Zagłada, Holokaust, Shoah

Zagłada Żydów (również Holokaust, Shoah) – tymi słowami określa się ludobójstwo dokonane na milionach europejskich Żydów w czasie II wojny światowej przez hitlerowców i ich sojuszników.

Zagłada Żydów przeprowadzona została głownie na okupowanych przez III Rzeszę Niemiecką ziemiach polskich. Stanowiła bezprecedensową próbę wymordowania całego narodu, w sposób systematyczny i realizowany przez aparat państwowy, która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali.

Z 13 mln osób, mieszkających na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej ok. 8% stanowili Żydzi. Ziemie te znajdowały się pod okupacją sowiecką od września 1939 r. do czerwca 1941 r., a po ataku III Rzeszy na ZSRR zostały zajęte przez Niemców. Po radzieckich represjach nastąpiły masowe niemieckie zbrodnie, utworzono getta i obozy pracy przymusowej.

Nieznana jest dokładna liczba Żydów z Kresów Wschodnich, która przeżyła w niemieckich obozach pracy i koncentracyjnych; niektórzy wstąpili do lokalnych oddziałów partyzanckich, inni przetrwali dzięki pomocy miejscowej ludności. Jednak ogromna większość przedwojennych żydowskich mieszkańców Kresów została zamordowana do końca 1943 r.

Przedstawieni już w niniejszej prezentacji: Bruno Schulz, Debora Vogel, Herman Auerbach, Emanuel Schlechter to Ci, którzy podzielili ich los.

Emanuel Ringelblum

Ofiarą Holokaustu był także pochodzący z Kresów Emanuel Ringelblum – polsko-żydowski historyk, działacz społeczny i pedagog, a przede wszystkim twórca podziemnego archiwum getta warszawskiego, zamordowany przez hitlerowców w marcu 1944 r. w Warszawie.

Emanuel Ringelblum urodził się 21 XI 1900 r. w Buczaczu. Był ślubnym synem Feibischa Ringelbluma, handlarza zbożem, i Ruchli Neche Heller. Matka zmarła, gdy Emanuel miał 12 lat. Początkowo pobierał nauki w żydowskim chederze (wiadomo, że jego ojciec nie był osobą religijną, ale uważał podstawowe wykształcenie w tym zakresie za konieczne); uczęszczał także do cesarsko-królewskiego gimnazjum z polskim językiem wykładowym. W Buczaczu młody Ringelblum działał w szeregach młodzieżowej organizacji syjonistycznej. Jego związki z Kresami zakończyły się w 1914 r., kiedy rodzina wyprowadziła się do Nowego Sącza, gdzie w 1920 r. Ringelblum ukończył gimnazjum państwowe. Od 1922 r. studiował historię na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1927 r. uzyskał tytuł doktora filozofii na podstawie rozprawy pt.: Żydzi w Warszawie od czasów najdawniejszych do roku 1527 roku.

Był współorganizatorem założonego w 1923 r. Seminarium Historii Żydów w Polsce. Stało się ono trzonem powstałej w 1929 r. Komisji Historii Żydów w Polsce – warszawskiej filii Żydowskiego Instytutu Naukowego w Wilnie – ośrodka badań nad językiem żydowskim (jidisz), ekonomią, socjologią, etnografią i historią Żydów. W 1928 r. Ringelblum uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich. Uczył historii w warszawskim gimnazjum dla dziewcząt Jehudija, lecz jego pasją były źródłowe badania historyczne, których owocem były liczne artykuły oraz monografia: Żydzi w powstaniu kościuszkowskim wydana po polsku w 1938 r. Był autorem ponad 120 artykułów w językach polskim i żydowskim.

Już w czasie studiów związał się z socjalistyczno-syjonistyczną Poalej Syjon-Lewicą. W 1938 r. wziął udział w organizowanej przez Joint (amerykańską organizację charytatywną) akcji pomocy Żydom obywatelom polskim wysiedlonym z hitlerowskich Niemiec i przetrzymywanych w tragicznych warunkach w granicznym Zbąszyniu.

