od 1764 do 1815 roku. Rodzina Kossakowskich za czasów panowania Stanisława Augusta i Xięstwa Warszawskiego) dotyczącego licznych słynnych przedstawicieli rodu Kossakowskich, w którym między innymi podejmuje się usprawiedliwienia postępowania swego przodka, powszechnie uznawanego za zdrajcę, jednego z przywódców konfederacji targowickiej, hetmana wielkiego litewskiego, Szymona Kossakowskiego, powieszonego w czasie powstania kościuszkowskiego.

   Ród Kossakowskich herbu Ślepowron wywodzący się z ziemi nurskiej (Mazowsze) od XVI w. nabierał coraz większego znaczenia, a jego przedstawiciele osiągali coraz wyższe godności (zwłaszcza w XVIII w.) i wchodzili w koligacje z wpływowymi rodzinami takimi jak Sapiehowie, Potoccy, Braniccy. Warto zwrócić uwagę na umieszczone w tym drzewie genealogicznym miniaturowe reprodukcje portretów i zdjęć większości wymienionych osób.

29. Drzewo genealogiczne Henryka Brühla

Zbiór ikonograficzny oddziału III AGAD (akta niesygnowane)

   Drzewo genealogiczne Henryka Brühla (1700-1763) najbardziej wpływowego ministra i faworyta króla Augusta III Sasa jest według autorów herbarzy genealogią sfałszowaną, zatwierdzoną przez trybunał w Piotrkowie 15 lutego 1749 r. Udowodnienie pochodzenia od szlachty polskiej było warunkiem koniecznym przy zakupie ziemi w Rzeczypospolitej i taki właśnie praktyczny cel miało to piękne dzieło. Brühlowi zależało na udowodnieniu pokrewieństwa z Ocieskimi, rodem znanym i wpływowym w wieku XVI, ale stopniowo tracącym na znaczeniu już w wieku XVII. Chcąc sfałszować genealogię nie mógł przecież próbować wywodzić swych korzeni od słynnych rodów mu współczesnych, bo byłoby to zbyt wyzywające. Zresztą i tak na sejmie w 1762 r. jego przeciwnicy polityczni, Czartoryscy, publicznie podważyli jego podrobione polskie szlachectwo.

   Na uwagę zasługuje treść trzech tablic znajdujących się pod rysunkiem, z których wynika, że do powstania tego fałszerstwa przyczynił się Jan Linowski, syn skarbnika poznańskiego, uczeń słynnego Collegium Nobilum. Ciekawa jest zwłaszcza ostatnia tablica, mało związana z kwestiami genealogicznymi, zawierająca krótkie wzmianki o wybranych zagadnieniach filozoficznych.

30. Drzewo genealogiczne Tarnowskich

Zbiór dokumentów papierowych 2836

   Tak o rodzie Tarnowskich pisał w osiemnastowiecznym herbarzu Kacper Niesiecki: "Tarnowski herbu Leliwa, w Krakowskiem województwie i w Ruskiem, dom starożytny i w zasługi i w honory w tej ojczyźnie jeden z najpierwszych". Za pierwszego przodka tego rodu zarówno autorzy herbarzy, jak i twórca tego drzewa genealogicznego uznają Spicymira przybyłego znad Renu i osiadłego w ziemi krakowskiej, który został wojewodą, a potem kasztelanem krakowskim. Ożenił się z Gertrudą, córką Bolesława, księcia sieradzkiego i mazowieckiego, siostrzenicą księcia Leszka Czarnego i króla Władysława Łokietka. Spicymir uznany został za założyciela Tarnowa i Melsztyna i od niego mają się wywodzić oprócz Tarnowskich jeszcze Melsztyńscy, a wśród nich dwaj najsłynniejsi przedstawiciele tej rodziny: Spytek z Melsztyna (ok. 1364-1399) – wojewoda i starosta krakowski, którego siostra Jadwiga Pilecka została matką chrzestną króla Władysława Jagiełły i jego syn, także Spytek (1398-1439), kasztelan biecki i protektor husytyzmu, zagorzały przeciwnik regencji biskupa Zbigniewa Oleśnickiego po śmierci Jagiełły. Obaj zginęli w bitwach: ojciec nad Worsklą podczas wyprawy księcia Witolda przeciwko Złotej Ordzie Tatarskiej, a syn w bitwie pod Grotnikami, w której starli się zwolennicy biskupa Oleśnickiego i polscy husyci. Najsłynniejszym przedstawicielem rodu Tarnowskich był Jan Tarnowski (1488-1561) – kasztelan krakowski i hetman wielki koronny. Był on autorem podręcznika sztuki wojennej Consilium rationis bellicae (1558).

