Biogramy
Duchowni
Jak już wspomniano Kresy zamieszkiwali przedstawiciele kilkudziesięciu narodowości. Wyraźnie zaznaczała się więc różnorodność religijna. Byli tu rzymscy katolicy, grekokatolicy, ormianie, wyznawcy religii mojżeszowej, ewangelicy obu konfesji i przedstawiciele odłamów ewangelicyzmu, prawosławni, baptyści, menonici i wielu innych. Poszczególne wyznania czy obrządki tworzyły własne struktury organizacyjne.
W księgach metrykalnych zgonów z archidiecezji lwowskiej przechowywanych w zbiorach AGAD znajdują się wpisy dotyczące czterech arcybiskupów lwowskich oraz akty urodzenia dwóch ostatnich, pełniących tę funkcję we Lwowie.
Pierwszy z nich i z pewnością jeden z najwybitniejszych to:
Wacław Hieronim Sierakowski herbu Ogończyk
Urodził się w Rabie Wyżnej i ochrzczony został w tamtejszym kościele, 17 IX 1700 r. (ten akt znajduje się w serwisie Geneteka, poprawny nr skanu 32). Był synem Jana z Bogusławic, stolnika zakroczymskiego i Marianny z Ruszkowskich. Kształcił się w Szkołach Nowodworskich w Krakowie i na Wydziale Teologicznym Akademii Krakowskiej. Studia kontynuował w seminarium misjonarzy w Łowiczu i w Rzymie, gdzie uzyskał stopień doktora obojga praw. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1726 r. w Krakowie z rąk bp. Konstantego Felicjana Szaniawskiego. Został prezbitrem i audytorem sądu biskupiego. Otrzymywał kolejne stanowiska kościelne i probostwa, a w 1732 r. powierzono mu nadzór nad renowacją zamku królewskiego. W 1733 r. opowiedział się za Stanisławem Leszczyńskim i wywiózł z Krakowa insygnia koronne, które zwrócone zostały w 1736 r., po audiencji Sierakowskiego u Augusta III. W 1737 r. został biskupem tytularnym Cestrus, a rok później, 4 V 1738 r. kardynał Jan Aleksander Lipski konsekrował go w Kielcach na biskupa inflanckiego. Do Inflant nigdy nie pojechał; od 1739 r. był biskupem kamienieckim. Rok później odbył ingres i przystąpił do wizytacji biskupstwa. 25 V 1742 r. został biskupem przemyskim, angażując się w pracę organizacyjną i duszpasterską. Wprowadził nowy podział administracyjny diecezji, zwoływał konferencje dziekańskie, starał się podnieść poziom wykształcenia kleru i jego karności. Oddał własny księgozbiór do utworzonej przez siebie biblioteki publicznej przy kolegium jezuitów w Przemyślu. Podał lustracji majątek i dochody kościelne. Był niechętny wszelkiej „herezji” – unitom, a w szczególności Żydom. Za jego rządów w 1746 r. spalono w Jarosławiu osobę oskarżoną o herezję. 21 VII 1760 r. Sierakowski został arcybiskupem lwowskim. Zaangażowany politycznie w okresie rządów Sasa (domagał się reformy wojska i skarbu koronnego), unikał polityki w czasie bezkrólewia; podpisał z województwem ruskim elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz jego pacta conventa, choć ostro sprzeciwiał się sprowadzeniu do kraju wojsk rosyjskich. W 1764 r. został wyznaczony senatorem rezydentem, ale rok później poprosił o zwolnienie z funkcji. Niechętny dysydentom bronił Kościoła i jego praw politycznych i majątkowych. Należał do twórców i zwolenników wśród biskupów konfederacji barskiej (1768-1772). Gdy po pierwszym rozbiorze archidiecezja lwowska przypadła Austrii, przyjął wobec nowych władz postawę lojalną choć nie wiernopoddańczą. Nie przywitał we Lwowie gubernatora jednak w grudniu 1773 r. wziął udział w „homagium” – hołdzie symbolizującym oddanie władzy. W czasie tzw. kasaty józefińskiej nie godził się na decydowanie przez władze świeckie w sprawach kościelnych. Interweniował także osobiście w Wiedniu w sprawach spornych z lwowskim gubernium. Mimo tego 16 VI 1775 r. otrzymał tytuł hrabiowski z rodziną; był także członkiem komisji rozpatrującej dowody szlachectwa szlachty galicyjskiej. Jako metropolita lwowski zreorganizował archidiecezję, przyczyniając się do ożywienia życia religijnego (zreformował seminarium katedralne, szkolnictwo parafialne, przeprowadził lustrację dóbr i odbył kilkuletnią wizytę kanoniczną, budował i upiększał kościoły i kaplice). W czasie swojej kariery duchownej kilkakrotnie koronował koronami papieża obrazy i figury Matki Boskiej: w Leżajsku (1752), w Jarosławiu (1755) i we Lwowie (1776). Dokonał gruntownej przebudowy i renowacji lwowskiej katedry łacińskiej, rezydencji biskupich w Dunajowie i Obroszynie, gdzie zmarł w 1780 r.
Zgodnie z życzeniem został pochowany 25 X 1780 r w lwowskiej katedrze, i tam znajduje się jego nagrobek (mylnie wpisano wiek zmarłego – 70 lat). Serce spoczęło w Kościele NMP Śnieżnej na Przedmieściu Halickim, wcześniej podniesionym przez niego do rangi kolegiaty. Uroczystości pogrzebowe odprawił Ferdynand Onufry Kicki (od 1778 r. bp koadiutor, narzucony przez Austriaków), który został następcą Wacława Hieronima Sierakowskiego na stolicy arcybiskupstwa lwowskiego.
