Biogramy
Ludzie sceny ... aktorzy, reżyserzy, twórcy kabaretowi
Z południowo-wschodnich Kresów wywodziło się wielu popularnych aktorów, reżyserów i artystów estrady, bliskich nam czasowo, którzy jeszcze nie tak dawno byli aktywni zawodowo lub nadal tworzą lub występują na deskach teatrów lub w filmach (Janusz Morgenstern, Adam Hanuszkiewicz, Ryszarda Hanin, Janusz Majewski, Andrzej Żuławski, Anna Seniuk, Wojciech Duryasz, Wojciech Pszoniak – to tylko niektórzy z nich). Urodzili się w dwudziestoleciu międzywojennym lub w okresie okupacji, więc na księgi zawierające ich wpisy metrykalne musimy jeszcze poczekać, o ile takowe się zachowały.
Stanisław Marcin Skarbek
Dzieje teatru tworzą nie tylko autorzy, aktorzy i reżyserzy ale też dyrektorzy, inscenizatorzy, organizatorzy, ludzie zza kulis, oddani bez reszty tej sztuce. Dlatego też tę część prezentacji otwiera nie gwiazda sceny teatralnej, filmu czy estrady ale ziemianin galicyjski, filantrop, mecenas kultury hr. Stanisław Marcin Skarbek z Gury herbu Abdank, twórca Teatru Skarbkowskiego we Lwowie. Urodził się 20 XI 1780 r. w Obertynie. Był synem hr. Jana Skarbka i Teresy z d. Bielskiej.
Kilka dni po jego narodzinach zmarła matka, a ojca stracił w wieku czterech lat. Jego wychowaniem zajmowała się ciotka, Julia ze Skarbków Rzewuska. Do 1800 r. Skarbek uczył się w szkołach publicznych we Lwowie, a w latach 1801-1802 objął w posiadanie jako spadkobierca liczne majątki ziemskie i podjął szeroko zakrojoną działalność przedsiębiorczą. Zakładał tartaki, młyny, huty, browary, gorzelnie, kopalnie, żupy. W państwie austriackim Skarbek zajmował wysokie stanowiska państwowe, odznaczony został wieloma orderami. Jednak do historii przeszedł głównie jako filantrop i mecenas kultury – od upadku powstania listopadowego poświęcił się pracy na rzecz poprawy dobrobytu narodowego i oświaty.
Pod koniec lat 30. XIX w. przystąpił do budowy polskiego teatru we Lwowie, zwanego Teatrem Skarbkowskim, ukończonego w 1842 r. Gmach powstał na miejscu dawnych bastionów otaczających Niski Zamek. Był wówczas największym teatrem w Europie, z widownią mogącą pomieścić prawie 1500 osób. Skarbek stworzył Prawa dla teatru polskiego we Lwowie oraz fundację dla aktorów i reżyserów na emeryturze. Budynek został przez hrabiego oddany miastu w bezpłatne użytkowanie na pięćdziesiąt lat. Inauguracyjnym przedstawieniem była zaprezentowana przez zespół niemiecki teatru sztuka Życie snem, zaś następnego dnia polski zespół wystawił Śluby panieńskie Aleksandra Fredry. Po uzyskaniu przez Galicję autonomii teatr został całkowicie objęty przez polski zespół teatralny. Pierwszym dyrektorem teatru (do 1848 r.) był sam Stanisław Skarbek. Od 1872 r. w teatrze założona została scena opery i operetki, wówczas jedyna w Galicji. Po pięćdziesięciu latach, w 1892 r. wygasł przywilej Skarbka i odtąd miasto musiało płacić hrabiemu za użytkowanie budynku, w którym powstało wiele innych instytucji. Wobec poważnej dekapitalizacji gmachu postanowiono zbudować nieopodal nowy gmach teatru miejskiego, który powstał w latach 1898-1900 i został nazwany Teatrem Wielkim.
Jako filantrop Skarbek swoje dochody z Teatru oraz licznych posiadłości polecił poświęcić na utrzymanie Instytutu w Drohowyżu, w którym dzieci-sieroty były utrzymywane, kształcone i uczone prac i rzemiosła, a ubogim starcom zapewniano schronienie i wyżywienie.
W 1814 r. Skarbek zawarł małżeństwo z Zofią Jabłonowską, które zakończyło się rozwodem po 14 latach pożycia. I tu los znów zetknął go z Aleksandrem Fredrą, gdyż jego była żona niezwłocznie poślubiła komediopisarza, który nota bene był przyczyną rozwodu. Skarbek zmarł 27 X 1848 r. w swoim mieszkaniu, w założonym przez siebie teatrze we Lwowie. Pierwotnie został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim. Po kilkudziesięciu latach jego szczątki uroczyście przeniesiono do kaplicy w Drohowyżu.
Aniela Aszpergerowa, z domu Kamińska, aktorka
Urodziła się w 1816 r. w Warszawie. Była córką Stefana Kamińskiego i Marianny z Wasińskich. Karierę sceniczną rozpoczęła w Teatrze Rozmaitości w Warszawie, gdzie wiosną 1835 r. debiutowała rolą Ludwiki w sztuce Zazdrośni w miłości i otrzymała angaż. Do 1841 r. występowała na deskach teatrów podległych Warszawskim Teatrom Rządowym, naczelnej władzy teatralnej w Królestwie Polskim. Grała też na scenie w Wilnie (1836-1840) oraz okazjonalnie w Mińsku Litewskim (1837-1839), gdzie poznała dyrektora teatru Alberta (lub Wojciecha) Aszpergera, wdowca, którego poślubiła 7 IX 1838 r., w parafii św. Krzyża w Warszawie i rozpoczęła występy już pod jego nazwiskiem. W 1841 r. Aszpergerowie wyjechali do Lwowa i przez kolejne kilkadziesiąt lat aktorka związana była z lwowską sceną teatralną. Po kilku latach spędzonych we Lwowie Aniela podpisała tu stały kontrakt i rozstała się z mężem, który wrócił do Warszawy. Występowała na scenie Teatru Skarbkowskiego, wzniesionego z funduszy hr. Stanisława Skarbka. Podczas uroczystego otwarcia teatru w 1842 r., grała Anielę w Ślubach panieńskich Aleksandra Fredry, i z tę role dostała ponoć od niego komplet klejnotów. Była aktorką wszechstronną, w jej repertuarze były role melodramatyczne, komediowe i współczesne, zarówno amantek, jak i postaci tragicznych. Grała w utworach Szekspira (Ofelia w Hamlecie, Porcja w Kupcu Weneckim), komediach Fredry (Aniela, Klara w Ślubach panieńskich); zachwyciła w roli Marii Stuart (w tragedii J. Słowackiego). We Lwowie cieszyła się ogromnym uznaniem i popularnością. Wyjeżdżała jedynie do rodzinnej Warszawy lub na gościnne spektakle do Krakowa i Poznania. W Warszawie wywoływano ją po kilkanaście razy, w Krakowie musiano usuwać ze stałego miejsca orkiestrę, aby zyskać więcej przestrzeni dla tłoczącej się publiczności.
Aszpergerowa była także patriotką wspierającą sprawę narodową. Działała w Komitecie Niewiast i Komitecie Obywatelskim Galicji Wschodniej ks. Adama Sapiehy. Sprzedawała losy na loterię, aby wspomóc Rząd Narodowy. Wielokrotnie przeprowadzano rewizje w jej domu na Łyczakowie, a w listopadzie 1864 r. została aresztowana i skazana na rok pozbawienia wolności. Po uwolnieniu odeszła ze sceny lwowskiej i przez pewien czas przebywała w Krakowie, jednak lwowskiej publiczności pozostała wierna do końca życia. 28 III 1884 r. Aszpergerowa obchodziła we Lwowie jubileusz pięćdziesięciolecia pracy aktorskiej. Zagrała rolę Wdowy w Balladynie. Po 1889 r. występowała już tylko gościnnie; ostatni raz na scenie skarbkowskiej stanęła w 1896 r. W 1900 r. podczas ostatniego w tym teatrze przedstawienia, schorowana, zasiadła w jednej z lóż jako honorowy gość. U schyłku życia Aniela Aszpergerowa najchętniej spędzała czas w otoczeniu lwowskich przyjaciół, Karola Młodnickiego i jego żony Wandy Monné oraz suczki Nolki, którą dostała od córki Wandy i Karola – Maryli Młodnickiej (Wolskiej). Dom aktorki położony był przy ulicy Grottgera 10 na Łyczakowie, i tam zmarła 27 I 1902 r. w wieku 84 lat na zapalenie płuc. Zapisana została do ksiąg z parafii św. Antoniego.
Obrzęd żałobny poprzedzony pożegnaniem zorganizowanym przez kolegów – artystów z Teatru Wielkiego (z balkonu teatru żegnał zmarłą aktor Władysław Woleński, którego słuchał zgromadzony na Wałach Hetmańskich, pomimo srogiej zimy tłum ludzi) odbył się 30 stycznia. Odprowadzana przez długi kondukt żałobników, Aniela Aszpergerowa pochowana została na Cmentarzu Łyczakowskim.