Od września 1939 r. Ringelblum zaangażował się w pomoc bezdomnym i głodującym w oblężonej Warszawie, kontynuując tę działalność już w getcie, pod firmą jawnie działającej Żydowskiej Samopomocy Społecznej. Biura ŻSS mieściły się w budynku Głównej Biblioteki Judaistycznej, obok Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Jako badacz i historyk przystąpił do tworzenia ośrodka dokumentacji historycznej, którego celem stało się wszechstronne opracowanie dziejów Żydów pod okupacją hitlerowską. W dniu 22 XI 1940 r., w mieszkaniu Ringelbluma przy ul. Leszno 18 odbyło się inauguracyjne posiedzenie konspiracyjnego zespołu badawczego, działającego odtąd pod kryptonimem „Oneg Szabat”, który stał się ośrodkiem informacji i przygotowywania zbrojnego oporu, we współpracy z innymi organizacjami konspiracyjnymi żydowskimi i polskimi. Przy udziale tej organizacji z inicjatywy Ringelbluma powstało podziemne Archiwum Getta Warszawy, tzw. Archiwum Ringelbluma, wpisane w 1996 r. na listę UNESCO „Pamięć Świata” jako zabytek światowego dziedzictwa, które jest unikalnym zbiorem dokumentów dotyczących losów Żydów pod okupacją niemiecką i stanowiących jedno z najważniejszych świadectw o Zagładzie Żydów polskich.

Ringelblum zdołał wraz z rodziną przetrwać wielką deportację latem 1942 r. W związku ze zbliżającą się likwidacją getta podjęto decyzję o ukryciu zasobów zgromadzonych przez „Oneg Szabat”. Zawartość archiwum była stopniowo pakowana do metalowych skrzynek lub baniek po mleku, a następnie zakopywana w piwnicach budynków przy ulicach Nowolipki 68 i Świętojerskiej 34.

W lutym 1943 r. Ringelblum wraz z żoną Judytą i synem Urim opuścił getto. Rodzina ukryła się w podziemnym schronie leżącym na posesji polskiej rodziny (tzw. Bunkier Krysia Bunkier „Krysia” – Wikipedia, wolna encyklopedia). Ringelblum kilkakrotnie opuszczał schron i udawał się do getta, także w celu zabezpieczenia ostatniej części archiwum. Tak uczynił kilka dni przed wybuchu powstania w getcie. Został schwytany i wysłany do obozu w Trawnikach. W sierpniu 1943 r., dzięki współpracy z polską konspiracją, udało się go stamtąd uwolnić. Wrócił do schronu, gdzie napisał swoją ostatnią pracę: Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej. Dnia 7 III 1944 r. w wyniku denuncjacji gestapowcy zabrali do więzienia zarówno ukrywających się tam Żydów, jak też właścicieli posesji; wszyscy zostali rozstrzelani w ruinach getta. Wraz z Ringelblumem zginęła jego żona i syn.

Po wojnie udało się odnaleźć dwie z trzech części archiwum getta. Obecnie przechowywane są w dawnym gmachu Żydowskiej Samopomocy Społecznej, który od 1947 r. stanowi siedzibę Żydowskiego Instytutu Historycznego i miejsce przechowywania Archiwum Ringelbluma. Całe ocalone Archiwum zawiera kilka tysięcy dokumentów (rękopisów, druków, fotografii) liczących w sumie ponad 28 tys. kart. Duża część zgromadzonych w nim materiałów nie ma odpowiedników w innych zachowanych kolekcjach archiwalnych na świecie.

Odpowiedzialnych za prowadzenie eksterminacji na ludności żydowskiej oskarżono po wojnie w ramach procesów norymberskich, zaś zbrodnie te uznano za zbrodnie przeciwko ludzkości, niepodlegające przedawnieniu. Kategoria zbrodni przeciwko ludzkości była odtąd stosowana wobec innych ludobójstw.

Szymon Wiesenthal

Szymon Wiesenthal, tropiciel hitlerowskich zbrodniarzy wojennych, najsłynniejszy tzw. „łowca nazistów”, również pochodził z Buczacza. Urodził się 31 XII 1908 r. jako syn Hensla Wiesenthala i Reizi Rapp.

