Wojskowi

Część z opisanych już w naszej prezentacji osób związanych było w czasach młodości z armią, służąc w wojsku austro-węgierskim, czy walcząc na frontach I wojny światowej. Byli i tacy, którzy całą swą karierę zawodową związali z wojskowością, dochodząc do wysokich stopni i stanowisk. Poniżej prezentujemy sylwetki tych, których nazwiska na trwałe zapisały się w historii naszego kraju.

Józef Dwernicki herbu Sas

Generał, wybitny dowódca kawalerii, wolnomularz.

Urodził się 19 III 1779 r. w Warszawie w rodzinie szlacheckiej, posiadającej majątki na Podolu. Był synem Faustyna i Franciszki Załęskiej. Kształcił się w Szkole Rycerskiej i już w 1791 r. wstąpił jako ochotnik do polowej artylerii. Po III rozbiorze Polski w 1795 r. i rozwiązaniu wojska polskiego zarządzał rodzinnym majątkiem Zawale. W 1806 r. w okresie kampanii napoleońskiej współtworzył Towarzystwo Patriotyczne, mające na celu przygotowanie powstania przeciw Rosji. Plany te zniweczył francusko-rosyjski pokój w Tylży. W czasie działań zbrojnych w wojnie z Austrią 1809 r. Dwernicki wraz ze stworzonym przez siebie oddziałem dołączył do polskich formacji wojskowych (jego szlak bojowy to m. in. bitwy pod Zaleszczykami, Tarnopolem, Chorostkowem); za zasługi awansował na kapitana. Otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari (1810 r.) i został szefem szwadronu 15. pułku ułanów, z którym odbył kampanię 1812 r. Za udział w niej, w styczniu 1813 r. otrzymał stopień majora i Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari. Został także kawalerem francuskiej Legii Honorowej (krzyż srebrny). Uczestniczył w kampanii 1813 r. w Niemczech i we Francji. Z 8. pułkiem ułanów brał udział w działaniach Wielkiej Armii odznaczając się w bitwie pod Lipskiem (16-18 X 1813 r.). Napoleon osobiście wręczył mu krzyż złoty Legii Honorowej oraz Order Cesarski Zjednoczenia. 4 I 1814 r. Dwernicki awansował na pułkownika i został dowódcą Pułku Krakusów, z którym brał udział w walkach m. in. w obronie Paryża (marzec/kwiecień 1814, Montmartre). Po upadku Napoleona powrócił wraz z wojskiem do kraju. Jako dowódca 2. pułku ułanów i znany wódz był poważany także przez Rosjan (opracował regulamin kawalerii polskiej, później także kawalerii rosyjskiej), jednak w 1826 r. podczas służby w Warszawie jego pułk za niedozwolone kontakty z aresztowanymi spiskowcami popadł w niełaskę i musiał opuścić miasto. W 1829 r. Dwernicki otrzymał Order Św. Stanisława II klasy i został awansowany na generała brygady, obejmując dowództwo 1. brygady w sztabie dywizji strzelców konnych. W 1830 r. otrzymał znak honorowy za 20 lat służby. W chwili wybuchu powstania listopadowego Dwernicki dowodził 3. pułkiem strzelców konnych w Sieradzu. W Warszawie otrzymał dowództwo nad nowymi oddziałami (do stycznia 1831 r. sformował i uzbroił 18 szwadronów). Planowana wyprawę na Wołyń i utworzenie Legii Wołyńskiej, która miała wejść w skład korpusu Dwernickiego, nie doszło do skutku. Gdy do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie korpus skierowany został przeciwko dywizji gen. Geismara, którą rozgromił w bitwie pod Stoczkiem 14 II 1831 r. Dwernicki został awansowany na generała dywizji. Dalszy jego szlak bitewny to: bitwa w rejonie Mniszewa, Ryczywołu i Nowej Wsi, gdzie zdobył całą artylerię rosyjską i około 40 jeńców (poległo ponad 200 Rosjan), i kolejne zwycięstwa:; Warka, Kozienice, Puławy, Kurów, Lublin, Zamość. Na początku kwietnia 1831 generał wyruszył na Wołyń z korpusem liczącym około 7000 żołnierzy. Powstanie na Wołyniu, na które liczyli Polacy nie wybuchło. Do zwycięskich starć z Rosjanami doszło m. in. pod Poryckiem, Bersteczkiem i Boremlem. Dwernicki skierował się na Podole, jednak nie otrzymawszy posiłków, 27 IV 1831 r. przekroczył granicę austriacką i złożył broń. Po krótkim internowaniu, jesienią 1831 r. wyemigrował do Francji. Zamieszkał w Paryżu, gdzie aktywnie działał wśród polskiej emigracji. Był współtwórcą i prezesem Komitetu Narodowego Polski i Ziem Zabranych, Szkoły Narodowej Polskiej i Towarzystwa Wzajemnej Pomocy. Do kraju powrócił w 1848 r., i zamieszkał we Lwowie, uroczyście witany przez mieszkańców miasta. W ostatnich latach życia pisał wspomnienia wydane drukiem w 1870 r. pt. Pamiętniki Jenerała Józefa Dwernickiego. Często przebywał w Łopatynie, dobrach Adama hr. Zamoyskiego, gdzie zmarł 23 XI 1857 r. i tam został pochowany. Symboliczny nagrobek Dwernickiego autorstwa Parysa Filippiego odsłonięto w 1869 r. w kościele karmelitów bosych we Lwowie (obecnie w Katedrze Lwowskiej).