Aktorskie geny Aszpergerowej odezwały się w kolejnych pokoleniach. Córka Aszpergerowej Leontyna Aniela wyszła za mąż za Adama Giełguda, urzędnika ministerialnego w Anglii, literata, działacza polonijnego. Ich wnukiem, a prawnukiem Anieli był angielski aktor, laureat Oscara Sir John Gielgud.
Stanisław Dobrzański
Aktorem Teatru Skarbkowskiego we Lwowie był Stanisław Dobrzański, także komediopisarz (Żołnierz królowej Madagaskaru) i reżyser.
Urodzony 10 III 1847 r. we Lwowie, był synem Jana Dobrzańskiego (zm. 1886), od 1875 r. dyrektora polskiej sceny teatralnej ww. teatru i Karoliny Smochowskiej(ślub – 4 II 1844 r. w Bazylice Metropolitalnej we Lwowie), córki znanego aktora lwowskiego Witalisa Smochowskiego. Uczył się w lwowskim gimnazjum, ale nie skończył szkoły. Za udział w powstaniu styczniowym 1863 r. osadzony został w więzieniu w Königstein. Po powrocie do Lwowa pracował w redakcji „Gazety Narodowej” oraz redagował czasopismo satyryczne „Sowizdrzał”. Debiutował 17 III 1867 r. w roli Papkina (Zemsta) w zespole teatralnym w Stanisławowie. Po raz pierwszy we Lwowie wystąpił 4 IX 1868 r. w roli Brzechwy (Podlotek). W teatrze lwowskim pracował przez cały sezon 1868/69; wystawił tam wtedy swoją pierwszą sztukę pt. Tajemnica. Kilkakrotnie porzucał Lwów (gdzie pracował także jako reżyser opery i operetki) dla teatrów w Krakowie i Poznaniu (w którym sprawował także funkcję dyrektora w sezonie 1871/1872). Gdy w czerwcu 1875 r. jego ojciec został dyrektorem teatru lwowskiego, Stanisław Dobrzański objął w nim kierownictwo artystyczne. Pełnił tę funkcję do 1879 r.; w tym czasie tylko dwukrotnie wyjeżdżał na występy gościnne do Krakowa. Dobrzański zdobył poważną pozycję w teatrze lwowskim, przyczyniając się do podniesienia poziomu artystycznego tej sceny, a także opery i operetki. Wzbogacał repertuar teatru wprowadzając wiele sztuk współczesnych (np. Pana Damazego) i inicjując lwowski konkurs dramatyczny. Wystawił też cykl komedii Aleksandra Fredry. Dbał szczególnie o zatrudnianie w zespole wybitnych aktorów i śpiewaków. Był również dobrym aktorem; grał zwykle role charakterystyczne w komediach, farsach i operetkach (m. in. Łatka w Dożywociu, Szambelan w Pan Jowialskim, Kapelan w Damach i huzarach). Wielką popularność zdobył jako autor fars i lekkich komedii. Najbardziej znany jego utwór to wodewil Żołnierz królowej Madagaskaru (opracowany ponownie w 1936 r. przez Juliana Tuwima; od prapremiery w nowej wersji było kilkadziesiąt realizacji tej sztuki w nowych aranżacjach). W 1879 r. Dobrzański zachorował na serce i wyjechał na kurację do Włoch. Zmarł 16 XI 1880 r., w wieku zaledwie 33 lat, pozostawiając żonę Marię Kwiecińską, także aktorkę. Zapisany został do ksiąg z Bazyliki Metropolitalnej.
Pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Córka Dobrzańskiego i Kwiecińskiej, Stanisława poślubiła w 1902 r. znanego śpiewaka operowego Adama Ludwiga. Córką tej pary była znana polska aktorka Barbara Ludwiżanka.
Gustaw Fiszer (Fischer)
Rówieśnikiem Dobrzańskiego, młodszym od niego o kilka miesiecy oraz bardzo znanym galicyjskim aktorem teatralnym II połowy XIX w. był Gustaw Fiszer (Fischer), który urodził się 2 VIII 1847 r. w Rzeszowie jako syn austriackiego poborcy podatkowego (lub nauczyciela gimnazjum). Pochodził z zasymilowanej rodziny niemieckiej osiadłej w Galicji. Gimnazjum ukończył w Rzeszowie, a w okresie powstania styczniowego walczył w oddziale Żuawów Śmierci sformowanym przez oficera francuskiego Franciszka Rochebrune’a. Po upadku powstania przez pewien czas przebywał na Węgrzech. Po powrocie do Rzeszowa w 1867 r. wstąpił do trupy aktorskiej Józefa Bendy. Od 1868 r. występował w Krakowie, a we wrześniu 1872 r. przeniósł się do Lwowa (Teatr Skarbkowski), gdzie wystąpił po raz pierwszy 11 X 1872 r. w roli Harpagona (Skąpiec). We Lwowie grał m. in. Argana (Chory z urojenia), Kapelana (Damy i huzary), Ślaza (Lilla Weneda). Fiszer był świetnym odtwórcą ról Moliera i Fredry oraz typów żydowskich. Lekka, pełna temperamentu gra artysty uwypuklała jego komediowy talent; mniej korzystnie wypadał w rolach charakterystycznych, nacechowanych negatywnymi emocjami. W latach 1880-1882 Fiszer występował na deskach teatrów krakowskich oraz w Petersburgu i Warszawie. W 1883 r. wrócił do Lwowa, który kilkakrotnie porzucał występując na prowincji lub w teatrach innych miast. Wraz z tzw. Teatrem Dziesięciu Miast objechał całą Galicję (był m. in. w Złoczowie, Brodach, Tarnopolu). Podczas występów recytował opowiadania, nowele oraz wygłaszał monologi, posługując się przy tym charakteryzacją i kostiumem, których to środków na ogół nie używał występując w teatrze. Najpopularniejsze postacie stworzone przez Fiszera to: Josel Rajszower - afiszer z Brodów, Hersz Bałaguła - furman żydowski czy Pan Śniadankiewicz. Kilkakrotnie zawierał umowy na występy z teatrem lwowskim i tu, 8 IV 1907 r. obchodził jubileusz czterdziestolecia pracy scenicznej; zagrał wówczas rolę Radosta (Śluby panieńskie). Po raz ostatni wystąpił 7 I 1911 r. grając Pana Jowialskiego (Pan Jowialski).
Fiszer jest także autorem kilku sztuk teatralnych (m. in.: Jan Kiliński, Kri-kri, Kropla atramentu). Felietony, skecze zamieszczał w „Gazecie Lwowskiej”, „Kurierze Warszawskim”, „Tygodniku Literackim”. W 1898 r ukazały się wspomnienia Fiszera – humorystyczne obrazki teatralne pt.: Ze szpitalnej celi.
Gustaw Fiszer zmarł 10 I 1911 r. we Lwowie w wieku 64 lat na gruźlicę płuc.
Zapisany został w księgach z parafii św. Antoniego na Łyczakowie, gdzie mieszkał. Aktora pochowano na Cmentarzu Łyczakowskim, a dwa lata później na jego grobie stanął pomnik z popiersiem z brązu, które jednak zostało zniszczone. W 2021 r. zostało ono odtworzone w kamieniu staraniem aktorów Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie.
Karol Adwentowicz
Aktor, uznawany za najlepszego odtwórcę roli Hamleta w swoich czasach, urodził się 19 X 1871 r. w Wielogórze pod Radomiem. Był synem Antoniego i Katarzyny Lorens. Wyrzucony z gimnazjum w Radomiu za posiadanie książek Mickiewicza i Słowackiego w wieku 15 lat wyjechał do Warszawy, gdzie pracował fizycznie. W 1887 r., po śmierci ojca, objął rodzinny majątek, ukończył gimnazjum i zdał maturę.
Występy aktorskie rozpoczął na scenie amatorskiego teatru Hoffmana w Radomiu, w 1894 r. debiutował rolą Edwina w sztuce Odludki i poeta Aleksandra Fredry, później dołączył do wędrownej trupy Ludwika Czystogórskiego, a w następnych latach występował na zawodowych scenach Częstochowy, Poznania, Krakowa i Warszawy. Na przełomie 1898/1899 r. z zespołem Józefa Popławskiego występował w Rosji.