Po śmierci ojca w czasie I wojny światowej rodzina przeprowadziła się na krótko do Wiednia. Po ponownym zamążpójściu matka powróciła do Buczacza, gdzie Szymon uczęszczał do gimnazjum; maturę zdał w 1928 r. Przed II wojną światową na krótko związał się z Lwowem – chciał podjąć studia architektoniczne na tamtejszej Politechnice (wykluczyła go zastosowana nieformalnie zasada numerus clausus). Ukończył studia na Politechnice Praskiej. We Lwowie, do wybuchu II wojny światowej prowadził własną firmę architektoniczną. Po zajęciu miasta przez Sowietów we wrześniu 1939 r., część jego rodziny został aresztowana lub rozstrzelana. Wiesenthal został zmuszony do podjęcia pracy mechanika w państwowej fabryce. Dzięki łapówce uratował siebie i swoją rodzinę przed deportacją.

W czerwcu 1941 r. po zajęciu Lwowa przez wojska niemieckie rozpoczęły się pogromy Żydów. Wiesenthal przez jakiś czas był więźniem obozu na Janowskiej (KZ Janowska). Udało mu się jednak dostać pracę w warsztatach kolejowych, gdzie pracował wraz z żoną, która została uratowana przez polskie podziemie i znalazła się w Warszawie do końca niezdekonspirowana. Reszta rodziny (w sumie 89 osób) zginęła podczas likwidacji getta w sierpniu 1942 r.

Wiesenthal uratował się z akcji likwidacji Żydów w obozie kolejowym, a w czerwcu 1944 r. został ponownie osadzony w obozie przy Janowskiej i znalazł się w składzie zorganizowanej przez hitlerowską załogę obozu w celu uniknięcia wysyłki na front „straży obozowej”. która ewakuowała się na zachód. Przechodził przez obozy w Płaszowie, Gross-Rosen, Buchenwaldzie i Mauthausen w Austrii. Tam 5 V 1945 r. został uwolniony przez Amerykanów. Jego życiowym celem stało się ściganie zbrodniarzy hitlerowskich. Stał się współpracownikiem sekcji armii amerykańskiej tropiącej zbrodnie wojenne popełnione na terenie Austrii. Był współzałożycielem działającego w latach 1947-1954 najpierw w Linzu, potem w Wiedniu, Żydowskiego Centrum Dokumentacji zajmującego się gromadzeniem informacji na temat nazistowskich zbrodniarzy wojennych. Działalność ta przyczyniła się do postawienia przed sądem ponad tysiąca zbrodniarzy. Wiesenthal przyczynił się m.in. do schwytania i skazania Adolfa Eichmanna, a także Franza Stangla, komendanta obozów w Sobiborze i Treblince. W 1977 r. założono międzynarodowe Centrum Szymona Wiesenthala, z siedzibą w Los Angeles, organizację służącą zachowaniu pamięci o Holokauście i ochronie praw człowieka.

Wiesenthal był także dziennikarzem i pisarzem (opublikował kilkanaście książek na temat wojny i Holokaustu) oraz doskonałym muzykiem. Uhonorowany został wieloma orderami i odznaczeniami, także Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1994). Zmarł 20 IX 2005 roku w Wiedniu; pochowany został w Izraelu.

Hersch Lauterpacht

Sir Hersch Lauterpacht (ur. 16 VIII 1897 r. w Żółkwi, zm. 8 V 1960 r., w Londynie) to brytyjski prawnik polsko-żydowskiego pochodzenia, jeden z najwybitniejszych jurystów internacjonalistów XX wieku, współtwórca współczesnego międzynarodowego prawa karnego, autor pojęcia i definicji „zbrodnia przeciwko ludzkości”, sędzia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, profesor Uniwersytetu w Cambridge.