Dwernicki był wolnomularzem, członkiem warszawskiej loży Kazimierz Wielki. Dwukrotnie żonaty, z pierwszą żoną Julianną Żukowską miał czworo dzieci.

Michał Heydenreich „Kruk”

Sztabskapitan armii rosyjskiej, generał powstania styczniowego.

Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się w 19 IX 1831 r. w Warszawie jako syn Karola, spolonizowanego Niemca, i Francuzki Emilii Chaignon. Rodzina przeprowadziła się do Berdyczowa, gdzie ojciec zajmował się handlem, a Michał rozpoczął naukę w szkole początkowej; kontynuował ją w gimnazjum gubernialnym w Żytomierzu. Studia podjął na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie, którego nie ukończył. W 1850 r. wstąpił do armii rosyjskiej i awansował na kolejne stopnie wojskowe. W sierpniu 1859 r. już jako porucznik został przyjęty do Nikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu, gdzie Polacy stanowili liczną grupę słuchaczy. Należał do tajnego Koła Polskich Oficerów, kierowanego przez Zygmunta Sierakowskiego. Studia ukończył w 1861 r. w stopniu sztabskapitana. W 1862 r. otrzymał przydział do sztabu 2. Dywizji Kawalerii I Armii stacjonującej w Królestwie Polskim. W Warszawie nawiązał tajne kontakty i wstąpił do Komitetu Wojskowego, odgrywającego rolę Wydziału Wojny Centralnego Komitetu Narodowego, którego działania (m. in. zamachy na kolejnych namiestników Królestwa Polskiego) wzbudziły zainteresowanie policji i aresztowania. Zatrzymany został także Heydenreich, jednak wojskowy sąd polowy w marcu 1863 r. nakazał zwolnienie go z aresztu i powrót do służby wojskowej, bez prawa opuszczania Warszawy. Postanowił przyłączyć się do trwającego od kilku tygodni powstania. Kontakt nawiązał wiosną 1863 r. i w maju władze powstańcze oddelegowały go na Podlasie. W czerwcu 1863 r. Heidenreich został naczelnikiem wojskowym województw lubelskiego i podlaskiego, w stopniu powstańczego pułkownika (oficjalna dymisja ze służby w armii rosyjskiej miała miejsce dopiero 2 VII 1863 r.). Stoczył jedną z najsławniejszych bitew powstania – pod Żyrzynem (8 VIII 1863 r.). Jego oddział zaatakował rosyjski konwój i przejął pocztę pieniężną (ok. 200 tys. rubli). Rząd Narodowy mianował Heydenreicha generałem. Dalsze działania na Lubelszczyźnie nie przyniosły większych sukcesów. Po klęsce pod Fajsławicami (24 VIII 1863 r.) generał przedostał się do Galicji, gdzie wziął udział w radzie wojennej zwołanej przez Romualda Traugutta. Otrzymał zadanie przebicia się z podległymi oddziałami ponownie w lubelskie, gdzie dotarł jednak tylko ze sztabem i małą eskortą Krakusów. W połowie grudnia decyzją Traugutta, dążącego do stworzenia regularnej armii, Heydenreich został dowódcą I Korpusu, który jednak nie powstał, gdyż rozproszone siły generała poniosły klęskę pod Kockiem, 25 XII 1863 r., a on sam ponownie udał się do Galicji, skąd wyjechał do Prus. W maju 1864 r. wziął udział w zjeździe działaczy powstańczych w Dreźnie, podczas którego planowano dalsze działania. Zagrożony aresztowaniem wyjechał do Paryża, nie odegrał jednak znaczącej roli życiu polskiej emigracji. W 1866 r. wstąpił natomiast do Towarzystwa Historyczno-Literackiego; zdobył także uprawnienia cywilnego inżyniera budownictwa kolejowego. W czasie wojny francusko-pruskiej (1870-1871) jako szeregowy żołnierz oddziału francuskiej Gwardii Narodowej wziął udział w przegranej przez Francuzów bitwie pod Buzenval (19 I 1871), za co otrzymał medal wojskowy. W 1872 r. wstąpił do paryskiej loży masońskiej, ożenił się z Elżbietą Ostrowską (córka – Ludwika Emilia, ur. 1873) i powrócił do Galicji. Osiadł w Chorostkowie, a potem we Lwowie, gdzie został urzędnikiem na kolei Arcyksięcia Albrechta. W 1881 r. dzięki pożyczce z Wydziału Krajowego otworzył prywatny zakład pończoszniczy; prowadził także nadal działalność polityczną. Należał do założonej w marcu 1876 r. Konfederacji Narodu, potem do Koła, a następnie do Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego. W maju 1877 r. wyjechał do Londynu, gdzie starał się o angielską pomoc w razie wybuchu polskiego powstania w związku z trwającą wojną rosyjsko-turecką (1877-1878). W lipcu tego roku uczestniczył w zjeździe polskich działaczy w Wiedniu, gdzie utworzono Rząd Narodowy. Z działalności politycznej wycofał się w 1883 r.

Zmarł na gruźlicę 8 IV 1886 r. we Lwowie (zapisany do ksiąg NMP Śnieżnej). Obrzęd żałobny prowadził arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego Izaak Mikołaja Isakowicz „Złotousty”. Pogrzeb Heydenreicha na Cmentarzu Łyczakowskim stał się manifestacją patriotyczną z licznym udziałem weteranów powstania 1863 r.