Punktem zwrotnym w karierze aktora był angaż do Teatru Miejskiego we Lwowie w 1900 r. Ściągnięty przez dyrektora Tadeusza Pawlikowskiego spędził we Lwowie 12 lat, występował w dramatach młodopolskich Stanisława Przybyszewskiego i Włodzimierza Perzyńskiego, adaptacjach sztuk Henryka Ibsena (Oswald w Upiorach) i Augusta Strindberga. Był Faustem w Fauście Johanna Wolfganga Goethego, Poetą w Weselu Stanisława Wyspiańskiego, Szczęsnym w Horsztyńskim Juliusza Słowackiego, Ferdynandem w Intrydze i miłości Friedricha Schillera. Najsłynniejszą rolą Adwentowicza z tego okresu był Hamlet w Hamlecie Williama Szekspira. Wykreowaną w 1907 r. postać grał w różnych adaptacjach przez 23 lata (ostatni raz w 1930 r. w Łodzi jako prawie sześćdziesięciolatek). W okresie lwowskim występował gościnnie w Warszawie, Lublinie, Krakowie i innych miastach Małopolski, a w 1910 r. z teatrem lwowskim w Wiedniu.
Blisko związany z ruchem robotniczym w 1903 r. założył we Lwowie amatorską scenę robotniczą. Również tam 2 II 1901 r. w kościele Matki Bożej Śnieżnej poślubił aktorkę Anielę Paszczuk, używającą scenicznego nazwiska Połęcka, z którą doczekał się syna Lucjana Karola. O współpracy Pawlikowskiego z Adwentowiczem tak pisał Kornel Makuszyński: „Obaj czynili wszystko na opak, noc zamieniali w dzień. Obaj kochali wszystko co nowe, śmiałe i do niczego nie podobne. Jeden był „rewolucjonistą” subtelnym i nieskończenie wytwornym, a drugi, Adwentowicz – zawadiackim, zamaszystym, awanturniczym i rozpuszczającym pysk przy każdej sposobności”.
Po 1912 r. wyjechał do Krakowa, w 1914 r. wstąpił do Legionów. Służył w konnym oddziale wywiadowczym, ale kontuzjowany (przygniótł go koń) został zwolniony. W okresie międzywojennym przeważnie nie miał stałego angażu, występował na wielu scenach w całej Polsce. Sam nazywał siebie „polskim aktorem wędrownym”. W 1934 r. zagrał tytułową rolę w filmie Edwarda Puchalskiego Przeor Kordecki – obrońca Częstochowy. W 1932 r. założył w Warszawie Teatr Kameralny, którym kierował do wybuchu wojny.
Podczas okupacji pracował w kawiarni „Znachor”, był więźniem Pawiaka, należał do podziemnej Tajnej Rady Teatralnej. Po 1945 r. występował gościnnie i kierował kilkoma teatrami – w Katowicach, Krakowie, Olsztynie i Łodzi. Dopiero od 1951 r. do śmierci był aktorem Teatru Polskiego w Warszawie. Ostatnią rolą Adwentowicza był Pastor Manders w wystawionych w 1957 r. w Warszawie Upiorach Ibsena. Aktor zmarł 19 VII 1958 r. i został pochowany w Alei Zasłużonych Cmentarza Wojskowego na Powązkach (kwatera A 26-tuje-4).
Wilam Horzyca
We Lwowie, 28 II 1889 r. urodził się Wilam Horzyca (właściwie Wilhelm Henryk Hořitza), reżyser, dyrektor teatrów, pedagog, publicysta, krytyk teatralny. Rodzina Horzyców, zamieszkała wówczas przy ul. Gródeckiej 14, wywodziła się z Czech. Jego ojcem był kancelista Wilhelm Hořitza, matką – Józefa z Eisnerów.
Horzyca uczył się w gimnazjum we Lwowie i Stryju, gdzie w 1908 r. zdał maturę. W latach 1908-1914, studiował na kilku fakultetach Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Wiedniu. Po studiach, w 1914 r. zaciągnął się do Legionów Polskich. Ostatni rok wojny spędził we Lwowie, pracując jako nauczyciel języka niemieckiego w gimnazjum. W 1918 r. przeniósł się do Warszawy, a trzy lata później opuścił wojsko w stopniu kapitana. W okresie 1922-1931wykładał historię dramatu i teatru powszechnego w Państwowej Szkole Dramatycznej (od 1929 r. jako dyrektor). W 1920 r. wszedł w skład grupy poetyckiej Skamander, publikując również wiersze i recenzje. W 1924 r. związał się z teatrem. Został sekretarzem artystycznym i dramaturgiem awangardowego warszawskiego Teatru im. Wojciecha Bogusławskiego. Miał swój udział w kształtowaniu się stylu nowoczesnej polskiej inscenizacji teatralnej, którego głównym przedstawicielem był Leon Schiller. W latach 1931-1937 Horzyca był dyrektorem Teatrów Miejskich we Lwowie (sceny: Teatr Wielki oraz Teatr Rozmaitości). Stworzył i prowadził jedną z najbardziej interesujących scen ówczesnej Polski. Współpracował m. in. z Ottonem Axerem. W swoim teatrze promował polski klasyczny repertuar, od słynnych, wystawionych z jego inspiracji „Dziadów” w inscenizacji Schillera (1932), po „Odprawę posłów greckich”. Nie stronił od dzieł klasyki światowej (m. in. Calderon i Szekspir); cenił również współczesny repertuar. Na lwowskiej scenie twórca często adaptował teksty i współtworzył spektakle, czasami będąc ich faktycznym reżyserem. Uprawnienia reżyserskie zdobył jednak dopiero w 1939 r. zdając egzamin w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej w Warszawie. W latach 30. wydawał czasopismo „Scena Lwowska”, w którym publikował także swoje szkice i artykuły. W 1937 r. Horzyca opuścił Lwów i przeniósł się do Warszawy. Aż do wybuchu wojny współkierował (z Ludwikiem Solskim i Aleksandrem Zelwerowiczem) Teatrem Narodowym. W latach 1930-1935 był posłem na sejm z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, choć bez większego zaangażowania. Zajmował się także pracą pisarską i przekładem (z języka niemieckiego i angielskiego). Współpracował z wieloma pismami, m. in. „Sceną Polską”. W czasie okupacji Horzyca przebywał najpierw we Lwowie, a potem, od 1940 r., w Warszawie. Oficjalnie pracownik Zarządu Miejskiego, na tajnych kursach w wykładał historię literatury. Po upadku powstania Horzyca przedostał się do Krakowa, a następnie do Katowic. Po wojnie był dyrektorem teatrów: Ziemi Pomorskiej w Toruniu (obecnie im. Wilama Horzycy), gdzie zrealizował swoje prawie wszystkie najwybitniejsze przedstawienia, teatru w Bydgoszczy, Teatru Polskiego w Poznaniu, Teatru Dramatycznego we Wrocławiu, a od 1957 r. do końca życia a Teatru Narodowego w Warszawie; wcześniej reżyserem tegoż teatru oraz Teatru im. Słowackiego w Krakowie.
Ważniejsze przedstawienia to: Wyzwolenie (1935; 1958); Wesele (1947) S. Wyspiańskiego; Profesja pani Warren (1937) G. B. Shawa; Życie snem Calderona (1947), Za kulisami (prapremiera 1946; 1959) Norwida, Pugaczow (1948) Jesienina, Hamlet (1950) i Sen nocy letniej (1946; 1948; 1953) Szekspira.
Już po śmierci Horzycy ukazało się książkowe wydanie jego szkiców i artykułów zatytułowane O dramacie (1969). Wilam Horzyca zmarł 2 III 1959 r. w Warszawie. Spoczywa na Cmentarzu Powązkowskim (aleja zasłużonych, grób 95).
Salka (Sara) Viertel
Aktorka, scenarzystka. Urodziła się jako Sara Steuermann 15 VI 1889 r. w Samborze. Jej rodzicami byli: adwokat krajowy, doktor Józef Steuermann i Rifka Gittel vel Rebeka Augusta z Amsterów, córka dzierżawcy dóbr w Czerniowcach. Miała trójkę rodzeństwa, dwóch braci: Edwarda, pianistę i kompozytora i Zygmunta, piłkarza, reprezentanta Polski oraz siostrę Różę. W szkole uczyła się łaciny, greki i niemieckiego oraz francuskiego z guwernantką; w domu zaś mówiła po polsku i ukraińsku. Pracowała jako aktorka w Pressburgu (Bratysławie), Teplitz (Teplicach) i Zurychu, a następnie dołączyła do Deutsches Theatre Maxa Reinhardta, a od 1913 r. do Neue Wiener Bühne w Wiedniu. Tam poznała swojego męża, autora i reżysera Bertholda Viertela, z którym wzięła ślub w 1918 r. Dwa lata później wyjechała do Hamburga (pracowała w Teatrze Wielkim), a później do Düsseldorfu. Jej mąż natomiast założył teatr „Die Troupe” w Berlinie i zaczął pracować dla największej niemieckiej wytwórni filmowej UFA. W 1928 r. za namową Friedricha Wilhelma Murnau Salka wraz z mężem wyjechała do Hollywood, gdzie Berthold otrzymał czteroletni kontrakt z Fox Film Corporation jako reżyser i scenarzysta. Mimo dużego powodzenia na austriackich i niemieckich scenach teatralnych Salka Viertel jako aktorka filmowa odniosła jedynie skromne sukcesy. W 1929 r. poznała Gretę Garbo, z którą się zaprzyjaźniła. Wkrótce została współscenarzystką scenariuszy do jej filmów, m. in. Królowa Krystyna (1933 r.) czy Anna Karenina (1935 r.). W 1932 r., po dojściu Hitlera do władzy, Viertelowie postanowili zostać USA. Ich dom w Santa Monica był miejscem spotkań, gdzie gościli m.in. Charlie Chaplin, Christopher Isherwood, Bertolt Brecht czy Tomasz Mann. W 1947 r. Salka rozwiodła się z mężem i zamieszkała w Brentwood w południowej Kalifornii. W 1953 r. opuściła USA i osiedliła się w Klosters w Szwajcarii, gdzie zmarła 20 X 1978 r. Viertelowie mieli 3 synów: Hansa, Thomasa i Petera, znanego pisarza i scenarzystę, którego żoną była aktorka Deborah Kerr (zm. 2007).
