Ludzie z Kresów

Ludzie z Kresów – Maria Konopnicka i Bruno Schulz, dwie postaci wywodzące się z różnych środowisk, reprezentujące różne epoki i nurty literackie. Każda w inny sposób związana z kresami. Dla Brunona Schulza był to cały świat, a spoczął w bezimiennym grobie w rodzinnym Drohobyczu, zamordowany przez gestapowca. Maria Konopnicka we Lwowie zakończyła swą podróż przez życie; pochowana została na Cmentarzu Łyczakowskim, a jej pogrzeb stał się wielką manifestacją patriotyczną. Dlaczego w prologu naszej opowieści znaleźli się właśnie oni? W uznaniu zasług wybitnej pisarki i poetki Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2022, w którym przypada 180. rocznica jej urodzin – Rokiem Marii Konopnickiej; Senat RP uznał natomiast że rok 2022 będzie Rokiem Brunona Schulza. W 2022 r. mija 130. rocznica urodzin Schulza i zarazem 80. rocznica jego tragicznej śmierci. Postanowieniem Sejmu RP patronem roku 2023 został kolejny bohater niniejszej prezentacji – Aleksander hr. Fredro. 20 czerwca t.r. mija 230. rocznica urodzin tego wybitnego komediopisarza i poety.

* * *

Kresy w ogólnym tego słowa znaczeniu to „ziemie znajdujące się na skraju państwa, pogranicze”. Termin ten, odnosząc się do wysuniętych na wschód terenów przedwojennej Rzeczypospolitej zamieszkiwanych przez różne grupy narodowe i etniczne (Polaków, Żydów, Ukraińców, Białorusinów, Niemców, Litwinów, Ormian i innych) może być rozpatrywany w różnych kontekstach: historycznym, geograficzno-politycznym, socjologicznym; jest także źródłem pamięci historycznej, oraz przedmiotem mitologizacji, zważywszy na fakt jak wielu Polaków wysiedlonych z kresów po II wojnie światowej utraciło swoją „małą ojczyznę”.

W okresie II Rzeczypospolitej terminem kresy (lub Kresy Wewnętrzne lub Kresy Wschodnie) określano obszary wchodzące w przeszłości w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Galicję Wschodnią – ziemie położone między linią rzeki Bug a wschodnią granicą II Rzeczypospolitej. Głównymi miastami kresowymi były Lwów i Wilno. W okresie dwudziestolecia międzywojennego pojawiło się również pojęcie Kresy Utracone przez które rozumiano ziemie dawnej Rzeczypospolitej, które na mocy traktatu ryskiego z 1921 r. weszły w skład ZSRR. Po II wojnie światowej określenie kresy stało się słowem zakazanym. Nie zniknęło jednak ze świadomości Polaków. Obecnie kresy (lub „Kresy Wschodnie”) to nazwa używana powszechnie, nadal jednak budząca wiele emocji.

Jest wiele sposobów na poznawanie Kresów. Potomkowie przesiedleńców (a niejednokrotnie jeszcze oni sami), wracają tam by wspominać lub poczuć klimat „małych ojczyzn” swoich przodków. Dla innych niezwykłym doznaniem jest szczególna aura dawnej wielokulturowości tej krainy, którą poznają zwiedzając miejsca pamięci i nekropolie różnych wyznań. Miłośnicy historii odszukują miejsca słynnych wydarzeń, pozostałości po wielowiekowych śladach dawnych mieszkańców, relikty przynależności tych bezpowrotnie utraconych terenów, do polskiej kultury.

W przededniu wybuchu II wojny światowej na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej mieszkało ok. 13 mln obywateli, a więc znaczny procent ludności Polski (32 mln – 1931 r.). W większości byli to zwykli mieszkańcy miast i wsi o różnych profesjach, którzy tworzyli kulturowy, językowy, wyznaniowy i narodowy tygiel, charakterystyczny dla tych terenów. Byli wśród nich ludzie wybitni, którzy złotymi zgłoskami zapisali się w polskiej kulturze, nauce, historii, literaturze, dziejach wojskowości, a także tacy, których nazwiska, powszechnie znane, okryły się złą sławą. Niektórzy z nich spędzili na Kresach całe życie, wielu znalazło się tam przypadkiem, czasami tylko rodzili się tam lub umierali, zostając na zawsze na tej ziemi, przez wielu zwanej „kresową Atlantydą”.

Warto ocalić pamięć o nich, pokazać ten nieco już zapomniany kresowy świat, ludzi, którzy żyli tam wiele lat temu i w czasach mniej odległych.

„Sprzymierzeńcem” w poszukiwaniu kresowych korzeni, przodków zamieszkałych na terenach kresów są ocalałe z pożogi wojennej niekompletne księgi metrykalne, nieocenione źródło wiedzy o ludziach, bez których historia nie tylko tych ziem, ale całej Polski, byłaby o wiele uboższa.

I to jest właśnie nasz sposób na przybliżenie Państwu historii kresów przez pryzmat zamieszkałych tam ludzi, którzy zapisani zostali na kartach ksiąg metrykalnych zgromadzonych w Archiwum Głównym Akt Dawnych i nadal tu przekazywanych. Księgi różnych wyznań pochodzą głównie z terenów południowo-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (obecna Ukraina); są także księgi z Wołynia, a sporadycznie metryki z terenów obecnej Białorusi czy Litwy.

W 2023 r. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie wraziło zgodę na wykorzystanie w niniejszej prezentacji także wpisów metrykalnych znajdujących się w tej części ksiąg z parafii archidiecezji lwowskiej, która pozostała we Lwowie (więcej informacji).

Z setek tysięcy wpisów osób urodzonych, zaślubionych czy zmarłych wybraliśmy metryki i przypomnieliśmy sylwetki tych najbardziej znanych – choć przecież także nie wszystkich.