Jan Edmund (Edward) Romer, generał wojska polskiego

Jan Edmund Romer (tak zapisany został w akcie urodzenia w księdze z parafii św. Andrzeja; używał imienia Edward), ur. 3 V 1869 r., był synem Edmunda Romera i Ireny Körtvelyessy de Asguth i starszym bratem geografa i kartografa Eugeniusza Romera. Od 1887 r. służył w c.k. armii. W 1890 r. ukończył Wojskową Akademię Techniczną w Wiedniu. W 1914 r. otrzymał stopień pułkownika. Rozpoczął służbę w Wojsku Polskim zimą 1918 r. Walczył głównie na froncie wschodnim. Od stycznia 1919 r. był dowódcą Grupy Operacyjnej „Bug”, działającej w Małopolsce Wschodniej i Galicji; na jej czele wkroczył do Lwowa. W 1920 r. Józef Piłsudski odznaczył go Krzyżem Srebrnym Orderu „Virtuti Militari”. W 1922 r. Romer zweryfikowany został w stopniu generała dywizji. W 1924 r. minister spraw wojskowych powołał go na członka Rady Wojennej, a dwa lata później Romer został Inspektorem Armii. Zmarł w marcu 1934 r. w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A 10-6-1/2).

Józef Haller von Hallenberg, generał broni, komendant Legionów.

Urodził się 13 VIII 1873 r. w majątku Jurczyce (gmina Skawina). Był synem ziemianina Henryka Hallera von Hallenberg i Aleksandry (liczne opracowania dotyczące Hallera podają imię Olga) z Tretterów. Jego przodkiem był Jan Haller, księgarz i właściciel pierwszej oficyny wydawniczej w Polsce w XVI w. Józef, wraz z licznym rodzeństwem wychowywał się na wsi. Należał do Sodalicji Mariańskiej oraz do tercjarzy św. Franciszka. W 1882 r. rodzina Hallerów przeniosła się do Lwowa i Józef rozpoczął naukę w gimnazjum niemieckim, następnie w szkołach realnych – niższej w Koszycach i wyższej w Hranicach. Studia ukończył na Akademii Technicznej w Wiedniu (wydział artylerii) i we wrześniu 1895 r., został podporucznikiem artylerii. Służył w pułkach artylerii we Lwowie i Stanisławowie.

23 II 1903 r. zawarł ślub z Aleksandrą Salą w lwowskiej parafii św. Marii Magdaleny. W czasie służby wojskowej jako komendant w jednorocznej ochotniczej szkole oficerskiej artylerii przeprowadził reformę nauczania, wprowadzając m. in. język polski do szkół oficerskich. Służbę w c. k. armii austriackiej zakończył między 1907 a 1912 r. Od 1911 r. związał się z powstającym ruchem skautowym i Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”, zajmując się militaryzacją „Sokoła” oraz spolszczeniem ruchu skautowego i przekształceniem go w harcerstwo. Wiele oznak i terminów harcerskich, które opracował obowiązuje do dzisiaj. Po wybuchu I wojny światowej i utworzeniu Legionów Polskich, zaczęto formować we Lwowie Legion Wschodni, który powstał z połączenia Drużyn Polowych „Sokoła”, Drużyn Bartoszowych i Polskich Drużyn Strzeleckich. Dowódcą został gen. Adam Pietraszkiewicz, ale Haller był głównym organizatorem tej formacji i po jej rozwiązaniu objął dowództwo nad na żołnierzami, którzy chcieli dalej walczyć z Rosją. Już jako podpułkownik, został dowódcą 3 pułku Legionów i walczył na froncie w Karpatach Wschodnich, m. in. w zwycięskiej bitwie pod Rafajłową w styczniu 1915 r. W maju 1915 r. wraz z Władysławem Sikorskim uległ wypadkowi samochodowemu; przez ponad 10 miesięcy przebywał w szpitalu. Wiosną 1916 r. wszedł w skład Rady Pułkowników, a w lipcu 1916 r. został dowódcą II Brygady Legionów Polskich. Po tzw. kryzysie przysięgowym (1917 r.) dalej dowodził brygadą, w składzie podporządkowanego Austriakom Polskiego Korpusu Posiłkowego. 15 II 1918 w proteście przeciwko postanowieniom traktatu brzeskiego, gwarantującego znaczne zdobycze terytorialne (kosztem Polski) proklamowanej Ukraińskiej Republice Ludowej, Haller wraz z II Brygadą przełamał front austriacko-rosyjski pod Rarańczą i łącząc się z polskimi formacjami w Rosji został dowódcą 5 Dywizji Strzelców Polskich, a później dowódcą II Korpusu Polskiego na Ukrainie. Po starciu z Niemcami pod Kaniowem (maj 1918 r.) i złożeniu broni Józef Haller dostał się do Moskwy, gdzie na czele Polskiej Komisji Wojskowej próbował organizować oddziały Wojska Polskiego. W lipcu 1918 r. był już we Francji i został członkiem Komitetu Narodowego Polskiego, a 4 X 1918 r. powierzono mu dowództwo nad powstającą armią polską (tzw. Błękitna Armia). Jej oddziały walczyły z Niemcami na froncie zachodnim w Wogezach i Szampanii. Po zakończeniu wojny liczebność armii w połowie 1919 r. wynosiła 68 tys. żołnierzy. Do czerwca 1919 r. armia została przetransportowana do Polski, a sam generał Haller witany był jak bohater narodowy. Uczestniczył w wojnie polsko-ukraińskiej (maj-czerwiec 1919 r.), następnie został mianowany dowódcą Frontu Południowo-Zachodniego, a później Frontu Pomorskiego, utworzonego w celu pokojowego zajęcia Pomorza, przyznanego Polsce na mocy traktatu wersalskiego. W Pucku, 18 I 1920 r. generał Józef Haller i minister spraw wewnętrznych Stanisław Wojciechowski dokonali symbolicznych zaślubin Polski z Bałtykiem. W czasie Bitwy Warszawskiej dowodził Frontem Północnym, wchodził też w skład Rady Obrony Państwa. Od października 1920 r. pełnił funkcję Generalnego Inspektora Artylerii i przewodniczącego Najwyższej Wojskowej Komisji Opiniującej. Był też członkiem Rady Wojennej, przewodniczył Związkowi Hallerczyków oraz Związkowi Harcerstwa Polskiego (do lutego 1923 r.). Jako prezes Głównego Komitetu Czerwonego Krzyża powołał do życia Koło Młodzieży PCK. W latach 20. XX w. osiedlił się wraz z żoną i synem Erykiem w majątku Gorzuchowo koło Chełmna na Pomorzu. Haller potępił przewrót majowy (1926). Przeniesiony w stan spoczynku, w latach 1936-1939 był jednym z organizatorów i przywódcą opozycyjnego wobec sanacji Frontu Morges. Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Francji i wszedł w skład rządu Sikorskiego jako minister bez teki. Po upadku Francji, znalazł się w Wielkiej Brytanii. W latach 1940-1943 był Ministrem Oświaty w Polskim Rządzie na Uchodźstwie. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji. Zamieszkał w Londynie, gdzie zmarł 4 VI 1960 r. i został pochowany na cmentarzu Gunnersbury. W 1993 r. z inicjatywy polskich harcerzy jego prochy wróciły do Polski i spoczęły w krypcie kościoła garnizonowego św. Agnieszki w Krakowie.