Ferdynand Onufry Kicki herbu Gozdawa
Urodził się ok. 1715 r. (w akcie zgonu wpisano, że w chwili śmierci w 1797 r. miał 77 lat, co jednak nie jest wiążące). Był synem Aleksandra podsędka ciechanowskiego i Konstancji Przedwojewskiej. Niewiele wiadomo o jego młodości i wykształceniu. Polecony królowi Augustowi III, służył jako kapitan w wojsku saskim. Biegle władał językiem niemieckim. Około 1750 r. przeszedł do stanu duchownego; przyjął święcenia kapłańskie. Otrzymał kanonię, a potem kanclerstwo kurii w Włocławku (1754); był sędzią deputatem na Trybunał Koronny. W 1764 r. został kanonikiem kapituły lwowskiej (miał dwa probostwa w Grodku i Mościskach). W latach 1771-1797 r. był prepozytem krakowskiej kapituły katedralnej i w trakcie pełnienia tej funkcji objął także probostwo katedry krakowskiej. W latach 1777-1778 mianowany biskupem tytularnym Targi i biskupem pomocniczym archidiecezji lwowskiej; od 1778 r. (nie bez nacisków władz austriackich) został jej biskupem koadiutorem z prawem sukcesji. W 1780 r. objął po Wacławie Hieronimie Sierakowskim urząd arcybiskupa metropolity, a od 1781 r. był tajnym radcą z tytułem ekscelencji. Lojalny wobec Austriaków (posługiwał się j. niemieckim i używał nazwiska Kitzki) stanowił typ józefińskiego biskupa, będącego bardziej dygnitarzem państwowym niż duszpasterzem, dbającym o rozwój podległej archidiecezji. Biernie przyjął reformy józefińskie, kasatę zakonów, zamknięcie szeregu kościołów, utworzenie z majątku klasztornego Funduszu Religijnego. Za jego rządów przeprowadzono reorganizację kapituły i archidiecezji powiększając ją o terytorium Bukowiny. W 1790 r. był członkiem komisji pełnomocnej lwowskiej, powołanej roku dla układów z Leopoldem II Habsburgiem, zagrożonym przymierzem Prus z Polską. Był też członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego. Kicki najchętniej przebywał w rezydencji biskupiej w Obroszynie, gdzie przy tamtejszym kościele ufundował w 1793 r. parafię i tam zmarł 1 II 1797 r. Tam też został pochowany. Jeszcze za życia pozwolono mu mianować sufraganem bratanka Kajetana Ignacego Kickiego, który został kolejnym arcybiskupem metropolitą lwowskim.
Kajetan Ignacy Kicki Kicki herbu Gozdawa
Kajetan Ignacy Kicki (ur. ok. 1840 r.) był synem Antoniego Kickiego z Kitek, generała majora artylerii koronnej i Marianny Przanowskiej, starszym bratem szambelanów królewskich Onufrego i Augusta. W 1778 r. został kanonikiem chełmińskim. Dnia 18 VII 1783 r. został mianowany biskupem pomocniczym archidiecezji lwowskiej. Sakrę biskupią przyjął 30 I 1785 r. Konsekrowany był przez stryja Ferdynanda Onufrego Kickiego, arcybiskupa lwowskiego, a po jego śmierci, 18 XII 1797 r. objął stolicę arcybiskupstwa. Dnia 4 X 1802 r. w Bazylice Metropolitalnej lwowskiej ochrzcił swego bratanka Aleksandra, syna Augusta Kickiego, wówczas starosty krasnostawskiego i kawalera Orderu Orła Białego i Marianny Kowalkowskiej.
Od początków XIX w. był także senatorem, a w latach 1800-1801 rektorem Uniwersytetu Lwowskiego. W 1807 r. ogłosił bullę papieską podnoszącą kolegiatę w Kielcach do godności katedry. Odznaczony był Krzyżem Wielkim Orderu św. Stefana i Krzyżem Wielkim Orderu Leopolda. Oba te odznaczenia wymienione zostały we wpisie metrykalnym jego zgonu.
Kicki zmarł 21 I 1812 r. w Obroszynie w wieku 67 lat. Taka data widnieje w księdze; niektóre opracowania podają, że zmarł 16 stycznia; być może więc data z wpisu metrykalnego jest w rzeczywistością datą pogrzebu (pomimo nagłówka dies mortis), który odbył się na cmentarzu w Obroszynie.
Kicki był naśladowcą swego poprzednika (podobnie jak on podpisywał się Kitzki), kolejnym zbiurokratyzowanym biskupem galicyjskim ery absolutyzmu. Był też jednak filantropem i stad zyskał większą popularność niż stryj.
Seweryn Tytus Morawski
Prawie 100 lat później (2 V 1900 r.) zmarł we Lwowie, w wieku 81 lat arcybiskup metropolita lwowski Seweryn Tytus Morawski z Dąbrowy (ur. 2 I 1819 r. w Siółku, par. Podhajce, syn Celestyna i Wincenty z Morawskich).
Początkowo (1841-1849) pracował jako urzędnik państwowy. Święcenia kapłańskie otrzymał dopiero w 1851 r. W 1862 r. został kanonikiem kapituły lwowskiej, a w 1872 r. jej dziekanem-infułatem. W 1877 r. otrzymał godność prałata domowego Jego Świątobliwości z rąk papieża Piusa IX. W latach 1881-1885 był biskupem pomocniczym lwowskim, a 15 II 1885 r. został mianowany arcybiskupem metropolitą lwowskim. Odznaczony został Orderem Korony Żelaznej I klasy w 1890 r. W 1887 r. otrzymał tytuł doctora honoris causa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wydał m. in. Akta synodu prowincjonalnego lwowskiego w roku 1567 odbytego, które wypisał z dokumentów Konsystorza metropolitalnego lwowskiego (Lwów 1860). Morawski zmarł na zapalenie płuc w rezydencji biskupów lwowskich przy ul. Czarnieckiego 33. Uroczystości żałobne, które odbyły się 7 maja w Katedrze łacińskiej we Lwowie, (gdzie Morawski został pochowany), co ciekawe, celebrował Izaak Mikołaj Isakowicz zwany „Złotoustym”, arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego, który zmarł niemal rok później, 29 IV 1901 r. Nagrobek Isakowicza, w postaci kamiennej tablicy z infułą i pastorałem, zachował się wraz z napisami w języku polskim w dobrym stanie do dnia dzisiejszego. W zasobie AGAD znajdują się jedynie trzy księgi metrykalne z parafii obrządku ormiańskiego: z zamkniętej już w 1787 r. parafii w Złoczowie i jedynej z 8 funkcjonujących do wybuchu II wojny światowej – w Stanisławowie. Tym cenniejszy jest zapis dotyczących abp. Isakowicza w księdze rzymsko-katolickiej.
Bolesław Twardowski herbu Ogończyk
Arcybiskup metropolita lwowski.