Maria Józefa Gella – Jabłońska
Aktorka teatralna i filmowa. Urodziła się 2 II 1890 r. we Lwowie. Była córką Kazimierza Zygmunta Gelli, urzędnika Namiestnictwa i Sabiny z domu Zrębowicz aktorki, która po śmierci męża ponownie wstąpiła w związek małżeński z aktorem Feliksem Stradiotem i wraz z nim występowała w zespole teatralnym pod pseud. Janina Spolska. Braćmi Marii byli: Jan – znany literat i Kazimierz - aktor.
Maria Gella ukończyła pensję św. Elżbiety we Lwowie, a w 1907 r. Szkołę Dramatyczną przy lwowskim Teatrze Miejskim. W tym samym roku zadebiutowała na scenie teatralnej. Na początku 1908 r. występowała wraz z matką w objazdowym zespole Eugeniusza Kalinowskiego, a następnie jeździła po prowincji galicyjskiej w Teatrze Dziesięciu Miast z udziałem Gustawa Fiszera. W sezonie 1908/1909 grała w zespole Eugeniusza Majdrowicza w Sosnowcu, a w sezonach 1909/10 i 1910/11 w Teatrze Wielkim w Lublinie. W latach 1914-1918 występowała na deskach Teatru Polskiego w Kijowie, z którym dawała spektakle również w Moskwie i Piotrogrodzie (1915). W 1916 r. została żoną aktora Artura Kwiatkowskiego (ślub w Białej Podlaskiej, 15 VI 1916 r.). Od kwietnia 1918 r. należała do zespołu kijowskiego Nowego Teatru Polskiego pod kierownictwem Juliusza Osterwy. Była aktorką pobierającą w 1918 r. najwyższą gażę w zespole kobiecym. Po opuszczeniu Kijowa występowała w kabarecie Mozaika (1918) oraz na scenach teatrów warszawskich. W okresie międzywojennym w Warszawie grała w teatrach: Polskim, Małym, Letnim i Narodowym. Była aktorką zwracającą uwagę urodą i sylwetką, a przy tym cenioną i lubianą za swą dystynkcję i wyrazistość przekazu. W Warszawie zagrała ponad 70 ról, najczęściej salonowych we współczesnych komediach i farsach, m. in.: Gabrielę (Dzieje salonu), Panią (Krysia), Księżniczkę (Uciekła mi przepióreczka). W okresie warszawskim ponownie wyszła za mąż za Jerzego Jabłońskiego (1930) i występowała jako Maria Gella-Jabłońska.
Podczas II wojny światowej pracowała jako kelnerka w kawiarni Pod Znachorem w Warszawie i straciła drugiego męża. Po powstaniu warszawskim wyjechała do Krakowa, z którego scenami związała swoją dalszą karierę artystyczną.
Od wznowienia powojennej działalności Teatru im. Juliusza Słowackiego w marcu 1945 r. do końca sezonu 1965/1966 występowała na deskach tej sceny, grywała też w Starym Teatrze (do 1954 r.), wcielając się głównie w role dystyngowanych lub ekscentrycznych postaci, nie pozbawionych rysów karykaturalnych, ale też pełnych wdzięku i przyciągających uwagę (np. Podstolinę w Zemście czy Konstancję w Wariatce z Chaillot). 8 XI 1959 r. obchodziła pięćdziesięciolecie pracy artystycznej, podczas zbiorowego jubileuszu w Teatrze im. Juliusza Słowackiego. Należała do Kapituły Zasłużonych Członków SPATiF-u. Ostatnią rolą jaką zagrała była postać Generałowej w spektaklu Jego ekscelencja błazen Fiodora Dostojewskiego w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1966), kiedy to przeszła na emeryturę.
W okresie powojennym zagrała też w 7 filmach: Dom na pustkowiu (1950), Trzy kobiety (1957), Kalosze szczęścia (1958), Pan Anatol szuka miliona (1959), Kolorowe pończochy (1960), Rozstanie (1961) i Zwariowana noc (1967) oraz w telewizji – Śmierć w środkowym pokoju (1965).
Zmarła 25 lipca 1970 w Krakowie i tam została pochowana.
Alexander Granach
Pochodzący z Galicji austriacki aktor teatralny i filmowy, pochodzenia żydowskiego. Urodził się 18 IV 1890 r. jako Schaje Granoch w Wierzbowcach, wsi należącej do gminy izraelickiej Horodenka. Jego ojcem był drobny handlarz Aron Granoch, matką Rifke Kwetschler z Horodenki. Rodzina utrzymywała się także z pracy na roli, a Schaje, już wieku 6 lat zaczął pracować w niewielkiej piekarni swojego ojca. W młodości zdobył podstawowe wykształcenie w izraelickich chederach. Kilkakrotnie uciekał z domu i w 1905 r. przystał do wędrownej trupy teatralnej, co zdeterminowało go do poświęcenia się aktorstwu. W 1906 r. wyjechał do Niemiec. W Berlinie Granach pracował jako czeladnik piekarza i związał się z grupą żydowskich robotników-socjalistów, imigrantów z Europy Wschodniej. Jego początki jako aktora w produkcjach w języku jidysz były czysto amatorskie. Podjął naukę niemieckiego i aspirując do większej kariery został przyjęty do szkoły aktorskiej Maxa Reinhardta i jego zespołu teatralnego. Występy na scenie przerwał wybuch I wojny światowej i służba w armii austro-węgierskiej, Przebywał w niewoli we Włoszech, a po wojnie ponownie występował na scenach w Wiedniu i Monachium; od 1921 r w Berlinie. Szybko dał się poznać jako czołowa postać przemysłu teatralnego i filmowego epoki weimarskiej w powojennych Niemczech. Na początku lat 20. XX wieku debiutował w filmie. Najsłynniejszą kreację stworzył w filmie Wilhelma Murnaua Nosferatu – Symfonia grozy (1922), gdzie wcielił się w postać szefa agencji nieruchomości Knocka. Jest to jeden z najważniejszych filmów niemieckiego ekspresjonizmu i jeden z pierwszych horrorów w historii kina. Za kanwę filmu posłużyła nieco zmodyfikowana, ze względu na problemy z prawami autorskimi, fabuła Draculi Brama Stokera. W 1931 r. zagrał w niemiecko-francuskim filmie Kameradschaft (1931), w reżyserii Georga Wilhelma Pabsta. Granach był znaną postacią w środowisku politycznym i artystycznym Niemiec, jednak będąc Żydem i lewicowcem musiał uciekać po dojściu do władzy Hitlera (1933). Następne pięć lat spędził w Polsce i Związku Radzieckim, grając w filmach i sztukach teatralnych. Był więziony przez Rosjan, jednak pod koniec lat 30. XX w. wyjechał do USA, gdzie występował w repertuarze jidysz oraz grał drugoplanowe role filmowe. Nauczył się angielskiego i dostał szansę, aby zagrać w Hollywood i na Broadwayu. Wystąpił m.in. w Ninoczce (1939) w reżyserii Ernsta Lubitscha, wspólnie z Gretą Garbo oraz w filmie Fritza Langa Kaci także umierają! (1943). Poczuł się źle, grając na Broadwayu w sztuce Johna Herseya A Bell for Adano; zmarł kilka dni później, 13 III 1945 r. Przed śmiercią Granach napisał autobiografię Da geht ein Mensch. Roman eines Lebens (1945), (przetłumaczoną na język angielski), w której barwnie opowiada o drodze od biednego i trudnego dzieciństwa w małym galicyjskim miasteczku do sukcesu na niemieckiej scenie.
Israel Strassberg (znany jako Lee Strasberg)
W Budzanowie, 14 XI 1901 r. urodził się Israel Strassberg. Ten amerykański aktor, reżyser, producent polsko-żydowskiego pochodzenia był synem Barucha Majera Strassberga, handlarza i Chaji z Dinerów.