Odznaczony m.in. austro-węgierskim Orderem Korony Żelaznej III klasy, francuskim Orderem Legii Honorowej, amerykańskim Orderem La Fayettea, Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (1920), Orderem Orła Białego (1921). Jeszcze za życia został patronem pociągu pancernego „Hallerczyk” i okrętu wojennego - kanonierki „Józef Haller”. Upamiętniony wieloma pomnikami w miastach polskich, jest też patronem ulic i placów.

Zbigniew Dymitr Dunin-Wąsowicz

Zbigniew Dymitr Dunin-Wąsowicz, rotmistrz Legionów Polskich, urodził się 14 X 1882 r. na przedmieściu Siółko w Brzeżanach. Był synem Bolesława, polskiego oficera C. k. Armii i szambelana dworu cesarskiego, pana na Skrzynnie i Smogorzowie w pow. opoczyńskim oraz wnukiem, w prostej linii, szwoleżera Mikołaja Dunin-Wąsowicza – uczestnika bitwy pod Samosierrą.

Po ukończeniu korpusu kadetów poświęcił się zawodowej służbie wojskowej. Mianowany podporucznikiem kawalerii austriackiej w 1910 r. służył w 13. Pułku Ułanów. W 1912 r. w stopniu porucznika kawalerii na własną prośbę przeszedł do rezerwy i związał się z ruchem strzeleckim. Po ogłoszeniu mobilizacji objął w Brzeżanach kierownictwo wyszkolenia pozostałych w obozie strzelców, a następnie wyjechał do Krakowa, gdzie został dowódcą Sokołów Konnych przy oddziałach Józefa Piłsudskiego. W sierpniu 1914 r. został oddelegowany z powrotem do Krakowa w celu organizowania i szkolenia kolejnych oddziałów kawalerii Legionów Polskich. Na początku września objął dowództwo 2 szwadronu, który w październiku włączono w skład II Brygady Legionów Polskich. Swój pierwszy bój stoczył 26 X 1914 r. pod Cucyłowem koło Stanisławowa (po bitwie został mianowany na rotmistrza kawalerii). Walczył w czterodniowej, jednej z najbardziej krwawych bitew II Brygady – pod Mołotkowem (29 X 1914 r.) oraz brał udział w kampanii zimowej (26 XI -8 XII) na Huculszczyźnie, a w styczniu 1915 r. został przerzucony wraz ze szwadronem na zagrożony odcinek węgierskiej granicy. Walczył na Bukowinie i we wschodniej Małopolsce. W początkach czerwca 1915 r. formacje II Brygady uległy reorganizacji, a Zbigniew Dunin-Wąsowicz został dowódcą 2 dywizjonu kawalerii (2 i 3 szwadron) II Brygady. Stojąc na czele szwadronu liczącego 64 ułanów, poprowadził osobiście słynną szarżę pod Rokitną na pograniczu Bukowiny i Besarabii, podczas której zginął, 13 VI 1915 r. Z atakujących 64 ułanów wróciło sześciu. Szarża nie została wykorzystana, choć w ciągu około 15 minut ułani przedarli się przez 3 linie wroga, zostali jednak niedostatecznie wsparci przez oddziały piechoty. 15 VI 1915 r. w Rarańczy na miejscowym cmentarzu odbył się pogrzeb 15 ułanów poległych w szarży. Na trumnie Zbigniewa Dunin-Wąsowicza przykrytej czerwonym suknem z wyszytym na nim orłem polskim położono ułańskie czako i złamaną szablę.

Obecnie zbiorowy grobowiec rokitniańczyków, z prochami ich dowódcy znajduje się na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera 67). Ich uroczysty pogrzeb odbył się 25 II 1923 r.

