Arcybiskup gnieźnieński Jakub lokuje miasto Kurzelów

 

zdp2133

Jakub, arcybiskup gnieźnieński, powierza klerykowi Mikołajowi i jego bratu Piotrowi osadzenie miasta Kurzelowa na prawie średzkim. [b.d.d, b.m.] 1285 r.

oryg. AGAD, Zb. dok. perg., sygn. 2133; karta pergaminowa, 270×185+25 mm; łac., pieczęci brak, sznur z czerwonego jedwabiu po pieczęci, otwory po pieczęci. Edycja: ZDM, cz. 4, nr 883, s. 24–25.

 

W okresie rozdrobnienia dzielnicowego istotnym czynnikiem integrującym ziemie polskie była kościelna metropolia gnieźnieńska. W stosunkach zewnętrznych jedność terytorium polskiego podkreślał ciążący na jego mieszkańcach obowiązek składania Stolicy Apostolskiej tzw. świętopietrza, będącego konsekwencją oddania ziem polskich przez Mieszka I pod opiekę papieży w dokumencie Dagome iudex. Poczucie wspólnoty było podtrzymywane przez synody prowincjonalne i legackie skupiające duchowieństwo ze wszystkich diecezji polskich. Ważnym czynnikiem integrującym był także kult świętych patronów kraju. Początkowo były to kulty lokalne (dzielnicowe), jednak w XIII stuleciu święci patroni zaczęli być otaczani czcią we wszystkich diecezjach polskich. Tak było z kultem św. Wojciecha, rozwijającym się początkowo w Wielkopolsce, oraz z kultem św. Stanisława, biskupa i męczennika (kanonizowany w 1254 r.), szczególnie czczonym w Małopolsce. Święci ci w powszechnej świadomości ludu stali się wówczas patronami całego Królestwa. W ideologii zjednoczeniowej szczególne miejsce odegrała legenda św. Stanisława, mówiąca o cudownym zrośnięciu poćwiartowanych członków biskupa, co symbolizowało zjednoczenie ziem polskich. Jego kult wpleciono w koncepcję odbudowy Królestwa Polskiego. W mniejszej skali rozwijał się kult św. Jadwigi (kanonizowanej w 1267 r.), który dla celów ideologii zjednoczeniowej był wykorzystywany przez Piastów śląskich.

Pierwszoplanową rolę w zjednoczeniu Królestwa Polskiego odegrał Jakub Świnka, arcybiskup gnieźnieński (1283–1314). Przezwyciężył on kryzys panujący w Kościele polskim, czego przejawem był m.in. długoletni (1271–1282) wakat w obsadzie arcybiskupa metropolity gnieźnieńskiego. Na synodach prowincjonalnych w Łęczycy w 1285 i 1287 roku wprowadził statuty chroniące język polski w szkolnictwie parafialnym i zobowiązujące księży do jego znajomości. Jakub Świnka walczył też o polskość klasztorów franciszkańskich na Śląsku. Sukcesem zakończyły się jego zabiegi o zjednoczenie państwa polskiego. Od papieża Bonifacego VIII uzyskał zgodę na koronację księcia wielkopolskiego Przemysła II. 26 czerwca 1295 roku w Gnieźnie arcybiskup Jakub Świnka koronował Przemysła II (1295–1296) na króla Polski. Ceremonię tę powtórzył 5 lat później, koronując Wacława II (1300–1305), króla czeskiego i polskiego.

Władcy polscy, duchowieństwo i rycerstwo, popierając kolonistów przybywających z Zachodu, wydali liczne akty lokacyjne, nadając im samorząd oparty na wzorach ustrojowych miast niemieckich – zwykle Magdeburga – i ich odmian polskich, Chełmna czy Środy. Od tych miast nosiły nazwę lokacje na prawie magdeburskim, chełmińskim czy średzkim. Nowo lokowane miasto budowano obok dawnego ośrodka grodowego lub wznoszono je na tzw. surowym korzeniu, czyli od podstaw. W powstającym mieście dokonywano planowego wytyczenia rynku oraz ulic. Działki pod budowę domów i kamienic miały ściśle określone wymiary. Miasta uzyskiwały immunitet sądowo-administracyjny, który wyjmował je spod władzy urzędników książęcych. Początkowo władzę w mieście wykonywał przedstawiciel władcy, wójt (advocatus) sprawując władzę sądowniczą wraz z ławą miejską. Stopniowo jego kompetencje były ograniczane na rzecz właściwej reprezentacji samorządu miejskiego, którą była rada miejska ze stojącym na jej czele burmistrzem.

Jacek Krochmal