W wieku 7 lat razem z rodziną wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Od młodych lat interesował się aktorstwem oraz sztuką teatralną i filmową. W 1931 r. został współzałożycielem „Group Theatre”, miejsca z którym związane były takie postacie jak Elia Kazan czy Robert Lewis. Wkrótce opuścił spółkę, a w 1949 r. rozpoczął karierę w „Actors Studio”, gdzie był dyrektorem artystycznym od 1952 r. Wśród aktorów, którzy uczestniczyli w prowadzonych tam warsztatach filmowych byli m. in.: Marilyn Monroe, Marlon Brando, Paul Newman, Al Pacino, Robert DeNiro, Jane Fonda, Ellen Burstyn, Dustin Hoffmann. Szczególna technika jaką posługiwał się Strasberg (przeniósł na grunt amerykańskiego aktorstwa teorię tzw. „realizmu psychologicznego”) i jego sposób widzenia gry aktorskiej zapewniły temu miejscu pozycję i sławę. Strasberg był propagatorem tzw. systemu Stanisławskiego
Pod koniec lat 60. XX w. utworzył w Los Angeles i Nowym Jorku „Lee Strasberg Theatre and Film Institute”. Sam rzadko grał w filmach (pojawił się jedynie w siedmiu, z których najważniejszy to Ojciec chrzestny II; za rolę Hymana Rotha Strasberg nominowany był do Oskara), mimo to jest postrzegany jako ojciec amerykańskiego stylu aktorstwa. Inscenizował także współczesne dramaty amerykańskie, m. in.: Ernesta Hemingwaya. W 1963 r. jako producent otrzymał Nagrodę Tony, uważaną za teatralny odpowiednik filmowych Oskarów, za Strange Interlude, sztukę noblisty Eugene’a O’Neilla. Lee Strasberg zmarł 17 II 1982 r. w Nowym Jorku na atak serca.
Adam Franciszek Epler
Kilka słów o zapomnianym artyście-muzyku lwowskim Adamie Eplerze, dyrygencie, kompozytorze, gitarzyście. Adam Franciszek Epler urodził się 4 X 1902 r. w Złotnikach. Był synem dyrektora poczty Rudolfa Eplera i Stanisławy z d. Sanetra.
W latach 1921-1925 Epler studiował prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Po ukończeniu studiów pracował w magistracie lwowskim. Służył także w polskim wojsku, w regimencie w Przemyślu. Nie odebrał muzycznego wykształcenia; był samoukiem, a pozostawił spuściznę artystyczną, która tworzą kompozycje i aranżacje dla zespołu orkiestrowego mandolinistów. Był także pierwszym polskim gitarzystą bazującym na dawnej muzyce lutnistów oraz założycielem pierwszego w Polsce tria gitarowego o nazwie Lwowskie Trio Gitarowe; w okresie międzywojennym muzykiem niezwykle popularnej audycji radiowej, wspominanej już w tej prezentacji Wesołej Lwowskiej Fali. Jako kompozytor i dyrygent Orkiestry Mandolinistów Towarzystwa „Hejnał” bardzo często brał udział w wielu innych audycjach lwowskiego radia. Jego muzyczna działalność na pewno zasługuje na przypomnienie i rozpoznanie. W latach trzydziestych XX w. nazwisko Eplera pojawiało się w prasowych zapowiedziach programów radiowych dziesiątki razy, a w ramach Wesołej Lwowskiej Fali, jego gra na gitarze lub kompozycje na orkiestrę mandolinową mogło słuchać nawet kilka milionów osób. Dzisiaj jego muzyczna działalność na pewno zasługuje na przypomnienie i rozpoznanie. Epler zginął w 1940 r., zamordowany przez NKWD.
Barbara Ludwiżanka
Teatr i scena były wpisane w geny rodziny (zwłaszcza po kądzieli) wspaniałej aktorki teatralnej i filmowej, mającej kresowe korzenie Barbary Ludwiżanki. Jej prapradziadek Jan był dyrektorem Teatru Skarbkowskiego; dziadek – komediopisarz i aktor Stanisław Dobrzański napisał słynnego Żołnierza królowej Madagaskaru. Matką Barbary Ludwiżanki była córka Stanisława – Stanisława Dobrzańska, która poślubiła słynnego wówczas śpiewaka operowego, pochodzącego z Tarnopola Adama Ludwiga. Ślub rodziców odbył się w we Lwowie w Bazylice Metropolitalnej, 4 II 1902 r. Drugą żoną Ludwiga była śpiewaczka Wanda Hendrich i to ona wielokrotnie, błędnie podawana jest jako matka Barbary.
Rok później, 24 I 1903 r., (a nie jak podają niektóre opracowania dotyczące aktorki w 1908 r.) w Stanisławowie urodziła się Barbara Maria. W zasobach Archiwum Państwowego w Poznaniu znajduje się kartoteka meldunkowa mieszkańców, prowadzona od 1870 r. do połowy lat 30. XX w., a w niej karta dotycząca Adama Ludwiga i jego rodziny. Śpiewak kilkakrotnie angażowany był do Teatru Polskiego, a później Teatru Wielkiego w Poznaniu.
Po ukończeniu poznańskiej Szkoły Aktorskiej Ludwiżanka dostała angaż w Teatrze Polskim w Poznaniu - na scenie zadebiutowała w 1924 r. Pracowała również w teatrach w Krakowie, Łodzi i Warszawie (m. in. role sceniczne w Weselu (Panna młoda) czy Pomście (Zosia).
Jeszcze przed wybuchem wojny zadebiutowała filmową rolą w Milionowym spadkobiercy (1928). W czasie okupacji Ludwiżanka przebywała w Warszawie, gdzie została aresztowana i trafiła do niemieckiego obozu pracy. Te dramatyczne wydarzenia wywarły wpływ na jej karierę filmową; wróciła do filmu dopiero w latach 60. XX w. i obsadzana była wówczas niemal wyłącznie w rolach starszych pań, które jednak były prawdziwymi perełkami. Wystąpiła m. in. w Sublokatorze (1966), Chłopach (1973), Nocach i dniach (1975), Granicy (1977), a także w uwielbianej do dziś komedii Seksmisja (1983), w której zagrała "najstarszą starowinkę", wyjaśniającą „do czego służyli mężczyźni”. Od 1948 r. występowała również w teatrach Warszawy: Polskim i Współczesnym.
Barbara Ludwiżanka zmarła 26 X 1990 r. i spoczęła obok męża, wybitnego aktora Władysława Hańczy na warszawskich Powązkach (kwatera 167-III-3).
Emanuel Schlechter
Rozrywka, kabaret i środowisko teatralne Lwowa nieobce było Emanuelowi Schlechterowi (pseudonim „Olgierd Lech”), twórcy tekstów piosenek (z których wiele stało się wielkimi przebojami, m. in.: Każdemu Wolno kochać, Odrobinę szczęścia w miłości, Gdybym ja miał cztery nogi, Kocha, lubi, szanuje), scenarzyście, satyrykowi, wokaliście, kompozytorowi. Schlechter urodził się 9 X 1904 r. w spolonizowanej rodzinie żydowskiej.
Był synem Jakuba Leiba Schlechtera (po matce: Kohn - jego rodzice pobrali się dopiero w 1903 r.), malarza pokojowego i Eidli (Adeli) Gross – po matce Fradli, Begleiter – po ojcu Moritzu. Mając 16 lat uczestniczył w obronie Lwowa (1920). Maturę zdał w 1923 r. i rozpoczął studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza, a w 1929 r. rozpoczął tam studia prawnicze.
Schlechter był współzałożycielem studenckiego teatrzyku „Złoty pieprzyk” (1931). Utwór Żołnierska brać, nagrany został m. in. przez zespół rewelersów „Wesoła piątka” stał się przebojem i zdobył sporą popularność. Schlechter udzielał się także jako wykonawca piosenek, śpiewając w lwowskich kawiarniach. W tym czasie współpracował też jako dziennikarz z lwowską prasą. Około 1932 r. przeprowadził się do Warszawy. W 1933 r. napisał scenariusz i teksty piosenek do pierwszego polskiego filmu Każdemu wolno kochać. W latach 1933-1935 nagrywał płyty jako wokalista i gitarzysta. Nagrywał z orkiestrami firmowymi wytwórni Columbia i Odeon. Od 1934 r. współpracował z teatrami: „La Bohème”, „Cyganeria”, „Stara Banda”, a od 1935 r. m. in. z „Małym Qui pro Quo”. Był autorem lub współautorem scenariuszy do wielu polskich filmów przedwojennych m. in: Jadzia, Królowa przedmieścia, Szczęśliwa trzynastka, Włóczęgi.
We wrześniu 1939 r. Schlechter przebywał w okupowanym przez Rosjan Lwowie, pracując w Lwowskim Teatrze Miniatur jako aktor, autor i reżyser. Po wejściu Niemców do Lwowa w 1941 r. znalazł się w getcie a następnie w obozie koncentracyjnym we Lwowie przy ul. Janowskiej, gdzie zginął wraz z żoną i synem kilka lat później.