W 1908 r. Hersch Türkenkopf (jego rodzice: Aron Lauterpacht i Debora Türkenkopf z Żółkwi zarejestrowali swój związek małżeński dopiero 1 VIII 1915 r. we Lwowie) rozpoczął naukę w gimnazjum we Lwowie. Maturę zdał 28 VII 1915 r. i jesienią tego roku zapisał się już jako Hersz Lauterpacht na Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego. Od 1919 r. studia kontynuował w Wiedniu, gdzie pracował m. in. pod kierunkiem Hansa Kelsena, jednego z autorów Austriackiej Konstytucji z 1920 r. W 1923 r. wyjechał do Londynu, gdzie uczył się i wykładał w London School of Economics, a potem od 1937 r. został wykładowcą Uniwersytetu w Cambridge (Whewell Professor of International Law). W okresie II wojny światowej opracował koncepcję karania zbrodniarzy hitlerowskich. Był jednym z konstruktorów podstaw prawnych Międzynarodowego Trybunału Wojskowego w Norymberdze. To on zaproponował katalog zbrodni za które odpowiadali przed Trybunałem niemieccy zbrodniarze (w tym przywódcy III Rzeszy): zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko ludzkości. W latach 1955–1960 był sędzią Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze. Uszlachcony w 1956 r. przez królową Elżbietę II.

Rafał Lemkin

Rafał (Rafael, Raphael) Lemkin – wybitny polski i amerykański prawnik karnista pochodzenia żydowskiego. Autor pojęcia „ludobójstwo” (genocide) i główny architekt Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1948 roku.

Rafał Lemkin urodził się 11 VI lub 24 VI 1899 r. [publikacje poświęcone R. Lemkinowi podają również jako rok urodzenia 1895, 1900 i 1901]. Nie są znane powody, dla których Lemkin zmieniał daty swego urodzenia. Rok 1899 został wpisany w życiorysie spisanym własnoręcznie w 1926 r. oraz w formularzach wykazu służby zachowanych w jego aktach personalnych w Sekretariacie Prezydialnym Prokuratury Sądu Okręgowego w Warszawie. W związku z brakiem ksiąg metrykalnych z powiatu wołkowyskiego, Lemkin przedstawił akt znania wydany przez rabinat miasta Wołkowyska, w którym widnieje rok 1899 jako rok jego urodzenia. Przyszedł na świat w majątku Bezwodne, powiat wołkowyski (obecnie Białoruś), w rodzinie Josela/Josiela Lemkina dzierżawcy majątku i Bajli/Beli z d. Pomeraniec/Pomeranc/Pomerantz.

Początkowo nauki pobierał w domu, następnie uczył się w Gimnazjum w Wilnie oraz Gimnazjum Zrzeszenia Nauczycieli w Białymstoku, w którym w czerwcu 1919 roku uzyskał świadectwo maturalne. W latach 1919 -1920 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, a następnie w latach 1921-1924 na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. Uczeń wybitnego prawnika karnisty profesora Juliusza Makarewicza, pod kierunkiem którego zdobył tytuł doktora nauk prawnych w 1926 r. W lutym 1927 r. został mianowany aplikantem przy Sądzie Apelacyjnym w Warszawie w Wydziale IX Karnym Odwoławczym, zaś od lipca 1927 r. w Wydziale I Sądu Okręgowego w Warszawie. W 1929 r. powołany na asesora sądowego w Prokuraturze Sądu Okręgowego w Warszawie, a od listopada tegoż roku delegowany do pełnienia czynności podprokuratorskich w Prokuraturze Sądu Okręgowego w Warszawie.

Pracę w Prokuraturze łączył z pracą naukową. Na seminarium prawa karnego profesora Wacława Makowskiego opracował kodeks karny Rosji Sowieckiej wydany w 1928 r. przez Uniwersytet Warszawski z przedmową prof. W. Makowskiego. Z jego polecenia opracował i przygotował do druku książkę o prawie karnym faszystowskich Włoch. 12 VII 1929 r. Rafael Lemkin zdał z wynikiem bardzo dobrym egzamin aplikancki.

23 X 1931 r. Lemkin został mianowany podprokuratorem Sądu Okręgowego w Brzeżanach zaś od 15 XI tego samego roku był oddelegowany do pełnienia obowiązków podprokuratora Sądu Okręgowego w Warszawie, które pełnił do marca 1934 r. Na własną prośbę odszedł z Sądu Okręgowego w Warszawie, otwierając własną kancelarię najpierw w Alejach Jerozolimskich 22 w Warszawie, a następnie przy ul. Kredytowej 6. Prowadzenie własnej kancelarii pozwoliło Lemkinowi bardziej zaangażować się w pracę naukową.