Marian Włodzimierz Kukiel

Generał dywizji, historyk wojskowości, polityk. Urodził się 15 V 1885 r. w Dąbrowie Górniczej. Był synem powstańca styczniowego Adolfa Józefa i Heleny ze Sroczyńskich. Po śmierci ojca (1888) wraz z matką zamieszkał w Bolesławiu, a następnie w Tarnowie. Tam też ukończył gimnazjum i zdał egzamin dojrzałości. Następnie rozpoczął studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego i wziął udział w rewolucji 1905 r. W 1907 r. wstąpił do PPS-Frakcja Rewolucyjna, a w 1908 r. wraz z Józefem Piłsudskim, Władysławem Sikorskim i Kazimierzem Sosnkowskim założył Związek Walki Czynnej, oraz współorganizował Związek Strzelecki „Strzelec”. 16 VII 1908 r. w parafii św. Mikołaja we Lwowie zawarł związek małżeński ze Stanisławą Beresówną, założycielką organizacji niepodległościowej „Promień”. Kontynuował również studia i w 1909 r. uzyskał tytuł doktora historii , a w 1912 r. złożył egzamin nauczycielski i rozpoczął pracę w VIII gimnazjum we Lwowie i Prywatnym Gimnazjum Zofii Strzałkowskiej. Po wybuchu I wojny światowej był szefem sztabu, a następnie komendantem Okręgu Lwowskiego Związku Strzeleckiego oraz pracował w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Narodowego. Był jednocześnie żołnierzem I Brygady Legionów Polskich, gdzie jako dowódca 1. Pułku walczył w bitwie pod Kostiuchnówką nad Styrem. W lutym i marcu 1917 r. był słuchaczem Kursu Wojennego Oficerów Sztabu Generalnego w Warszawie, a od marca adiutantem II Brygady Legionów. 31 VIII 1917 r. został pierwszym komendantem Szkoły Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej, a w grudniu 1918 r. zastępcą szefa Sztabu Generalnego WP. W wojnie polsko-bolszewickiej dowodził najpierw 51. pułkiem piechoty, a następnie XXIV Brygadą Piechoty. Pod koniec września 1920 r. został zastępcą szefa Oddziału III Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych, któremu podlegały najpierw Sekcja Historyczno-Operacyjna, a następnie Wydział Historyczno-Operacyjny, a rok później szefem tegoż Oddziału. Od 1 I 1923 r. kierował Biurem Historycznym Sztabu Generalnego; 1 kwietnia tego roku został dowódcą 13. Dywizji Piechoty w Równem. 31 III 1924 otrzymał awans na generała brygady. W czasie przewrotu majowego opowiedział się po stronie rządowej. 31 I 1930 r. przeniesiony w stan spoczynku, został osadnikiem wojskowym w kolonii Orle Gniazdo nr 16 (osada Mołotków, powiat krzemieniecki). Od 1927 r. pracował naukowo na Uniwersytecie Jagiellońskim; był również dyrektorem Muzeum Czartoryskich w Krakowie oraz należał do Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Umiejętności. Po wybuchu II wojny światowej brał udział w obronie Lwowa, a następnie przedostał się do Francji gdzie został zastępcą ministra spraw wojskowych. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii otrzymał stanowisko dowódcy Obozów i Oddziałów Polskich w Szkocji, a 24 IX 1942 r. tekę ministra spraw wojskowych; od 30 XI 1942 r. do 1949 r. był ministrem obrony narodowej. Po zakończeniu wojny pozostał na emigracji. W 1958 r. został Laureatem Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie, był również współzałożycielem Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego, a także Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie, Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie. Ranny w wypadku samochodowym zmarł 15 VIII 1973 r. w szpitalu w Mabledon. Pochowany został na cmentarzu Kensal Green w Londynie u boku żony Stanisławy (grób nr 1634).

Ważniejsze publikacje: Zarys historii wojskowości w Polsce, Kraków 1929; Wojny Napoleońskie, Warszawa, 1927; Dzieje Polski porozbiorowe, Londyn 1993; Wojna 1812 roku, Poznań 1999.

Odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari (1922), Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1922), Krzyżem Walecznych (czterokrotnie), Kawalerem Orderu Legii Honorowej (Francja, 1921), Krzyżem Komandorskim Orderu Łaźni (Wielka Brytania, 1942, wraz s tytułem szlacheckim „sir”).

Kazimierz Sosnkowski, ps. „Baca”, „Godziemba”