Henryk Vogelfänger
We Lwowie urodzili się niezrównani odtwórcy radiowych ról lwowskich batiarów w audycji „Wesoła Lwowska Fala” Henryk Vogelfänger i Kazimierz Wajda.
Henryk Vogelfänger (pseud. „Tońko”, „Tońcio”) urodził się 4 X 1904 r. na Łyczakowie, przy ul. Krupiarskiej 6 w rodzinie żydowskiej. Był synem Samuela Leona urzędnika C. k. Dyrekcji Skarbu i Berty z d. Tennenbaum, córki właścicieli realności we Lwowie.
Ukończył gimnazjum im. Stanisława Staszica, gdzie uczył się z późniejszymi kolegami z Wesołej Lwowskiej Fali. Studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim. Jako dr praw zdał egzamin adwokacki i w 1935 r. otworzył we Lwowie własną kancelarię adwokacką. Jego kariera potoczyła się jednak inaczej. W 1933 r. kreując postać lwowskiego batiara „Tońcia” wraz z Kazimierzem Wajdą „Szczepciem” zaczął występować w słuchowisku radiowym Wesoła Lwowska Fala. Dzięki ich występom, audycja w krótkim czasie z lokalnego programu stała się najpopularniejszą audycją radiową w przedwojennej Polsce i jedną z najchętniej słuchanych w Polskim Radiu (ponad 6 milionów stałych słuchaczy). W roli „Tońka” Vogelfänger wystąpił również w trzech filmach: Będzie lepiej, Włóczęgi, w którym w duecie z Wajdą wykonywał piosenkę popularnie nazywaną „Tylko we Lwowie”, i Serce batiara (1939 r., którego negatyw zaginął). „Szczepko” i „Tońko” byli również określany jako: „tajojkowie” (od używanego przez nich powiedzenia ta joj) lub trubaciarze (czyli lwowscy trubadurzy).
Po wybuchu II wojny światowej wraz z Wajdą ewakuował się z Polski; był żołnierzem dywizji pancernej gen. Maczka, awansowanym do stopnia podporucznika oraz członkiem zespołu aktorskiego „Polish Soldier’s Revue” by Lwowska Fala (nazywany Czołówką Teatralną Wojska Polskiego „Lwowska Fala”) działającym przy Polskich Siłach Zbrojnych do 1946 r. Po wojnie przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii; przyjął nazwisko „Henry Barker”. Podjął studia prawnicze, ale nie kontynuował kariery adwokackiej. Uczył w szkołach angielskich m. in. prawa konstytucyjnego, greki, starożytnej historii. Jeszcze raz wystąpił jako aktor w dramacie Tango Mrożka (1965) w teatrze w Ognisku Polskim w Londynie. Powrócił do Polski w 1988 r. i zamieszkał w domu kombatanta pod Warszawą. W tym samym roku powstał film dokumentalny pt. Tońko, czyli legenda o ostatnim baciarze. Nigdy już nie zobaczył Lwowa. Zmarł 6 X 1990 r. w Warszawie, pochowany został na Chiswick New Cemetery w Londynie.
Kazimierz Wajda („Szczepko”) – fotografia sytuacyjna (1936)
Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Zobacz teżKazimierz Jan Wajda
Kolegą „Tońcia”, batiarem „Szczepciem” był Kazimierz Jan Wajda, aktor radiowy, teatralny i filmowy, dziennikarz. Rodowity lwowianin, urodzony 3 XII 1905 r. przy ul. Jozafata we Lwowie był synem Aleksandra Wajdy, pracownika kolei i Wiktorii z Oleksiewiczów.
Zapisany został do ksiąg z parafii św. Anny. Kształcił się w szkole realnej przy ul. Szumlańskiej we Lwowie. Studiował na Politechnice Lwowskiej. Do zawodu aktorskiego przygotowywał się indywidualnie i zdał eksternistyczny egzamin aktorski. W 1924 r. debiutował w Teatrach Miejskich we Lwowie i występował tam do początku lat 30. XX w. W czasach lwowskich i w okresie II wojny światowej jego losy były niemal tożsame z losami „Tońcia”. Od 1934 r. był spikerem Polskiego Radia we Lwowie (w 1938 r. został mianowany referentem aktualności) i współtwórcą Wesołej Lwowskiej Fali, dzięki której zdobył dużą popularność (w duecie z „Tońciem”, o którym wyżej). W roli „Szczepcia” wystąpił w dwóch filmach, pracę nad trzecim: Serce batiara przerwał wybuch wojny. Był autorem szeregu dialogów, skeczów i scenek radiowych. W latach 1937-39 zatrudniony został w Wytwórni Filmowej Fenix w Warszawie, pracując nadal w radio. Od jesieni 1939 r. przebywał w Rumunii z zespołem estradowym powstałym z dawnej Wesołej Fali i działającym w kręgach uchodźców; przeszedł szlak żołnierski przez Rumunię i Francję do Anglii w zespole Czołówki Teatralnej WP „Lwowska fala”.
Po powrocie do kraju, od 1948 r. pracował w Polskim Radio w Warszawie, jako aktor i reżyser. Po wojnie powrócił do Polski. Pracował w redakcji rozrywki Polskiego Radia. Prowadził m. in. program rozrywkowy pt. Przy sobocie po robocie. We wrześniu 1953 r. napisał w Cieplicach poemat pt. Gródeckie kwiaty. Zmarł na zawał serca 8 V 1955 r. w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Zenon Ludwik Friedwald (Ludwik Fox, Zenon Frivald-Vardan, Wardan)
Autor tekstów piosenek i scenariuszy rewiowych Zenon Ludwik Friedwald urodził się 17 IV 1906 r. we Lwowie, w rodzinie prawnika Eliasza Izaaka Friedwalda i Szajncze Fichman. Po ukończeniu gimnazjum im. K. Szajnochy we Lwowie odbył studia chemiczne we Francji, na uniwersytecie w Tuluzie. Jednak w wyuczonym zawodzie nigdy nie pracował. Po powrocie do Lwowa w 1932 r. prowadził akademicki teatrzyk rewiowy „Ósma pięć”. Dyrektor warszawskiej wytwórni fonograficznej „Syrena Record” Hilary Tempel zaproponował Friedwaldowi prowadzenie wydawnictwa nutowego, czym zajmował się w latach 1935-1939. Jednocześnie pracował w Ministerstwie Spraw Wojskowych, gdzie nagrywał materiały propagandowe dla Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego, w tym piosenki żołnierskie z własnymi słowami. Z czasem zyskał sławę autora tekstów piosenek wykonywanych przez najpopularniejszych artystów międzywojnia – Adama Astona, Andrzeja Boguckiego, Chór Juranda, Tadeusza Faliszewskiego, Mieczysława Fogga i Wierę Gran. Pisał również polskie słowa do przebojów zagranicznych. Najczęściej współpracował z kompozytorem Jerzym Jurandem, często z Alfredem Schützem i Arturem Goldem. Największym przebojem Friedwalda jest piosenka To ostatnia niedziela, z muzyką Jerzego Petersburskiego, po raz pierwszy wykonana w 1936 r. przez Mieczysława Fogga, nazywana „ulubionym tangiem samobójców”. Wykonywana współcześnie była wykorzystana w kilkunastu polskich filmach.
Po wybuchu wojny, we wrześniu 1939 r., wraz z pracownikami Ministerstwa Spraw Wojskowych, przedostał się do Rumunii i dalej przez Grecję i Turcję do Palestyny.
W 1941 r. w Tel Awiwie założył polskojęzyczny teatr literacko-artystyczny, a w latach 1943-1945, jako Zenon Wardan, reżyserował przedstawienia rewiowe w satyrycznym teatrze hebrajskim „Li-La-Lo”.
Friedwald, który prowadził po wojnie wytwórnię płyt gramofonowych, założył w 1950 r. „Israel Publisher Agency” i zalążek stowarzyszenia izraelskich kompozytorów i autorów „Iscam”. Był wpływowym biznesmenem, znaczącym w izraelskim środowisku muzyczno – artystycznym. Zenon Ludwik Friedwald zmarł 3 XII 1976 r. w Tel Awiwie.