Od początku lat trzydziestych XX wieku, działalność Rafała Lemkina została doceniona nie tylko w kraju, ale również za granicą. Pomagała mu w tym również znajomość 9 języków obcych. Brał udział m.in. w pracach Międzynarodowego Biura Unifikacji Prawa Karnego, które zrzeszało najwybitniejszych europejskich jurystów. Uczestniczył w wielu konferencjach międzynarodowych poświęconych zagadnieniu unifikacji prawa karnego. W 1933 r. na konferencji w Madrycie zaprezentował swój raport Les actes considens comme delicts de droit de gens, w którym zawarł tezy stanowiące podstawę stworzonej przez niego późniejszej koncepcji genocide.

Wybuch II wojny światowej zastał Lemkina w Warszawie, z której na początku września 1939 r. wyjechał docierając przez Litwę i Łotwę do Szwecji. Przez ponad rok wykładał prawo międzynarodowe na Uniwersytecie Sztokholmskim. Następnie ze Szwecji przez Związek Radziecki i Japonię przedostał się do USA, gdzie otrzymał posadę na Uniwersytecie Duke w Durham w Północnej Karolinie. Został również konsultantem Rady Wojny Gospodarczej przy prezydencie Stanów Zjednoczonych i rozpoczął akcję informacyjną wśród Amerykanów na temat zbrodni popełnianych przez nazistów w Europie. W tym czasie także podjął prace nad najważniejszą swoją książką „Rządy państw Osi w okupowanej Europie”, która została wydana w listopadzie 1944 r. W swej pracy Lemkin sformułował pojęcie genocide (neologizm z połączenia greckiego słowa genos – rasa, oraz łacińskiego cide – zabijać). Pisząc o zbrodniach popełnionych przez Niemców, rozumiał „ludobójstwo” w sposób uniwersalny – jako „skoordynowany plan różnorodnych działań mających na celu unicestwienie grupy samej w sobie”.

Koncepcja Lemkina stawała się coraz bardziej popularna po zakończeniu II wojny światowej, a on sam został jednym z doradców sędziego Sądu Najwyższego USA Roberta Jacksona, który został mianowany reprezentantem Stanów Zjednoczonych dla przygotowania i oskarżenia przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym głównych zbrodniarzy hitlerowskich. Podczas pobytu w Norymberdze do Lemkina dotarła informacja, o kolejnych członkach jego rodziny zamordowanych w czasie wojny. Rodzice Lemkina zostali zgładzeni w Treblince w 1942 r. W czasie procesu norymberskiego Lemkin osiągnął częściowy sukces; termin „ludobójstwo” zostało użyte w akcie oskarżenia, ale nie w wyroku Trybunału. Dlatego też kolejnym krokiem w stronę kryminalizacji zbrodni ludobójstwa były podjęte przez Lemkina starania o ustanowienie nowej konwencji, która miała zapobiegać podobnym zbrodniom w przyszłości. Po wielu wysiłkach okupionych m.in. utratą zdrowia, angażując własne środki finansowe rozpropagował ideę Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. Na podstawie przygotowanego przez niego projektu Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło ją jednogłośnie 9 grudnia 1948 r. Jest to czas najwyższego uznania i sławy Lemkina na arenie międzynarodowej. Kilkukrotnie nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla, nigdy jej jednak nie otrzymał. Pod koniec życia znalazł się w niezwykle trudnej sytuacji. Nieprzedłużone kontrakty na amerykańskich uniwersytetach oraz odmowy wydawania jego prac spowodowały, że życie tego wybitnego prawnika toczyło się na granicy ubóstwa. Tytaniczna praca nad Konwencją a następnie walka o ratyfikację jej przez jak najwięcej państw oraz osobiste doświadczenie Zagłady znacznie nadszarpnęły jego zdrowie. Zmarł 28 sierpnia 1959 r. w Nowym Jorku. Pochowany został na Mt. Hebron Cemetery w nowojorskiej dzielnicy Queens. Na jego nagrobku widnieje napis: „Dr Rafał Lemkin (1900-1959). Ojciec konwencji o ludobójstwie”.