Urodził się w rodzinie inteligenckiej we Lwowie 18 II 1864 r. i ochrzczony został w parafii św. Mikołaja (chrzestnym został Maurycy Dzieduszycki). Był synem Marcelego, urzędnika-archiwisty w Bibliotece Ossolińskich i Franciszki Stańkowskiej. We Lwowie zdobył wykształcenie podstawowe i średnie w IV Gimnazjum, gdzie zdał egzamin dojrzałości (1882). Tu też wstąpił do seminarium duchownego i rozpoczął studia teologiczne na Uniwersytecie Lwowskim. 25 VII 1886 r. przyjął święcenia kapłańskie, których udzielił mu arcybiskup metropolita lwowski Seweryn Morawski. Studia z prawa kanonicznego kontynuował na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim, gdzie zdobył tytuł doktora. Po powrocie do Lwowa był prefektem seminarium duchownego, a następnie kanclerzem kurii metropolitalnej. W latach 1902-1918 pełnił funkcję proboszcza, a potem dziekana i kanonika w Tarnopolu. Dzięki niemu powstał tu monumentalny Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (wysadzony w 1954 r.). W trakcie posługi (1909) został mianowany przez papieża prałatem domowym. 14 IX 1918 r. Twardowski został biskupem sufraganem archidiecezji lwowskiej i biskupem tytularnym Telmissus, ale sakrę biskupią przyjął dopiero na początku 1919 r., co spowodowane było oblężeniem Lwowa przez Ukraińców. Przejął obowiązki wikariusza generalnego, wiceprezesa lwowskiego Wydziału Centralnego Instytutu Ubogich oraz seminarium duchownego. Po śmierci arcybiskupa Józefa Bilczewskiego w 1923 r. Twardowski otrzymał ze Stolicy Apostolskiej bullę nominacyjną na arcybiskupstwo lwowskie. 11 XI 1923 r. odbył ingres do bazyliki metropolitalnej. Określany był jako mało oryginalny pasterz, nie widzący potrzeby twórczego uczestnictwa w ówczesnym życiu publicznym Lwowa. Nie odmawiano mu jednak zmysłu organizacyjnego i aktywności w poczynaniach społeczno-religijnych. W 1924 r. Uniwersytet Jana Kazimierza nadał mu tytuł doctora honoris causa za utrwalanie wartości narodowych i chrześcijańskich na kresach. Za jego rządów w archidiecezji zbudowano i poddano renowacji kilkadziesiąt kościołów parafialnych. Twardowski wspierał Akcję Katolicką i przywiązywał dużą wagę do działalności charytatywnej Kościoła, angażując się w zwalczanie bezrobocia i głodu w archidiecezji (z jego inicjatywy w 1931 r. powołano sekcję pomocy bezrobotnym w Książęco-Biskupim Komitecie Pomocy dla Dotkniętych Klęską Wojny). Posługiwał się metodą listów pasterskich, których napisał kilkanaście, m. in.: O miłości bliźniego i miłosierdziu (1938), Do wywiezionych na Syberię (1940). Był przeciwny angażowaniu się duchowieństwa w sprawy polityczne (w 1935 r. zabronił duchownym kandydowania w następnych wyborach parlamentarnych). Bolesław Twardowski był także encyklopedystą oraz edytorem Encyklopedii. Zbioru wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy wydanej w latach 1898-1907 przez społeczną organizację edukacyjną Macierz Polska, we współpracy z lwowskim Ossolineum. Opisał w niej zagadnienia z zakresu historii Kościoła oraz religii.
W czasie II wojny światowej, gdy nastąpiła eskalacja rzezi na Wołyniu, korespondował z arcybiskupem greckokatolickim Andrzejem Szeptyckim, bezskutecznie apelując o zahamowanie zbrodni. W grudniu 1939 r. usunięty został przez władze sowieckie ze swej rezydencji (wrócił po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r.). Znalazł schronienie w domu Księży Misjonarzy. Postępująca choroba serca powodowała, że metropolią zarządzał głównie biskup pomocniczy Eugeniusz Baziak.
Zmarł we Lwowie 22 XI 1944 r. w wyniku choroby i powikłań po przeziębieniu, którego nabawił się podczas pogrzebu abp. Szeptyckiego. Pochowany został w krypcie kościoła Matki Boskiej Ostrobramskiej, wzniesionego własnym staraniem w latach 1931-1934, jako wotum za utrzymanie kresów przy Polsce. Po sprofanowaniu kościoła przez Sowietów zwłoki przeniesiono w okresie 1947/1948 do krypty w bazylice metropolitalnej we Lwowie. Urnę z sercem metropolity, która znajdowała się w klasztorze karmelitanek bosych we Lwowie zakonnice w 1946 r. wywiozły do Polski (obecnie w Niedźwiadach koło Kalisza).
Eugeniusz Juliusz Baziak
Z Kościołem archidiecezji lwowskiej łączy się w oczywisty, szczególnie dla genealogów sposób, nazwisko wywodzącego się z Tarnopola, ostatniego (aż do 2008 r.) arcybiskupa metropolity lwowskiego Eugeniusza Juliusza Baziaka, który urodził się 8 III 1890 r. w Tarnopolu jako syn Józefa, kancelisty sądowego i Franciszki z d. Mederskiej.
Józef Baziak figuruje w księdze mieszkańców Tarnopola dwukrotnie: jako właściciel domu pod nr 640, a następnie już z rodziną, jako mieszkaniec domu nr 967, będącego własnością Anny Skowrońskiej.
Baziak kształcił się w lwowskim wyższym gimnazjum, gdzie w 1908 r. zdał egzamin dojrzałości. Następnie studiował na wydziale teologicznym uniwersytetu lwowskiego, gdzie obronił doktorat z teologii; kształcił się także w miejscowym seminarium duchownym. Święcenia kapłańskie uzyskał w Przemyślanach w 1912 r., następnie pracował jako wikariusz i katecheta w Żółkwi i w Tarnopolu. W czasie I wojny światowej był kapelanem w armii austriackiej. Całe swe życie w okresie międzywojennym i wojennym spędził na kresach. Zwolniony ze służby wojskowej pod koniec wojny, został administratorem parafii w Tarnopolu. Od 1919 r. był prefektem, a od 1924 r. wicerektorem seminarium duchownego we Lwowie. W 1931 r. został proboszczem parafii kolegiackiej w Stanisławowie i dziekanem dekanatu stanisławowskiego. W tym samym roku zaczął awansować na kolejne stopnie w hierarchii kościelnej Lwowa: kanonika i infułata lwowskiej kapituły metropolitalnej, a następnie biskupa pomocniczego archidiecezji. Święceń biskupich udzielił mu 5 XI 1933 r. arcybiskup metropolita lwowski Bolesław Twardowski (ur. 1864 r. we Lwowie – jego akt ur. znajduje się w archiwum lwowskim). W czasie II wojny światowej pozostał we Lwowie. Pomimo szykan ze strony okupantów (Rosjan i Niemców) wykonywał swoje obowiązki, udzielając święceń kapłańskich, wizytując parafie i informując Watykan o sytuacji we wschodniej Polsce. Na wniosek arcybiskupa Bolesława Twardowskiego, 1 III 1944 r. papież Pius XII mianował go arcybiskupem koadiutorem archidiecezji lwowskiej. Rządy w archidiecezji przejął po śmierci Bolesława Twardowskiego w listopadzie 1944. Od 1945 r. był wzywany przez władze sowieckie na całonocne przesłuchania, podczas których nakłaniano go do wyjazdu do Polski. Nie ulegał tym namowom i Lwów opuścił dopiero w kwietniu 1946 r., by od sierpnia t. r. rezydować w Lubaczowie, leżącym w polskiej części archidiecezji lwowskiej. 23 VII 1951 r. Baziak został Administratorem Apostolskim Archidiecezji Krakowskiej. W trakcie swego urzędowania konsekrował m. in. bp. Karola Wojtyłę (1958). W Krakowie był represjonowany przez władze komunistyczne. Oskarżony o szpiegostwo, został aresztowany, a po kilku dniach zwolniony z zakazem przebywania w obydwu archidiecezjach podlegającym jego jurysdykcji. Do grudnia 1956 r. mieszkał w Tarnowie. Zimą 1962 r. pojawiła się koncepcja połączenia unią personalną (w osobie Eugeniusza Baziaka) archidiecezji lwowskiej i krakowskiej. Jan XXIII przychylił się do tej prośby, a Baziak wyraził na to kanoniczną zgodę. Nominacja papieska nie została jednak ogłoszona z powodu śmierci arcybiskupa. Baziak zmarł w wyniku zawału serca 15 VI 1962 r. w Warszawie. Pochowany został cztery dni później w katedrze na Wawelu.