Adam Brodzisz i Maria Bogda, aktorska „królewska para”
Byli jednymi z najpopularniejszych aktorów przedwojennego kina polskiego. Pochodzili ze Lwowa. Adam Brodzisz urodził się 18 II 1906 r. przy ul. Słowackiego 16, w rodzinie Pawła Brodzisza i Marii z Czerwińskich. Ochrzczony został w parafii św. Marii Magdaleny. Uczęszczał do lwowskiego gimnazjum matematyczno-przyrodniczego, w którym w 1926 r. zdał maturę. Podjął studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza, jednak wkrótce związał się z przemysłem filmowym, po zwycięstwie w konkursie „fotogeniczne twarze”, organizowanym przez „Wieczór Warszawski” w 1926 r. Wtedy też poznał przyszłą żonę Janinę Marię Kopaczek, jedną z najpiękniejszych aktorek polskich okresu międzywojennego, znaną jako Maria Bogda. Janina Kopaczek również urodziła się we Lwowie, 25 XI 1905 r. i ochrzczona została w parafii Matki Boskiej Śnieżnej (podawany w opracowaniach rok 1909 jest wynikiem błędnego odczytania zapisu). Była córką budowniczego Ludwika Kopaczka i Heleny z domu Kordyl, zamieszkałych przy ul. Zamarstynowskiej 24. Adam Brodzisz i Maria Bogda spotkali się ponownie podczas kursu w Instytucie Filmowym im. W. Biegańskiego w Warszawie. Od tej pory byli parą. W 1929 r. Maria Bogda wygrała konkurs krakowskiego „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” na najpiękniejszy typ Polki i w tym samym roku przystąpiła do Lwowskiego Klubu Krótkofalowców; posiadała znak wywoławczy SP3HR. Formalnie mieszkali we Lwowie, Adam przy ul. Wronowskich 14, a Janina Maria przy Tarnowskiego 87. Początkowo ukrywali swój związek, jakoby ze względu na liczne grono wielbicielek Brodzisza, które widząc go na scenie krzyczały „Ach, Brodzisz, Brodzisz, omdlewam, gdy Ty wchodzisz”. Związek małżeński zawarli 22 VIII 1930 r. (nie w 1934 r. jak podają niektóre opracowania) w lwowskiej parafii św. Mikołaja.
Zaczynali w produkcjach niemych. Przełomową rolą dla Adama Brodzisza był film Z dnia na dzień; później otrzymał dobrze przyjęte role w Urodzie życia, Na Sybir i Wietrze od morza (ostatnim niemym filmie w polskiej kinematografii). Przystojny, świetnie śpiewający aktor szybko znalazł miejsce w produkcjach z dialogami i zwrócił na siebie uwagę nie tylko polskich filmowców. Na początku lat 30. XX w. otrzymał zaproszenie od władz Paramount Pictures i wyjechał do europejskiej siedziby wytwórni we francuskim mieście Joinville. Karierę na światowym rynku uniemożliwił mu jednak brak znajomości języka angielskiego. Po powrocie w 1931 r. Brodzisz wraz z reżyserem Michałem Waszyńskim oraz aktorem i scenarzystą Eugeniuszem Bodo założył wytwórnię filmową „B-W-B”. Wbrew planom, wytwórni udało się wypuścić tylko dwa filmy: Bezimiennych bohaterów i Głos pustyni i zakończyła działalność po niecałych dwóch latach istnienia.
Aktorskim debiutem Marii Bogdy był niemy obraz Pod banderą miłości, potem były kolejne role szlachetnych i romantycznych dziewcząt w Tajemnicy skrzynki pocztowej, ABC miłości, Antku Policmajstrze. Z jej filmografii warto również wspomnieć rolę Kasi w Panu Twardowskim (1936). Zagrała w 17 filmach; w 8 razem z mężem; za najciekawszy uznaje się obraz Młody Las Józefa Lejtesa (1934). W latach 30-tych XX w. występowali także w zespole objazdowym „Parada gwiazd”.
Maria Bogda i Adam Brodzisz byli nazywani „królewską parą”. Ich ostatnim wspólnym obrazem była Bogurodzica, kontynuacja melodramatu wojennego Pod Twoją obronę z 1933 r., gdzie zagrali parę zakochanych. Film ukończono tuż przed wybuchem wojny, ale nie wiadomo czy doczekał się premiery. Podczas okupacji małżeństwo pracowało w Warszawie jako kelnerzy w restauracjach Ziemiańska, Napoleonka i Eldorado. Powrót do zawodu oznaczałby współpracę z okupantem. Kiedy w sierpniu 1944 r. wybuchło powstanie warszawskie, brali w nim czynny udział. Maria prowadziła w willi na Mokotowie punkt sanitarny i stołówkę dla powstańców, a Adam (pseud. „Bonza”) był dowódcą brygady roboczej i saperem w stopniu kaprala; należał do oddziału Komendy Głównej AK w pułku „Baszta”. Po upadku powstania znaleźli się w Zakopanem, gdzie prowadzili pensjonat „Brodziszówka”. Ostatnim filmem, w którym wystąpił Brodzisz po II wojnie światowej był Czarci Żleb z 1949 r. Małżonkowie grali wówczas na deskach teatru objazdowego kameralne spektakle w różnych miejscowościach Polski, a w latach 1950-1955 byli aktorami Teatru Polskiego w Bielsku-Białej i Cieszynie. W czerwcu 1961 wyjechali ze Skizem Zapolskiej na gościnne występy do USA, a po ich zakończeniu nie wrócili do Polski. Osiedlili się w Los Angeles i zajmowali hodowlą szynszyli. Brodzisz pracował również jako rysownik w firmie komputerowej. Nie mieli dzieci. Po przejściu na emeryturę przenieśli się do kalifornijskiego miasta Desert Hot Springs, gdzie wybudowali dom. Maria Bogda zmarła 30 VI 1981 r., a jej małżonek pięć lat później, 9 XI 1986 r. Prochy obojga powróciły do ojczyzny i spoczęły we wspólnej mogile na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie w kwietniu 1988 r. (kwatera Jb-6-3).
Norbert Glanzberg
Ceniony kompozytor muzyki filmowej i pianista Natan Glanzberg urodził się 12 października 1910 roku w Rohatynie, jako syn Samuela Izaaka i Malki Thür, małżonków Glanzbergów. W następnym roku rodzina przeniosła się do Würzburga w Bawarii (wówczas zmieniono imię chłopca z Natan na Norbert). Jego zainteresowanie muzyką, jak wspominał, zaczęło się od harmonijki ustnej która podarowała mu matka.
Od 1922 r. studiował w miejscowym konserwatorium, po czym w 1930 r. został zatrudniony jako kompozytor w Universum Film AG. Nasilający się ruch antyżydowski w Niemczech skłonił Glanzberga do osiedlenia się w Paryżu, gdzie po wybuchu wojny został uznany za polskiego uchodźcę i wcielony do Wojska Polskiego we Francji. Zdemobilizowany w 1940 r. udał się na południe Francji i zaangażował jako akompaniator podczas koncertów Edith Piaf (według niektórych źródeł parę tę łączyło więcej niż wspólne występy). Złapany przez Niemców w 1942 r. i osadzony w więzieniu zdołał uciec, dzięki pomocy m.in. piosenkarza Tino Rossiego, ale do końca wojny musiał się ukrywać (podczas wojny używał też nazwiska Pieret).
Kariera Glanzberga rozwinęła się na początku lat 50. XX w. Skomponował wówczas kilka piosenek dla Edith Piaf, w tym najbardziej znaną – Padam...Padam...
Piosenki z jego muzyką wykonywali też Yves Montand, Petula Clark, Dalida i Mireille Mathieu. Glanzberg był autorem muzyki do przeszło 20 filmów fabularnych, w tym Michel Strogoff. Kurier carski z Curdem Jürgensem, Czarownica z Mariną Vlady i Dziewczyna z reklamy z Brigitte Bardot. W latach 80. XX w., nieco zapomniany, zaczął pisać muzykę poważną. Zainspirowany twórczością Isaaca Bashevisa Singera skomponował koncert na dwa fortepiany zatytułowany La Suite Yiddish.
Ostatnim publicznym występem Glanzberga był koncert w Würzburgu w 1998 r. w którym towarzyszyła mu niemiecka aktorka Hanna Schygulla.
Norbert Glanzberg zmarł 25 lutego 2001 r. w Neully-sur-Seine pod Paryżem.
Alfred Longin Schütz - fotografia portretowa (1935)
Alfred Schütz, Włada Majewska i Wiktor Budzyński (1936)
Fot. Wikipedia
Zobacz teżAlfred Longin Schütz
Pianista i kompozytor Alfred Longin Schütz urodził się 2 VII 1910 r. w Tarnopolu, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej Otto Schütza i Zofii Amalii Horowitz.
Studiował w Lwowskim Konserwatorium Muzycznym, ale pod wpływem ojca rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie.
W trakcie studiów z kilkoma przyjaciółmi, w tym Emanuelem Szlechterem, założył teatrzyk satyryczny Złoty Pieprzyk. Studiów prawniczych nie ukończył i związał się z radiem, jako kierownik muzyczny słynnego programu Wesoła Lwowska Fala (1932-1936).
W 1936 r. skorzystał z propozycji objęcia w Warszawie stanowiska kapelmistrza w nowo powstałej operetce. Był też dyrektorem Teatru Buffo, a jako kompozytor i kierownik muzyczny współpracował z innymi teatrami stolicy.