   Dziewiętnastowieczny przedruk Adama Pilińskiego siedemnastowiecznego drzewa genealogicznego Tarnowskich przedstawia jedynie męskich potomków Spicymira, warto przyjrzeć się ich podobiznom. Oprócz nazwisk pod portretami umieszczone są nazwy urzędów, jakie piastowali, a także czasami dodatkowe informacje na przykład dotyczące okoliczności śmierci niektórych osób.

31. Drzewo genealogiczne Zenowiczów

Zbiór dokumentów papierowych 2827

   Piękne, malowane drzewo genealogiczne Zenowiczów przedstawia pochodzenie tego rodu od serbskiego despoty Jerzyka (Jerzego), teścia sułtana tureckiego Amurada I. Warto zwrócić uwagę, że w przypadku najstarszych przodków podane są dodatkowe informacje, dotyczące wzmianek o tych osobach w dziełach historiograficznych Gwagnina, Stryjkowskiego i w herbarzu Okolskiego. Pierwszym przedstawicielem tej rodziny, przybyłym na Litwę miał być, według Kacpra Niesieckiego, Zeno Bratoszewicz, od którego wywodzi się nazwisko. Charakteryzując ten ród warto chyba posłużyć się cytatem ze Złotej księgi szlachty polskiej Teodora Żychlińskiego: "Dom to na Litwie znakomity, który pięciu wojewodami i czterema kasztelanami się szczyci. Spokrewniony z Radziwiłłami, Chlebowiczami, Kiszkami, Pacami, Brzostowskimi, Wołłowiczami, Massalskimi, Połubińskimi, Ogińskimi, słowem z najpierwszymi domami litewskimi".

32. Księgi metrykalne

• 32.1 Księgi metrykalne wyznania rzymskokatolickiego, archidiecezja lwowska 1574
  Księga chrztów parafii Żółkiew z lat 1604-1632.
• 32.2 Księgi metrykalne wyznania rzymskokatolickiego, archidiecezja lwowska 1516
  Księga chrztów parafii Złoczów z lat 1606-1682.
• 32.3 Księgi metrykalne wyznania rzymskokatolickiego, archidiecezja lwowska 840
  Metryka zgonu Aleksandra Fredry (1793-1876), jednego z najwybitniejszych polskich komediopisarzy.

     Obowiązek zapisywania ślubów i chrztów nałożył na plebanów kościoła katolickiego sobór trydencki w 1563 r. W 1614 r. papież Paweł V nakazał prowadzenie 5 serii ksiąg metrykalnych: osób ochrzczonych, zaślubionych, bierzmowanych, zmarłych i tzw. status animarum (księgi zawierające spisy parafian). Największą wagę przywiązywano do ksiąg chrztów, ślubów i zgonów i właśnie takich zachowało się najwięcej. W Polsce postanowienia soboru trydenckiego wprowadziły synody z lat 1579-1602, ale najstarsze polskie księgi metrykalne pochodzą już z pierwszej połowy XVI w. Najstarsze księgi znajdujące się obecnie w AGAD zaczęto spisywać na początku XVII w.

• 32.4 Księgi metrykalne wyznania greckokatolickiego 399
  Księga metrykalna urodzeń, ślubów i zgonów parafii Radynice (diecezja przemyska) z lat 1732-1781.

     Kościół greckokatolicki powstał w Polsce w wyniku tzw. unii brzeskiej w 1596 r., kiedy to część biskupów prawosławnych złożyła katolickie wyznanie wiary, uznała zwierzchnictwo papieża, pozostawiając jednak wschodni obrządek, hierarchię i kalendarz juliański. W parafiach geckokatolickich księgi metrykalne prowadzono według takich samych zasad jak w parafiach rzymskokatolickich. Prezentowana księga (w języku ruskim) jako jedna z nielicznych została ozdobiona ilustracjami.

• 32.5 Księgi metrykalne wyznania mojżeszowego 154
  Metryka urodzenia Brunona Schulza (1892-1942), słynnego prozaika, grafika i krytyka literackiego.

     Obowiązek prowadzenia ksiąg metrykalnych wyznania mojżeszowego spoczywał na żydowskich gminach wyznaniowych. Początkowo zajmował się tym rabin, ale od 1875 r. w Małopolsce Wschodniej funkcję tę powierzono urzędnikom podlegającym administracji państwowej.