Abp Baziak położył znacznie zasługi w ratowaniu i ewakuacji zasobów archiwalnych archidiecezji lwowskiej po 1945 r. Jesienią 1945 r. mianował ks. Kazimierza Gumola referentem Kurii Metropolitalnej ds. ewakuacji. Starania o uzyskanie zgody władz sowieckich na transport archiwaliów w granice powojennej Polski, zakończyły się sukcesem i w czerwcu 1946 r. drogą kolejową akta wyruszyły ze Lwowa. W 1956 r. początkowo rozproszone w kilku miejscach archiwalia, z inicjatywy abp. Eugeniusza Baziaka i ks. prof. Mariana Rechowicza zdeponowano w Ośrodku Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. W 1979 r. przewieziono je Lubaczowa i umieszczono w Kurii Archidiecezjalnej. W latach 1995-2012 archiwum znajdowało się w Krakowie. Zgodnie z umową z 19 III 2012 r. zawartą między metropolitą lwowskim obrządku łacińskiego abp. Mieczysławem Mokrzyckim a rektorem Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie ks. prof. dr hab. Władysławem Zuziakiem zasób Archiwum Archidiecezji Lwowskiej obrządku łacińskiego (dziś Archiwum abpa Eugeniusza Baziaka) złożono na zasadzie depozytu w murach wspomnianej uczelni. Od 2017 r. Archiwum uczestniczy w projekcie Sakralne Dziedzictwo Małopolski, którego celem jest digitalizacja i udostępnienie w wersji cyfrowej najcenniejszych źródeł archiwalnych. Archiwum Baziaka jest ściśle powiązane z metrykaliami znajdującymi się w AGAD, stanowiącymi zrąb dawnego Archiwum Archidiecezjalnego lwowskiego, którego nie przejęły polskie władze kościelne (m. in. najstarsza w tym zbiorze księga z parafii w Żółkwi z 1604 r.).
Franciszek Siarczyński
W czasach urzędowania abp. Ignacego Kajetana Kickiego działał we Lwowie ksiądz Franciszek Siarczyński, urodzony 12 X 1758 r. w Hruszowicach w ziemi przemyskiej, członek zakonu pijarów, kaznodzieja, historyk, geograf, publicysta, edytor. Był synem Ludwika herbu Sas, podczaszego nowogródzkiego i podkomorzego sanockiego i Franciszki z Chrzanowskich. Jego bratem był Antoni Siarczyński, sekretarz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i Sejmu Czteroletniego. Do 1773 r. uczył się u jezuitów w Jarosławiu i w Rzeszowie. Następnie wstąpił do zgromadzenia pijarów i w 1775 r. przyjął śluby zakonne. Do 1778 r. uczył się w szkołach pijarskich w Rzeszowie (retoryka), Międzyrzeczu Koreckim (filozofia), a później sam nauczał gramatyki w najniższej klasie szkolnej tzw. infimie w Łukowie. W latach 1780-1781 studiował teologię na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i uzyskał tam niższe święcenia duchowne. Święcenia kapłańskie przyjął natomiast w Warszawie (5 IV 1783 r.). Był wiceprefektem, profesorem, wykładowcą gramatyki, historii i geografii w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie, uczestnikiem królewskich obiadów czwartkowych, a także kaznodzieją w Collegium Regium. Zwolniony ze ślubów zakonnych pełnił następnie funkcję proboszcza w Kozienicach (gdzie podjął próbę opracowania Słownika geograficznego Polski) i Jarosławiu. Został bibliotekarzem przewiezionego z Wiednia do Lwowa księgozbioru Ossolińskich, a w 1827 r. objął posadę pierwszego dyrektora przyszłego Zakładu Naukowego im. Ossolińskich we Lwowie. Uzyskał od władz austriackich zezwolenie na wydawanie czasopisma naukowego Ossolineum pt. „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich”, i w ciągu dwóch lat wydał 7 zeszytów. W 1828 r. powołano go na członka Krakowskiego Towarzystwa Naukowego i na kanonika kapituły przemyskiej. Ważniejsze prace Siarczyńskiego to: Obraz wieku panowania Zygmunta III króla polskiego i szwedzkiego, czyli obraz stanu, narodu i kraju (t. 1-2), Dzieje narodu i kraju Rusi Czerwonej (t. 1-3), Galicja, czyli słownik historyczno-statystyczno-geograficzny królestwa Galicji (t. 1-3) zachowane w dużej mierze w rękopisach Ossolineum oraz kilkutomowa, niezachowana w całości Geografia, czyli opisanie naturalne, historyczne i polityczne krajów i narodów we czterech częściach świata zawierających się z dołączeniem geografii astronomicznej. W 1826 r. opublikował także monografię Wiadomość historyczna i statystyczna o mieście Jarosławiu. Franciszek Siarczyński zmarł nagle na apopleksję 7 XI 1829 r. i trzy dni później został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie. Uroczystości żałobne celebrował w Archikatedrze arcybiskup lwowski Andrzej Alojzy Ankwicz. Akt zgonu wpisany został do ksiąg parafii św. Marii Magdaleny.