Po wybuchu wojny znalazł się we Lwowie, gdzie współorganizował Lwowski Teatr Miniatur. Rosjanie upaństwowili tę scenę i wysłali zespół w objazd po Związku Radzieckim.
W grudniu 1941 r. Schütz dołączył do Armii generała Władysława Andersa w Buzułuku. Został przydzielony do Wydziału Propagandy Sztabowej i razem z Henrykiem Warsem kierował orkiestrą, która przeszła z wojskiem cały szlak bojowy od Teheranu do Monte Cassino. Nocą, z 17 na 18 maja 1944 r., na kilka godzin przed planowanym szturmem, Feliks Konarski (znany jako Ref-Ren) napisał słowa, a obudzony przez niego Alfred skomponował muzykę. Tak powstała legendarna pieśń, do dziś łącząca Polaków na całym świecie – Czerwone maki na Monte Cassino. Zaśpiewana po raz pierwszy podczas akademii dla uczczenia zwycięstwa przez Gwidona Boruckiego, doczekała się wielu interpretacji. W latach 1948-1956 jej wykonywanie było w Polsce zakazane.
Alfred Schütz po wojnie wyjechał do Brazylii, gdzie stworzył duet fortepianowy z zaprzyjaźnionym jeszcze w Warszawie Jerzym Petersburskim. Był akompaniatorem artystów z Europy którzy znaleźli się w Brazylii, m. in. polskiej śpiewaczki Wandy Wermińskiej i korepetytorem artystów brazylijskich.
Od 1961 r. mieszkał w Monachium, gdzie podjął współpracę z Radiem Wolna Europa. Obok piosenek skomponował też muzykę do satyrycznej opery Janusza Szpotańskiego Cisi i gęgacze, czyli bal u prezydenta.
Alfred Schütz zmarł 21 X 1999 r. i został pochowany na Cmentarzu Wschodnim w Monachium.
Małżeństwo Schütza z węgierską Żydówką Weroniką było bezdzietne i po jej śmierci w 2004 r. prawa autorskie do melodii Czerwonych maków przypadły rządowi Bawarii. Dopiero w 2015 r. udało się je odzyskać dla Polski dzięki aktywności Biblioteki Polskiej Piosenki z Krakowa (prawa do tekstu nadal ma Wielka Brytania).
Jan Cajmer, muzyk pochodzenia żydowskiego, dyrygent
Urodził się jako Joachim Zeimer, 31 VII 1911 r. w Samborze, w żydowskiej rodzinie o korzeniach austriackich. Był synem zegarmistrza Markusa Zeimera i Neche z domu Zeimer, pochodzącej z bogatej rodziny kupieckiej. Jego ojciec (zwany Dufcio) prowadził sklep ze szwajcarskimi zegarami przy samborskim rynku. Majętni Cajmerowie dbali o gruntowne wykształcenie dzieci. Siostry Jana, Róża i Malwina zostały nauczycielkami języków obcych w Gimnazjum im. Marii Konopnickiej w Samborze. Grały też świetnie na fortepianie, koncertując w sali samborskiego „Sokoła” (obie zginęły w samborskim getcie). Najbardziej uzdolniony muzycznie Jan ukończył gimnazjum w Samborze i podobnie jak jego siostry, prywatną szkołę muzyczną świetnej nauczycielki gry na fortepianie Józefy Donicht. Uczył się prawdopodobnie w lwowskim Konserwatorium i na Akademii Muzycznej w Wiedniu, gdzie studiował prawo i dyrygenturę. Zarobkował jako pianista kawiarniany. Po powrocie do Sambora początkowo grywał podczas prywatnych i patriotycznych uroczystości, a później założył własną orkiestrę, która wykonywała popularne ówczesne piosenki w oryginalnych aranżacjach. Po wybuchu wojny wyjechał do Lwowa i dołączył do zespołu artystycznego Henryka Warsa. Latem 1941, po ataku niemieckim na ZSRR, Cajmer wstąpił do Armii Czerwonej i prowadził orkiestrę w jej okręgowym domu w Samborze. W latach 1942-1943 pracował w rozgłośni radiowej w Saratowie i Kujbyszewie. W maju 1943 r. w stopniu porucznika zgłosił się na miejsce formowania 1 Polskiej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki w Sielcach nad Oką, z którą przebył szlak bojowy do Berlina, będąc kapelmistrzem zespołu o nazwie „Orkiestra Reprezentacyjna Wojsk Lądowych”. Prowadził też teatr żołnierski, będący zaczątkiem Teatru Wojska Polskiego. Od 1945 r. skierowany został rozkazem wojskowym do Polskiego Rada. Kierował tam niezwykle popularną w latach 50. XX w. Orkiestrą Taneczną Polskiego Radia od jej powstania w 1946 r. do 1957 r., której był dyrygentem i aranżerem. Orkiestra miała brzmienie Dixielandu, stylu nowoorleańskiego jazzu z początku lat 20. XX w. i gościła każdego dnia w polskich domach, akompaniując najsłynniejszym wówczas piosenkarzom. Nagrywały z nią takie gwiazdy jak Marta Mirska, Natasza Zylska, Rena Rolska, Janusz Gniadkowski, Halina Kowalewska, śpiewając przeboje: Cicha woda, Pierwszy siwy włos, Bela, bela donna, Pik, pik, pik, Deszczowy fokstrot czy Kasztany. Utwory instrumentalne orkiestry Cajmera to m. in.: Zatańczmy razem, Warszawa w dzień i wieczór, Ja wiem, Uliczna zabawa, Moja gwiazda czy Wiązanka popularnych rumb. Pod pseudonimem „Jan Rem” Cajmer kierował triem instrumentalnym (akordeon, gitara, kontrabas), które współpracowało z wytwórnia płytową Mieczysława Fogga – Fogg Record. Po 1956 r. popularność Cajmera i jego orkiestry osłabła. W 1957 r. dyrygent otrzymał zgodę na wyjazd z Polski. Był to jakoby „natychmiastowy wyjazd za granicę na leczenie”. Nie wrócił już do Polski. Zamieszkał w Izraelu, a u schyłku życia przeprowadził się do Lozanny w Szwajcarii, gdzie mieszkała jedyna jego córka – Emanuela i tam zmarł w 1974 r.
W latach 50. XX wieku modne było powiedzenie „Masz zagrania jak Cajmer o północy” , (jako że utwory orkiestry emitowano późną nocą) na określenie niestandardowych zachowań.
Krystyna Feldman
Znakomita polska aktorka Krystyna Zofia Feldman, urodziła się 1 III 1916 r. we Lwowie. Ochrzczona została w parafii św. Mikołaja, w której 28 IX 1911 r. wzięli ślub jej rodzice.
Pochodziła z rodziny polsko-żydowskiej. Była córką artysty dramatycznego, aktora specjalizującego się w rolach szekspirowskich, cieszącego się dużą popularnością na początku XX wieku, Ferdynanda Feldmana, wdowca i aktorki teatralnej i śpiewaczki operowej Katarzyny (Ketty) z d. Sawickiej (ur. 7 III 1886 we Lwów) . Ojciec był węgierskim Żydem, który przed małżeństwem z Katarzyną przyjął katolicki chrzest. Pierwsze role Krystyna zagrała już jako kilkuletnie dziecko. Po śmierci ojca w 1919 r. matka kształciła ją w prywatnym lwowskim studiu aktorskim. W 1934 r. Feldman ukończyła gimnazjum im. Królowej Jadwigi we Lwowie; maturę zdała eksternistycznie, aby zdążyć na egzaminy do szkoły teatralnej. Pod koniec lat 30. XX w. zadebiutowała w Teatrze Miejskim we Lwowie. W 1942 r. została zaprzysiężona jako żołnierz Armii Krajowej (była łączniczką).
Na scenie teatru lwowskiego zaczęła ponownie występować w 1944 r. Zagrała wówczas męską rolę Staszka w Weselu Wyspiańskiego; była to pierwsza (i nie ostania) w jej dorobku męska rola. Po wojnie występowała w teatrach, m. in. Łodzi, Katowic, Szczecina, Opola, Krakowa i Poznania. Jako aktorka drugiego i trzeciego planu kreowała typy wyraziste, często sprzeczne wewnętrznie, wielokrotnie przyćmiewając swym sposobem gry postaci pierwszoplanowe.
W 2004 r., w wieku osiemdziesięciu ośmiu lat, wystąpiła po raz pierwszy w głównej roli, wcielając się w postać łemkowskiego malarza prymitywisty Nikifora Krynickiego (Mój Nikifor Krzysztofa Krauze). Kreacja ta został bardzo dobrze przyjęta przez publiczność, krytyków oraz jurorów polskich i zagranicznych festiwali filmowych (film zdobył m. in. Kryształowy Globus, główną nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Karlowych Warach). Szerokiej publiczności zapadła w pamięć jako Babka w serialu telewizyjnym Świat według Kiepskich. Zmarła 24 I 2007 r. i została pochowana w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Miłostowskim w Poznaniu.