Generał broni, polityk, założyciel Związku Walki Zbrojnej. Urodził się 19 XI 1885 r. w Warszawie w rodzinie szlacheckiej, legitymującej się herbem Godziemba, jako syn Józefa Bogdana i Zofii z Drabińskich. Ojciec był inżynierem chemikiem, a także dyrektorem Towarzystwa Muzycznego w Warszawie. Zmarł w 1896 r. i w tym samym roku Kazimierz zaczął uczęszczać do V klasycznego gimnazjum w Warszawie. W 1903 r. przeniósł się do Petersburga, gdzie kontynuował naukę w XII gimnazjum klasycznym i tam też zdał maturę ze złotym medalem. W 1904 r. powrócił do Warszawy. Wstąpił do PPS i rozpoczął aktywną działalność niepodległościową. Należał do Organizacji Bojowej PPS. W 1906 r, roku brał udział w VII zjeździe PPS we Lwowie, a po jej rozłamie na PPS-Lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną (złożoną z sympatyków Józefa Piłsudskiego), opowiedział się Piłsudskim. Po ukończeniu szkolenia w tajnej „szkole bojowej” w Krakowie, Piłsudski mianował go zastępcą komendanta Okręgu Warszawskiego OB PPS, a od czerwca 1906 r był już jej komendantem. Po dekonspiracji jesienią 1906 r. Sosnkowski na krótko został komendantem OB PPS w okręgu radomskim, a następnie komendantem w Zagłębiu Dąbrowskim. W 1907 r. wyjechał do Szwajcarii i Włoch (pracował m.in. w bibliotece Uffizich we Florencji), a we wrześniu tego roku rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej. 16 VI 1908 r. wziął ślub z Stefanią Wiktorią Sobańską w kościele św. Marii Magdaleny we Lwowie, a 10 VIII urodziła im się jedyna córka – Zofia. W 1908 r. był współzałożycielem Związku Walki Czynnej, a w 1910 r. Związku Strzeleckiego. W 1912 r. został mianowany szefem sztabu Komendy Głównej ZWC. Po wybuchu I wojny światowej koordynował mobilizację organizacji strzeleckich (m.in. odprawił pierwszy patrol strzelecki Władysława Beliny-Prażmowskiego, a także wymarsz Pierwszej Kompanii Kadrowej). Został także zastępcą Józefa Piłsudskiego oraz szefem jego sztabu. Często zastępował w dowodzeniu I Brygadą nieobecnego Piłsudskiego (m. in. pod Kielcami i pod Łowczówkiem), a w bitwie pod Kostiuchówką (4-6 VII 1916 r.) walczył w VI batalionie dowodzonym przez Mariana Kukiela. Po tzw. kryzysie przysięgowym 22 VII 1917 r. został razem z Piłsudskim aresztowany i wywieziony do Gdańska. Osadzony w twierdzy w Magdeburgu, od 1918 r. znalazł się w pawilonie w którym przebywał już Józef Piłsudski. Obaj zostali zwolnieni 8 XI 1918 r. i powrócili do Warszawy. 16 XI 1918 r. został mianowany przez Piłsudskiego dowódcą Okręgu Generalnego „Warszawa” i awansowany na stopień generała podporucznika. 18 XII 1918 r. na „hiszpankę” zmarła jego jedyna córka, on sam ciężko zachorował, zaś u jego żony zgon córki wywołał chorobę psychiczną, która spowodowała anulowanie małżeństwa. 10 II 1920 r. został wiceministrem spraw wojskowych. W czasie wojny polsko-rosyjskiej dowodził Armią Rezerwową, i został odznaczony Orderem Virtuti Militari II klasy. 9 VIII 1920 r. został ministrem spraw wojskowych w rządzie Wincentego Witosa, a od sierpnia 1920 r. sprawował faktyczne dowództwo obrony Warszawy. W kwietniu 1921 r. Sosnkowski ożenił się z Jadwigą z Żukowskich (para doczekała się 5 synów), a świadkiem na ślubie był Józef Piłsudski. W grudniu 1923 r., wbrew Piłsudskiemu Sosnkowski wszedł w skład rządu Władysława Grabskiego. Po odejściu z rządu, w kwietniu 1925 r., został dowódcą Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu; jednocześnie, już od stycznia tego roku reprezentował Polskę w Lidze Narodów. W czasie zamachu stanu w 1926 r. Sosnkowski próbował popełnić samobójstwo, po którym powrót do pełnej sprawności zajął mu ponad rok. 6 XI 1930 r. został odznaczony Krzyżem Niepodległości, a od 1932 r. przewodniczył Komitetowi Wyższej Szkoły Wojennej. W maju 1935 r., po śmierci Józefa Piłsudskiego został przewodniczącym komitetu pogrzebowego. 10 XI 1936 r. został awansowany na stopień generała broni. Pozostawał w konflikcie z Edwardem Śmigłym-Rydzem, a po wybuchu wojny, jako generał do zleceń Naczelnego Wodza pozostawał bez przydziału wojennego. 10 IX 1939 r. został mianowany dowódcą grupy armii południowych, jednak brak łączności spowodował ograniczenia działań do dowodzenia Armią Małopolska. Stoczył szereg zwycięskich walk (dowodzona przez niego armia rozbiła elitarny zmotoryzowany pułk SS-Standarte Germania), a widząc bezsens dalszych walk nakazał żołnierzom rozproszenie i przedzieranie się na Węgry. Sam, pod nazwiskiem Wacław Stelmaszczuk dostał się do Francji, gdzie został przewodniczącym Komitetu ds. Kraju, a 13 XI 1940 r. komendantem głównym Związku Walki Zbrojnej. Sosnowski opracował zasady działania i finansowania organizacji. Po upadku Francji, 21 VI 1940 r. przedostał się do Londynu. Odmówił prezydentowi Raczkiewiczowi propozycji objęcia funkcji premiera. 25 VII 1941 r. wobec planowanego podpisania układu Sikorski-Majski złożył dymisję z rządu emigracyjnego (był ministrem bez teki) i stał się faktycznym przywódcą emigracyjnej opozycji wobec rządów generała Sikorskiego, a potem Stanisława Mikołajczyka. Po śmierci Sikorskiego został mianowany Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych (jego kandydaturę wysunął Marian Kukiel). Przeprowadził reorganizację systemu dowodzenia PSZ w Wielkiej Brytanii, dokonując też zmian w kadrze dowódczej, co wywołało niezadowolenie zarówno Wielkiej Brytanii jak i Związku Radzieckiego. Był przeciwny wybuchowi powstania w Warszawie i w wiadomości z 28 VII 1944 r. do Armii Krajowej i nazwał je aktem pozbawionym politycznego sensu, mogącym pociągnąć za sobą niepotrzebne ofiary. Nie wydał jednak kategorycznego zakazu wszczynania zbrojnych działań. 30 IX 1944 r. pod naciskiem Winstona Churchilla prezydent Raczkiewicz zdymisjonował Sosnkowskiego ze stanowiska Naczelnego Wodza. W listopadzie 1944 r. Sosnkowski wyjechał do Kanady, gdzie został zmuszony do pozostania (odmawiano mu wizy wjazdowej do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych). Kupił farmę w miejscowości Arundel koło Montrealu. 1 V 1947 r. zwolniono go z Polskich Sił Zbrojnych. Po 1952 r. kilkakrotnie przebywał w Wielkiej Brytanii próbując doprowadzić do zjednoczenia emigracji polskiej, co w rezultacie doprowadziło to do rozłamu trwającego aż do śmierci prezydenta Augusta Zaleskiego (1972 r.). W 1958 r. Sosnkowski ciężko zachorował na serce, przeszedł dwa zawały. Zmarł 11 X 1969 r. w Arundel. Urnę z prochami złożono w paryskim kościele Św. Stanisława, a później przeniesiono na cmentarz Les Champeaux w Montmorency. 12 XI 1992 r. urnę sprowadzono do Polski i złożono w podziemiach bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