Marta Rzepecka-Aleksiejuk (Archiwum Państwowe w Warszawie)

Filip Friedman

Filip Friedman urodził się 27 IV 1901 r. we Lwowie. Był synem Lazara Friedmana z Janowa, kupca (lat 29) i Schewy, córka Uszera Seliga i Chaji Mechli Schweigów z Tarnopola (lat 25). Rodzice zawarli małżeństwo w Tarnopolu 14 XII 1896 r. Po ukończeniu Gimnazjum we Lwowie, Filip studiował na Uniwersytecie Jana Kazimierza, a następnie w latach 1920-1925 na Uniwersytecie Wiedeńskim i w Żydowskim Kolegium Pedagogicznym tamże, gdzie zetknął się m. in. z żydowskim historykiem Salo W. Baron'em. W Wiedniu obronił dysertację Die galizischen Juden im Kampfe um ihre Gleichberechtigung (1848–1868) wydaną we Frankfurcie w 1929 r.

Po powrocie do kraju uczył w licznych szkołach (Wołkowysk, Konin, Łódź, Wilno), a ostatecznie uczył w łódzkim gimnazjum żydowskim. W 1936 r. opublikował Dzieje Żydów w Łodzi od początków osadnictwa Żydów do r. 1863: stosunki ludnościowe, życie gospodarcze, stosunki społeczne.

Po wybuchu II wojny światowej Filip Friedman uciekł do Lwowa, gdzie został pracownikiem Akademii Nauk USRR. Po zajęciu miasta przez Niemców (30 VI 1941 r.) ukrywał się po stronie aryjskiej i doczekał końca wojny. W czasie wojny zginęły jego żona i córka.

Po wycofaniu się Niemców Friedman zgłosił się do Lublina i został pierwszym dyrektorem utworzonej 28 XII 1944 r. Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej i pionierem badań nad Zagładą. Jeszcze w 1945 r. opublikował książkę To jest Oświęcim, przetłumaczoną w następnym roku na angielski This Is Oswięcim oraz Zagłada Żydów lwowskich. Wrócił do Łodzi, gdzie wykładał Historię Żydów na Uniwersytecie Łódzkim.

W 1946 r. Filip Friedman był świadkiem w procesie norymberskim. Wraz z nową żoną, Adolfiną (Adą) Eber-Friedman zdecydowali się pozostać w amerykańskiej strefie okupacyjnej w Niemczech. Przez dwa lata Friedman był dyrektorem departamentu oświaty American Jewish Joint Distribution Committee w zachodnich strefach okupacyjnych. W 1948 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych i osiadł w Nowym Jorku. W Ameryce opublikował dzieje getta warszawskiego Martyrs and Fighters: The Epic of the Warsaw Ghetto (1954) i pracę poświęconą Sprawiedliwym Their Brothers' Keepers (1957). Filip Friedman zmarł 7 II 1960 r. w Nowym Jorku. Pośmiertnie żona wydała zbiór jego esejów Pathways to Extinction: Essays on the Holocaust (1980).

Meschulim Dawid Berler

Urodził się 17 VIII 1910 r. w Stanisławowie, jako pierworodny syn z legalnego związku, zwartego 24 VIII 1909 r. przez małżonków Herzla i Henie Berler, zamieszkałych przy ul. Gazowej 119. Jego ojcem był 25-letni woźnica, właściciel fiakra, a matką 19-letnia Helena / Henie ur. Boltuch, nieślubna córka Marianny Boltuch.

Przed wojną Dawid był prawdopodobnie kupcem. 18 IX 1938 r. Dawid poślubił Bronię Danenberg (córkę Joela Danenberga i Sara urodzoną w 1911 r.).