Alojzy Osiński
Pijar, biskup sufragan łucki, bibliograf, filolog urodził się 4 III 1770 r. prawdopodobnie w ziemi chełmskiej, w rodzinie Jana Osińskiego ogrodnika i Barbary Markowskiej. Uczył się w kolegium pijarów w Radomiu i w latach 80. XVIII w. wstąpił w Drohiczynie do tego zakonu. Odbył studia humanistyczne w Szczuczynie i filozoficzne w Łomży. Od 1791 r. wykładał matematykę, fizykę i logikę w szkole zgromadzenia pijarów w Chełmie. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1793 r. W czasie insurekcji 1794 r. był jednym z komisarzy komisji porządkowej ziemi chełmskiej i powiatu krasnystawskiego. Aresztowany przez Austriaków, więziony był w Zamościu. W latach 1796-1800 pracował jako profesor wymowy w Łomży i uczył literatury łacińskiej i polskiej w Szczuczynie, gdzie jakoby sprawował do 1806 r. obowiązki prefekta w szkołach pijarskich. Była także nauczycielem prywatnym, a od 1806 r. przez kolejne 18 lat uczył literatury polskiej i łacińskiej oraz historii starożytnej w Liceum Krzemienieckim. W 1812 r. dzięki staraniom Tadeusza Czackiego zwolniony został ze ślubów zakonnych. W latach 1813-1816 łączył obowiązki profesora z administrowaniem parafią w Krzemieńcu, a później w Dubnie, przeznaczając dochody na wybudowanie tu kościoła. Pozostawał w dobrych stosunkach z Czackim i kuratorem wileńskim Adamem Jerzym Czartoryskim, z których zbiorów bibliotecznych i funduszy korzystał; korespondował z Joachimem Lelewelem i Julianem Ursynem Niemcewiczem. Od 1818 r. był członkiem Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, a od 1824 r. członkiem czynnym Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Dbał także o godności kościelne. W 1818 został kanonikiem katedralnym łuckim i prałatem żytomierskim, a dwa lat później otrzymał z rąk Piusa VII tytuł „towarzysza Św. Pałacu Apostolskiego i Dworu Laterańskiego” oraz Order Złotej Ostrogi. W 1824 r. został asesorem konsystorza wileńskiego oraz deputatem sądowym w Wilnie. Kolejne jego tytuły i stanowiska to: dr teologii oraz kanonik kapituły wileńskiej (1828), infułat ołycki (1831), rektor wileńskiej Akademii Duchownej (1833). W 1839 r. został mianowany biskupem sufraganem diecezji łuckiej (nie konsekrowanym). Zmarł w Ołyce 10 VI 1842 r., „którego zwłoki ... w grobie kościółka św. Mikołaja przy cmentarzu parafialnym będącego za miastem, złożone zostały”.
Osiński był przedstawicielem późnego polskiego Oświecenia, którego wysiłki literackie współcześni oceniali bardzo różnie; był także bohaterem wielu anegdot. Jego dorobek to zarówno dzieła, które pozostały w rękopisach (np. wielotomowy słownik języka polskiego Bogactwa mowy polskiej) jak i wydane drukiem, m. in.: trzy tomy Słownika mitologicznego z przyłączeniem Obrazo-pismu (Iconologia), Warszawa 1806-1812; O życiu i pismach ks. Piotra Skargi, Krzemieniec 1812; O życiu i pismach Tadeusza Czackiego, Krzemieniec 1816; Kazanie na exekwiach po J. O. Ks. Czartoryskim, Warszawa 1823; Żywoty Biskupów Wileńskich, Warszawa 1856.
Kazimierz Żuliński
Duchowny rzymskokatolicki, powstaniec styczniowy. Urodził się 10 III 1831 r. w Radomiu. Był synem Tadeusza, urzędnika pracującego w komorze celnej i Barbary z Michelsonów. Miał pięciu braci: Józefa Anzelma (zmarłego 6 I 1908 r.), Tadeusza, Romana, Edwarda i Aleksandra. Uczył się w Krakowie, a po śmierci ojca w Warszawie, gdzie 26 II 1854 r. przyjął świecenia kapłańskie. Początkowo posługę kapłańską pełnił w parafiach ziemi łowickiej; od 1859 r. był katechetą w warszawskich zakładach naukowych, a od 1862 r. wikarym parafii św. Aleksandra w Warszawie. W czasie powstania styczniowego aresztowany (m.in. z abp. Zygmuntem Szczęsnym Felińskim), a później zwolniony z więzienia, ale inwigilowany przez władze carskie. Przez dom księdza Żulińskiego przechodziła korespondencja i dokumenty Rządu Narodowego. Wskutek zdrady i donosu jednego z aresztowanych, pod koniec 1863 r. musiał opuścić Warszawę i udał się do Krakowa, gdzie zamierzał zostać wikariuszem. Ogłoszenie stanu oblężenia w Krakowie zniweczyło te plany i zmusiło go do wyjazdu do Francji. Tam, 24 X 1864 r., rozpoczął posługę kapłańską w Saint-Nicolas-des-Champs w Paryżu. W październiku 1868 r. odwiedził matkę i braci we Lwowie, a następnie udał się do Monachium i Pragi. Ze względu na zakaz zamieszkiwania na terenie Austro-Węgier udał się ponownie do Paryża, gdzie przez 8 lat pracował w kościele Notre-Dame. Założył tam Stowarzyszenie Kapłanów Polskich na Obczyźnie oraz wydawał czasopismo patriotyczno-religijne Wiara. W 1880 r. uzyskał zgodę władz austriackich na powrót do kraju i został spowiednikiem w Kościele Mariackim w Krakowie. W czasie pogrzebu Agatona Gillera (20 VII 1887 r.) w Stanisławowie wygłosił kazanie patriotyczne, za co został zmuszony przez Austriaków do opuszczenia Krakowa. Początkowo przebywał w Łomnej koło Turki, a następnie w różnych parafiach na obszarze diecezji przemyskiej i tarnowskiej (m.in. w Polnej, Krośnie, klasztorze Franciszkanów w Sanoku). Około 1899 r. ponownie znalazł się w Łomnej, gdzie był wychowawcą, katechetą, kapelanem w zakładzie wychowawczym żeńskim. W ostatnich latach życia przebywał w parafii Borynia pod Turką, a następnie jako kapelan Zakładu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo (Szarytek) we Lwowie. Zmarł 10 III 1904 r. we Lwowie, w wieku 73 lat i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Łyczakowskim.
Jan Duklan Maurycy Paweł Puzyna herbu Oginiec
Duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy lwowski, biskup diecezjalny krakowski, kardynał.