Generał Sosnkowski był wielkim miłośnikiem piłki nożnej, a w latach 1928-1939 prezesem Polonii Warszawa, której stadion jest nazwany jego imieniem. Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego (pośmiertnie 11 XI 1995 r.), Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari, Złotym Krzyżem Zasługi, Kawalerem Krzyża Wielkiego Orderu. 24 VIII 2016 r. imię generała broni Kazimierza Sosnkowskiego przyjęło Wojskowe Biuro Historyczne. Ulice jego imienia znajdują się w wielu miastach Polski. Jego postać pojawiła się także w filmach, m.in. Katastrofa Gibraltarska (1984 r.), Legiony (2019 r.), Kurier (2019 r.).

Rudolf Indruch

Wojskowy, architekt, autor projektu Cmentarza Obrońców Lwowa urodził się 7 II 1892 r we Lwowie w rodzinie słowacko-czeskiej. Jego ojcem był Słowak Jan Indruch, matką Anna Sokaluk. Uzdolniony artystycznie, od dzieciństwa rysował, i malował. W 1910 r. ukończył VII klasę i zdał egzamin dojrzałości w I Wyższej Szkole Realnej we Lwowie. W czasie I wojny światowej zmobilizowany został do armii austro-węgierskiej. Jego oddziałem macierzystym był galicyjski pułk piechoty nr 95. Na stopień podporucznika ze starszeństwem został mianowany 1 I 1916 w korpusie oficerów rezerwy piechoty. W czasie wojny polsko-ukraińskiej 1918-1919 uczestniczył w obronie Lwowa jako porucznik I Odcinka Obrony – Dom Techników-Seminarium. W 1919 r. służył w 1. Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich. W tym samym roku, 8 października, w lwowskiej parafii św. Antoniego ożenił się z Jadwigą Katarzyną Sikorską. Wg zapisu w księdze służył wówczas w 38. baonie zapasowym w Przemyślu, a mieszkał w Jarosławiu. W czasie ofensywy bolszewickiej na Polskę w 1920 r. brał udział w walkach toczonych na przedpolach Lwowa. Ciężko ranny (postrzał w płuco), do końca życia chorował na gruźlicę. 1 VI 1921 r., w stopniu kapitana, pełnił służbę w Dziale Budowlano-Kwaterunkowym Dowództwa Okręgu Generalnego Lwów, a jego oddziałem macierzystym był 6. pułk saperów w Przemyślu. Po demobilizacji w 1922 r. dokończył studia architektoniczne. Został inżynierem architektem i asystentem Katedry Rysunków Zdobniczych i Dekoracji Wnętrz Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej. Będąc jeszcze studentem V roku, przedstawił projekt cmentarza Obrońców Lwowa (Orląt Lwowskich). Pomimo formalnego braku wykształcenia (nie miał obronionej pracy magisterskiej), wykonał jeden z najbardziej interesujących i najśmielszych projektów, który został wybrany do realizacji. Projekt cmentarza wykonał nie pobierając żadnej opłaty i nadzorował budowę nekropolii, mimo coraz większych kłopotów ze zdrowiem. Indruch zaprojektował także monumentalny Pomnik Obrońców Lwowa na Persenkówce (dzielnica Lwowa), upamiętniający Polaków poległych we walkach z lat 1918-1920, odsłonięty w 1924 r. W styczniu tego roku został zatwierdzony w stopniu kapitana ze starszeństwem z dniem 1 VI 1919 r. i 129. lokatą w korpusie oficerów rezerwy inżynierii i saperów oraz przydziałem do 7. pułku saperów wielkopolskich w Poznaniu w Poznaniu. W 1926 r. w lwowskim salonie Towarzystwa Sztuk Pięknych prezentowana była wystawa jego prac, która zyskała pozytywne recenzje.

Rudolf Indruch zmarł 27 I 1927 r. we Lwowie i spoczął na zaprojektowanych przez siebie Cmentarzu Obrońców Lwowa na Łyczakowie. Odznaczony został m. in. Medalem Niepodległości (pośmiertnie w 1938 r.), Brązowym i Srebrnym Medalem Zasługi Wojskowej z mieczami (Signum Laudis) na wstążce Krzyża Zasługi Wojskowej. Cmentarz Orląt we Lwowie jest jego dziełem wybitnym, z który, zdaniem wielu mogą być porównywane tylko beskidzkie drewniane cmentarze wojenne autorstwa słowackiego architekta Dušana Jurkoviča.