Po zajęciu Stanisławowa przez Niemców (lipiec 1941 r.) i utworzeniu getta, Dawid pracował przymusowo, jak wielu Żydów, w firmie Viktora Kremina Rohstoffe, zbierając odpady. Po likwidacji getta w Stanisławowie w styczniu 1943 r., kilka miesięcy później (23 IV 1943 r.), wraz z 70 innymi żydowskimi robotnikami udało mu się zbiec i uniknąć śmierci. Wraz z żoną Bronisławą ukrywał się początkowo w okolicy u nieznanego Hucuła, potem aż do zajęcia Stanisławowa przez Armię Czerwoną (27 VII 1944 r.) u Janiny Ciszewskiej, wraz z 11 innymi Żydami. 23 XII 1987 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie nadał Janinie Ciszewskiej i jej synom, Ryszardowi i Zdzisławowi, tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Losy ojca Dawida Berlera są bliżej nieznane, zginął 2 I 1940 r.; jego matka została zamordowana 12 X 1941 r., a jego brata zamordował w styczniu 1943 r. Szyrer, policjant Schutzpolizei (Schupo – niemieckiej policji porządkowej).

Dawid Berler znalazł się po wojnie w Bytomiu, gdzie 15 XII 1946 r. złożył zeznanie przed przedstawicielami Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce. Komisja zbierała relacje ocalonych Żydów i pod koniec 1945 r. dysponowała już ok. 1300 relacjami - obecnie znajdują się one w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma. Jest to Zbiór relacji Żydów Ocalałych z Zagłady (sygn. 301) który zawiera 7297 jednostkowych sprawozdań. W swojej relacji Berler opisuje poszczególne etapy likwidacji społeczności żydowskiej w Stanisławowie liczącej 38 tys. ludzi; wspomina o transportach do obozu zagłady w Bełżcu (31 III i 12 IV 1941 r.), wymienia z nazwiska oprawców, wspomina też Sprawiedliwych (Janinę Ciszewską i Stasika Jackowa). Według jego relacji w Stanisławowie ocalało do 100 osób.

Już w 1946 r. Berlerowie złożyli wnioski o emigrację i Dawid Berler w październiku 1949 r. znalazł się w Hajfie.

Juda Wolf Stock (Sztok)

Juda Wolf urodził się 14 V 1896 r. Jego rodzicami byli Meindel (Mendel) Stock, stolarz i Ester Löw, żona rytualna, córka zamieszkałych w Borysławiu Herscha Meilecha i Gittli Löw. Po 20 latach, 27 VII 1916 r. rodzice zawarli ślub cywilny. Rodzina Stocków mieszkała w Drohobyczu-Zawieżnej 52.

Zapewne w latach 30. XX w. Juda ożenił się z Tową i mieli dwie córki Stellę i Mietkę - liczące w 1945 r. 9 i 13 lat. Przed wojną Wolf mieszkał w Katowicach, jednak we wrześniu 1939 r. wrócił do Drohobycza, gdzie posiadał fabrykę parkietów. Wówczas miasto liczyło 39 tys. mieszkańców, a w tej liczbie było ok. 17 tys. Żydów. Działało tu 5 rafinerii ropy naftowej, m.in.: „Galicja”, „Dros”, „Nafta”, a przede wszystkim najnowsza i najnowocześniejsza Państwowa Fabryka Olejów Mineralnych „Polmin”.

W zeznaniu złożonym w Katowicach w 1945 r. przed przedstawicielami Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce Juda Wolf opisał sytuację w Drohobyczu po wkroczeniu Niemców w lipcu 1941 r. 7 VII 1942 r. nastąpiły pierwsze wysiedlania 4800 osób do obozu zagłady w Bełżcu, a w następnym miesiącu pozostali Żydzi zostali przesiedleni do otwartego getta. Rodzinie Stocków, udało się wcześniej przygotować kryjówkę w piwnicy domu znajomego - Izydora Wołosiańskiego przy ul. Szaszkiewicza 9. Do piwnicy wiodły drzwi ukryte w podłodze kuchni, które mogły być otwierane jedynie od wewnątrz. W piwnicy domu Wołosiańskich ukrywało się 39 osób.

24 I 1967 r., dzięki staraniom uratowanej Towy Stock, Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował Izydora i Jarosławę Wołosiańskich tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Według relacji Judy Wolfa Stocka w Drohobyczu ze społeczności żydowskiej ocalało do 500-600 osób.