Urodził się 13 IX 1842 r w Gwoźdźcu. Pochodził z galicyjskiej linii Puzynów, która nie potwierdziwszy tytułu książęcego w Austrii, mieniła się kniaziami na Kozielsku. Był synem kniazia Romana Puzyny i Hortensji, córki generała Józefa Dwernickiego. W 1864 r. zdał egzamin dojrzałości w Stanisławowie. Studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim i na Uniwersytecie Karola w Pradze; w 1868 r. uzyskał tytuł doktora praw. W 1876 r. miał 34 lata i sprawował posadę komisarza Dyrekcji Skarbu, jednak cywilną karierę, a nawet plany matrymonialne przekreśliła nagła decyzja o wstąpieniu do Seminarium Duchownego w Przemyślu. Po otrzymaniu święceń kapłańskich (1878) został wikarym w parafii Ducha Świętego w Przeworsku (1879-1880), a następnie kanonikiem w Przemyślu i prorektorem Seminarium Duchownego tamże. Zasiadał w sądzie biskupim i kierował restauracją tamtejszej katedry (którą m. in. ozdobił obrazem Jana Matejki). Po ośmiu latach od przyjęcia święceń, 26 II 1886 r. został biskupem pomocniczym we Lwowie i rektorem lwowskiego seminarium, a ze względu na wiek i słabe zdrowie abp. Seweryna Tytusa Morawskiego w rzeczywistości zarządzał archidiecezją i był uznawany za jego następcę. Organizował misje ludowe, starał się o budowę nowych kaplic i kościołów; wspierał domy zakonu jezuitów w Kołomyi, Czerniowcach, Stanisławowie i Tarnopolu. Plany związane ze Lwowem pokrzyżowała śmierć biskupa krakowskiego Albina Dunajewskiego i w 1894 r. Puzyna został biskupem diecezjalnym diecezji krakowskiej. Ingres, chłodno przyjęty w Krakowie, odbył się 17 II 1895 r. Puzyna, jako biskup został także członkiem austriackiej Izby Panów i posłem do Sejmu Krajowego. Syn napoleońskiego oficera i córki generała był człowiekiem zdyscyplinowanym i aktywnym. W 1896 r. unormował porządek odprawiania nabożeństw, kładł nacisk na katechizację oraz wizytacje parafii i szkół, wspierał bractwa dewocyjne i wydawnictwa katolickie; od 1897 r. był członkiem honorowym Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Rękodzielniczej. Wybudował gmach nowego seminarium diecezjalnego na Podzamczu (1899-1901), dokończył odnowę konserwatorską katedry wawelskiej (wprowadził tu oświetlenie elektryczne, ale nie zgodził się na „zbyt erotyczne” polichromie Józefa Mehoffera w skarbcu katedralnym); w 1902 r. odzyskał dla diecezji i odrestaurował opactwo i kościół benedyktynów w Tyńcu (dotąd w gestii kamery austriackiej). W 1907 r. założył Muzeum Diecezjalne na Wawelu, a rok później koronował obraz Matki Boskiej Bolesnej w kościele krakowskich franciszkanów. Mimo tych działań Puzyna nie zaskarbił sobie publicznej sympatii, a trzymając się ściśle litery prawa kanonicznego i zasad katechizmu, pomnażał swoich wrogów zarówno wśród elity intelektualnej jak i prostych ludzi (zaciekle zwalczał ruchy ludowe, szczególnie agitację ks. Stanisława Stojałowskiego, którego odsunął od sprawowania funkcji proboszcza). W 1901 r. odmówił zgody na katolicki pogrzeb pisarza Michała Bałuckiego, który popełnił samobójstwo; poniżył okrzykiem „na kolana” ks. katechetę III Gimnazjum im. Króla Jana III Sobieskiego w Krakowie, którego powitanie uznał za nie dość pokorne.
15 IV 1901 r. Puzyna został mianowany kardynałem przez papieża Leona XIII. W 1903 r., po śmierci papieża podczas konklawe zgłosił w imieniu cesarza Franciszka Józefa protest wobec próby wyboru faworyta elekcji kardynała Rampoli. Podstawą sprzeciwu cesarza, przekazanego Puzynie przez ówczesnego premiera rządu austriackiego Agenora Gołuchowskiego było archaiczne prawo ekskluzywy, pozwalające władcom Francji, Austrii i Hiszpanii wykluczyć jedną niekorzystną dla nich kandydaturę (zniesione ostatecznie przez Piusa X w 1904 r.). W wyniku tych działań Rampoli stracił szansę na wybór. Wystąpienie Puzyny wywołało wzburzenie na świecie, oraz wśród polskich wiernych, szczególnie w Krakowie. Potępiono służalczą postawę kardynała wobec zaborcy i uczestnictwo w nieuczciwej misji. Doszło do zamieszek i interwencji policji. Kilka lat później, w 1909 r. Puzyna odmówił pochowania Juliusza Słowackiego w katedrze na Wawelu, a rok później jako przeciwnik „patriotyzmu ulicznego”, nie wyraził zgody na odprawienie mszy św. na Błoniach w 500. rocznicę bitwy pod Grunwaldem. Uznano wówczas, że Puzyna odwrócił się od narodu. Rok później biskup ciężko zaniemógł (zawał serca i częściowy paraliż). Zmarł 8 IX 1911 r. i został pochowany w katedrze wawelskiej.
Władysław Alojzy Jougan
Z Tarnopola pochodził autor wielokrotnie wznawianego Słownika kościelnego łacińsko-polskiego Władysław Alojzy Jougan, duchowny katolicki, teolog, historyk Kościoła.
Jougan urodził się 14 V 1855 r. jako syn Marii Gontek i Ferdynanda o nazwisku brzmiącym Jugan, zamieszkałych w domu pod nr 1140. Zapisany jako dziecko nieślubne, następnie prawnie legitymowany jako ślubny, na podstawie aktu małżeństwa rodziców z 26 II 1865 r. Ukończył w 1874 r. gimnazjum w Tarnopolu i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Lwowskiego we Lwowie w 1878 r., gdzie uzyskał tytuł doktora teologii. Święcenia kapłańskie przyjął 31 VII 1878 r. we Lwowie. Pracował m. in. jako prefekt lwowskiego seminarium duchownego oraz kaznodzieja gimnazjalny. W 1901 r. uzyskał habilitację z historii i teorii wymowy kościelnej, a rok później został profesorem na ww. Wydziale, gdzie pełnił również funkcję dziekana w latach 1906-1907. Już w 1908 r. odszedł na emeryturę. W latach 1908-1930 był asesorem duchownego sądu małżeńskiego. Działał w wielu lwowskich organizacjach kościelnych i katolickich. Był m. in. założycielem i prezesem Związku Katechetów, współzałożycielem i wiceprezesem Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Kapłanów oraz redaktorem lub współpracownikiem „Gazety Kościelnej”, „Wiadomości Kościelnych”, „Tygodnika Katolickiego”, publikował także artykuły okolicznościowe, sprawozdania i recenzje m. in. w „Przeglądzie Powszechnym”, „Ateneum Kapłańskim”.
Ważniejsze prace Jougana to: Historia Kościoła Katolickiego (6 wyd., 1895-1925); Tło homiletyczne w kazaniach Ks. Skargi (1901), X. Prymas Woronicz, cz. 1: Życie i pisma Woronicza; cz. 2: Woronicz jako homileta (1908), Kancelaria parafialna (1912) i wspomniany już Słownik kościelny łacińsko-polski (1938), który pomyślany był jako pomoc przy lekturze literatury kościelnej i teologicznej, głównie dla kleryków seminariów duchownych, jednak grono jego użytkowników – osób zainteresowanych słownictwem teologicznym, było i jest znacznie szersze (pracownicy naukowi, historycy, archiwiści, studenci).
Władysław Alojzy Jougan zmarł 21 X 1942 r. we Lwowie.
Władysław Bandurski
Duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy archidiecezji lwowskiej i wileńskiej, honorowy kapelan Legionów Polskich.
Urodził się 25 V 1863 r. w Sokalu. Był synem Wincentego, mistrza szewskiego i Zofii z Haraszkiewiczów. Ukończył pięcioklasową szkołę powszechną sióstr felicjanek. Kontynuował naukę w Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie i tam w 1883 r. zdał egzamin dojrzałości. Wstąpił do Seminarium Duchownego i rozpoczął studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Lwowskiego. 24 VII 1887 r. otrzymał sakrament święceń z rąk abp. Seweryna Morawskiego. Mszę prymicyjną odprawił 25 VII 1887 r. w kościele franciszkanek we Lwowie. Naukę kontynuował w Kolegium Polskim na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, gdzie w 1889 r. uzyskał stopień doktora filozofii, a być może także teologii. Po powrocie do kraju w 1890 r. został skierowany do parafii w Kamionce Strumiłowej; od 10 XI 1890 r. był tu wikarym, a jednocześnie katechetą w szkole pięcioklasowej męskiej. W 1892 r. został wikariuszem kolegiaty w Stanisławowie, a w kolejnych latach wikariuszem przy kościele katedralnym we Lwowie. W 1894 lub 1895 r. został mianowany przez kardynała Jana Puzynę na jego kapelana i sekretarza. W 1896 r. objął stanowisko kanclerza Konsystorza Generalnego Książęco-Biskupiego w Krakowie, a w 1901 r. – kanonika gremialnego w Krakowie. Pełnił także funkcję kanclerza, referenta i radcy konsystorza. 19 VIII 1901 r. podczas mszy w Zakopanem poświęcił krzyż na Giewoncie. Od 1902 r. był prałatem domowym Leona XIII, a po jego śmierci prałatem domowym Piusa X. W 1906 r. mianowany został biskupem tytularnym cydońskim in partibus infidelium (w prowincjach niewiernych) na Krecie. 30 XII 1906 r. w archikatedrze lwowskiej został konsekrowany przez arcybiskupa Józefa Bilczewskiego na biskupa-sufragana archidiecezji lwowskiej. Jednocześnie został rektorem Seminarium Duchownego we Lwowie. W sierpniu 1907 r. otrzymał tytuł kanonika gremialnego kapituły metropolitalnej lwowskiej, a od 1909 r. był wiceprezesem Instytutu Ubogich Chrześcijan we Lwowie. Należał do Komitetu Grunwaldzkiego; podczas obchodów 500. Rocznicy bitwy pod Grunwaldem (1910) wygłosił płomienne kazania we Lwowie i przy odsłonięciu Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie. W 1912 r. był organizatorem akcji protestacyjnej przeciw odłączeniu ziemi chełmskiej od Królestwa Kongresowego przez Imperium Rosyjskie (współpracował m.in. z Eugeniuszem Romerem. Jako „Mieczysław Ziemski” działał w tajnych organizacjach Hufiec Święty oraz w Konfederacji Polskiej, gdzie był kapelanem. Patronował też Drużynom Strzeleckim, „Zarzewiu”, „Sokołowi” i Drużynom Bartoszowym. Podczas pogrzebu Józefa Kajetana Janowskiego spotkał się z Józefem Piłsudskim. Wybuchu I wojny światowej zastał go we Lwowie, skąd wyjechał do Krakowa, a potem do Wiednia, gdzie wszedł w skład Komitetu Polskiego Archiwum Wojennego. Nazywany był przewodnikiem duchowym żołnierzy Legionów Polskich, których miejsca pobytu wizytował (m. in. nad Styrem, w Lublinie, Piotrkowie czy Jędrzejowie). Ta działalność wywołała represje ze strony nuncjatury apostolskiej w Wiedniu, Watykanu oraz władz austriackich i niemieckich. Bandurski zmuszony został do rezygnacji z sufraganii lwowskiej, zrzeczenia się stanowiska kanonika kapituły oraz dostał zakaz wjazdu na obszary okupowane przez władze niemieckie. Mimo licznych szykan roztoczył opiekę nad uchodźcami polskimi, m. in. wizytując miejsca odosobnienia (np. w Marmarosz Sziget, Szczypiornie). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości od listopada 1918 r. służył w Wojsku Polskim. Latem 1919 r. dokonał uroczystego poświęcenia terenu przeznaczonego na Cmentarz Obrońców Lwowa. Wyjechał do Wilna, gdzie został mianowany przez generała Lucjana Żeligowskiego kapelanem Wojska Litwy Środkowej. W latach 1924-1931 był przewodniczącym Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego. Zmarł na atak serca 6 III 1932 r. w swoim mieszkaniu w Wilnie. Pogrzeb odbył się 10 III 1932 r. na koszt państwa. Brał w nim udział prezydent RP Ignacy Mościcki, premier, członkowie rządu, parlamentarzyści i delegacje wojskowe. Transmisja z katedry wileńskiej była prowadzona w Polskim Radiu. Jego imię nadano szkole męskiej w Sokalu; jest także patronem ulic w wielu miastach. W 1996 r. wbrew protestom litewskich Polaków, rozpoczęto czynności związane z przeniesieniem zidentyfikowanych szczątków biskupa do Polski. 15 VIII 1996 r. trumna została złożona w Katedrze Polowej Wojska Polskiego. Biskup Bandurski odznaczony został m.in.: Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski czy Złotym Krzyżem Zasługi.
Marian Józef Rechowicz
Bp Marian Józef Rechowicz, historyk Kościoła, rektor KUL, administrator apostolski w Lubaczowie, urodził się 4 IX 1910 r. w Husiatynie. Zgodnie z zapisem w księdze jego ojcem był Michał Rechowicz, rzeźnik, matką Marcella Eleonora Cukrowska.
Uczył się w państwowym gimnazjum w Trembowli. Naukę kontynuował w Małym Seminarium Duchownym we Lwowie, a maturę zdał w państwowym gimnazjum im. Henryka Sienkiewicza we Lwowie w 1929 r. W tym też roku wstąpił do seminarium duchownego i rozpoczął studia filozoficzne i teologiczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, które ukończył w 1933 r. 23 czerwca t. r. otrzymał święcenia kapłańskie z rąk abp. Twardowskiego. Przez trzy lata był wikariuszem i prefektem szkół średnich w Strusowie i Tarnopolu, a w 1936 r. został przeniesiony do Lwowa. Podobnie jak Baziak do 1945 r. pracował i wykładał na Kresach. Po rozpoczęciu pisania pracy doktorskiej odbył podróż naukową do Rzymu i Paryża. Po powrocie, w 1938 r. rozpoczął pracę jako asystent w Katedrze Historii Kościoła Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Rok później przeprowadził przewód doktorski, jednak w promocji przeszkodził wybuch wojny. Doktorat otrzymał dopiero w 1941 r. na tajnym uniwersytecie lwowskim, na którym był wykładowcą w roku akademickim 1941/1942. W latach 1942-1944 organizował tajne nauczanie we Lwowie i sam również udzielał lekcji na kompletach. Po zakończeniu wojny został wysiedlony ze Lwowa. Do 1950 r. pracował w seminarium duchownym w Kalwarii Zebrzydowskiej, a od września 1950 r. na Wydziale Teologii KUL (także jako dziekan). Już w listopadzie t. r. został wybrany rektorem (do 1965 r.); otrzymał również tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1967 r. profesora zwyczajnego. Doceniono go także za granicą. W 1958 r. został doktorem honoris causa Uniwersytetu Katolickiego w Lille. 31 XII 1973 r. został mianowany administratorem apostolskim polskiej części archidiecezji lwowskiej w Lubaczowie. Podjął tam rozbudowę prokatedry w Lubaczowie, erygował nowe parafie, zreorganizował dekanaty. Sakrę biskupią przyjął w marcu 1974 w Warszawie z rąk kard. Stefana Wyszyńskiego. Przewodniczył Radzie Naukowej Episkopatu Polski.
Został pochowany 1 X1983 r. w grobowcu biskupim na cmentarzu w Lubaczowie. O jego zasługach dla ratowania archiwaliów kościelnych w 1945 r. wspomniano przy opisie postaci abp. Baziaka.
O jakość życia duchowego społeczności żydowskiej na Kresach dbali rabini. Rabinów nie bez powodu nazywano nauczycielami (hebr. nauczyciel) mistrzami, a nawet przywódcami duchowymi. W ich gestii leżało objaśnianie i nauczanie Tory. Nie ulega wątpliwości, że im większa i zamożniejsza gmina, tym większy prestiż i sława przewodnika duchowego.
Oto sylwetki dwóch znanych rabinów pochodzących z Kresów.
Josef Saul Natanson
Josef Saul Natanson z Brzeżan, czołowy autorytetem rabinacki swoich czasów był synem Aryeha Lejbusza Natansona z Brodów, bogatego Żyda, zagorzałego talmudysty. W 1825 r. poślubił Sarę Idel, córkę Izaaka Aarona Ettingera.
Natanson studiował Talmud we Lwowie, gdzie wraz ze swoim szwagrem Mordechajem Zeebem (Markusem Wolfem) Ettingerem, w latach 30. XX w. założył nieformalną grupę badawczą. Ta wyższa szkoła talmudyczna (jesziwa) zgromadziła wielu wybitnych uczniów z terenów Galicji. W 1857 r. Natanson został wybrany rabinem Lwowa, gdzie sprawował urząd przez osiemnaście lat. Był powszechnie uznanym autorytetem rabinackim, mającym głos decydujący w różnych sprawach dotyczących funkcjonowania gminy, a jego orzeczenia są nadal w powszechnym użyciu (był jednym z pierwszych, którzy zezwolili na użycie maszyn do pieczenia macy, co wywołało duże kontrowersje halachiczne – halacha to autorytatywna wykładnia Prawa Mojżeszowego – Tory, ukazująca jak stosować Prawo do konkretnych sytuacji życiowych). Natanson był bardzo bogaty i znany z działalności filantropijnej. Najprawdopodobniej ożenił się po raz drugi, gdyż w akcie jego zgonu jako pozostała wdowa figuruje Schifre Biene. Zmarł we Lwowie przy ul. Żółkiewskiej 3/4, 4 III 1875 r., bez potomków.
Rabin Nathanson jako pisarz był autorem wielu dzieł; wydał m. in. Mefareshe ha-Yam (Lwów 1828), we współpracy ze swoim szwagrem Mordechajem Zeebem Ettingerem czy Haggahot ha-Shass, krytyczne uwagi na temat Talmudu.
Izak Aron Ettinger
Synem wspomnianego już Mordechaja Zeeba (Markusa Wolfa) Ettingera był kolejny rabin lwowski i uczony galicyjski Izak Aron Ettinger zwany reb Itzche.
Urodził się we Lwowie w 1827 r. Ojciec i matka Marjema byli właścicielami realności we Lwowie. Reb Itzche był znany z pracowitości i działalności intelektualnej, dlatego też kilka gmin galicyjskich zaproponowało mu objęcie rabinatu, jednak jako bogaty Żyd mógł pozwolić sobie na odmowę. Dopiero w 1868 r. przyjął godność rabina przemyskiego. Stanowisko to zajmował niecałe dwa lata, a mając na względzie rodzinę i prywatne interesy powrócił do Lwowa. Znaczny wpływ na środowisko żydowskie wywarły jego responsy – to jeden z głównych gatunków literatury rabinistycznej poświęcony sprawom liturgii judaistycznej i halachy, tworzony w formie pisemnych odpowiedzi uczonych o niekwestionowanym autorytecie, na pytania stawiane im przez grupy innych uczonych, kahał lub indywidualnych Żydów (m. in. rabini Sadagory skierowali do jego decyzji kwestie dziedziczenia). Ettinger był uważany w kręgach rządowych Austro-Węgier za przywódcę galicyjskich Żydów. Wspierał Żydów w Palestynie i wysyłał tam rocznie ok. 50 tys. guldenów. Po śmierci rabina Ẓebi Hirscha Ornsteina w 1888 r., Ettinger został wybrany rabinem Lwowa, który to urząd pełnił aż do śmierci. Wywierał wpływ także na członków rady miejskiej, gdzie pojawiał się często by bronić swoich poglądów. Niektóre z jego responsów zostały opublikowane pośmiertnie. Zmarł we Lwowie 15 I 1891 r., przy ul. Słowackiego 4 jako wdowiec.
Adolf Theodor Haase
Przedstawicielem środowiska ewangelików lwowskich tego okresu jest Adolf Theodor Haase (ur. 31 VII 1802 r w Pirnie w Saksonii) – duchowny protestancki, członek Izby Panów w Wiedniu, honorowy obywatel Lwowa. Studiował teologię w Lipsku, następnie uczył się w seminarium w Dreźnie. Od 1830 r. pracował w parafiach na terenie Saksonii. W 1833 r. przeniósł się do Lwowa, gdzie pracował w ewangelickiej superintendenturze Galicji i Bukowiny. W 1835 r. został superintendentem na Galicję i Bukowinę, a w 1848 r. przewodniczył konferencji kościoła ewangelickiego w Wiedniu. W 1864 r. został przewodniczącym wiedeńskiego Generalnego. Przyczynił się do reformy szkolnictwa ewangelickiego w Galicji. 9 IX 1858 r. otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Lwowa. Odznaczony został Orderem Franciszka Józefa. Zmarł 10 IV 1870 r. we Lwowie w wieku 68 lat na rozedmę płuc i pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim. Z żoną Ludwiką Teodorą z d. Raabe przeżył 37 lat.
Synem Adolfa Teodora był polityk i pastor Teodor Karol Haase, urodzony 14 VII 1834 r. we Lwowie – niemiecki polityk i pastor ewangelicki, członek Rady Miasta Bielsko, senior śląskich ewangelików od 1865 r., czołowy działacz Niemieckiej Partii Postępowej na Śląsku Austriackim, poseł Śląskiego Sejmu Krajowego od 1876 r., deputowany austriackiej Rady Państwa od 1879 r., morawsko-śląski superintendent Kościoła ewangelicko-augsburskiego od 1882 r. Zmarł 27 III 1909 r. w Cieszynie. W akcie urodzenia Teodora z księgi ewangelicko-augsburskiej gminy Lwów jego matka zapisana jest jako Jadwiga Teodora pochodząca z Drezna.