Bolesław Bronisław Duch

Wojskowy, generał dywizji Wojska Polskiego. Urodził się 15 XI 1896 r. w Borszczowie. Był synem Marcina i Anny z Raczykowskich. Ukończył gimnazjum w Samborze, a w 1914 r. uzyskał maturę. Po wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionu Wschodniego, a po jego rozwiązaniu do 3. pułku piechoty wchodzącego w skład II Brygady Legionów. Z tym pułkiem walczył na terenie Bukowiny, brał udział w bitwie pod Rarańczą (15/16 II 1918 r.). Następnie walczył w składzie II Korpusu Polskiego Polskiego (pod dowództwem płk Józefa Hallera) w bitwie pod Kaniowem (11 V 1918 r.), gdzie dostał się do niewoli niemieckiej. Po ucieczce z niewoli walczył w I Korpusie Polskim dowodzonym przez Józefa Dowbora-Muśnickiego, a następnie udał się do Murmańska. W sierpniu 1919 r. wraz z całym Polskim Samodzielnym Oddziałem Murmańskim udał się do Wielkiej Brytanii. Do Polski wrócił ze swym oddziałem w grudniu 1919 r. Jako dowódca batalionu brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Następnie ukończył kurs dowódców batalionów oraz kurs w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu. W lutym 1925 r. został dowódcą kompanii kadeckiej w Korpusie Kadetów Nr 2 w Modlinie, później pracował w III Oddziale Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W 1926 r. mianowano go dowódcą batalionu w Szkole Podchorążych dla Podoficerów w Bydgoszczy. W latach 1929-1931 studiował w Wyższej Szkole Wojennej W Warszawie. Po jej ukończeniu został zastępcą dowódcy 60. pułku piechoty w Ostrowie Wielkopolskim, a w 1935 r. dowódcą 73. pułku piechoty w Katowicach. Od 1938 r. do wybuchu wojny był dyrektorem nauk w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. We wrześniu był dowódcą 39. Dywizji Piechoty (wchodzącej w skład Armii Lublin), która wraz z pozostałymi jednostkami skapitulowała 26 IX 1939 r. Bolesław Duch uniknął niewoli i przedostał się do Francji. W styczniu 1940 objął po gen. Stanisławie Maczku dowództwo 1. Dywizji Grenadierów i został skierowany na front francuski. Wobec podjęcia rozmów pokojowych przez marszałka Philippe Petaina z Niemcami, generał Duch wydał rozkaz o rozwiązaniu 1. Dywizji. W lipcu 1940 r. dotarł do Wielkiej Brytanii, gdzie został drugim generałem do zleceń Naczelnego Wodza. W kwietniu 1941 r. generał Władysław Sikorski mianował go szefem Polskiej Misji Wojskowej w Kanadzie. W kwietniu 1942 r. powrócił do Wielkiej Brytanii i został dowódcą 1. Brygady Strzelców I Korpusu Polskiego. Skierowany do Palestyny w lipcu 1943 r., w następnym miesiącu objął dowództwo 3 Dywizji Strzelców Karpackich. W grudniu 1943 r. dywizja została przerzucona do Włoch, aby walczyć o Monte Cassino. 3 Dywizja Strzelców Karpackich miała za zadanie zająć wzgórza 593 i 569 oraz Massa Albaneta, a następnie uderzyć na wzgórze 468 aby zdobyć klasztor na Monte Cassino. Pierwszy nieudany szturm miał miejsce 12 V 1944 r., jednak 16 V 1944 r. nastąpił ponowny, tym razem udany atak pod dowództwem gen. Ducha. Jako pierwsi do ruin klasztoru dotarli żołnierze 12. Pułku Ułanów Podolskich (był to pułk rozpoznawczy 3. Dywizji Strzelców Karpackich), którzy zawiesili tam pułkowy proporzec.

3. Dywizją Duch dowodził do zakończenia walk w dniu 21 IV 1945 r. W 1947 r. został zdemobilizowany i przeniósł się do Londynu. Działał w londyńskim środowisku kombatanckim. 27 V 1978 został przewodniczącym Wojskowej Komisji Orzekającej, a 19 II 1980 r. Prezydent RP Edward Raczyński mianował go Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Zmarł 9 X 1980 r. w Londynie. Urna z jego prochami została złożona 7 XII 1981 r. na cmentarzu wojennym u podnóża Monte Cassino.

Żoną Bolesława Ducha była Zofia z Lisiewiczów.

Odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Złotym i Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Military Cross (Wielka Brytania).

Edward Rydz-Śmigły

Edward Rydz-Śmigły, ps. „Śmigły”, „Adam Zawisza”, wojskowy, polityk, marszałek Polski, generalny inspektor Sił Zbrojnych, Naczelny wódz Polskich sił Zbrojnych w wojnie obronnej 1939 r., urodził się 11 II 1887 r. jako Edward Babiak, w dzielnicy Brzeżan – Adamówce nr 176. Jego matką była Maria z domu Babiak – córka miejscowego listonosza, a później policjanta, ojcem Tomasz Rydz – wojskowy w pułku ułanów C. k. Armii, później funkcjonariusz policji.

Rodzice Edwarda nie byli małżeństwem, prawdopodobnie pobrali się kilka lat po urodzeniu syna. Szybko go też osierocili (dokumentów poświadczających te wydarzenia nie ma w księgach w AGAD). Dzieckiem zaopiekował się dziadek Jan Babiak oraz miejscowa rodzina inteligencka, dzięki której Edward rozpoczął naukę. Po ukończeniu wyższego gimnazjum w Brzeżanach i zdaniu matury (1905) rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych (miał talent malarski), a później na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1908 r. wstąpił do Związku Walki Czynnej, gdzie przyjął pseudonim „Śmigły”. Odbył obowiązkową jednoroczną służbę wojskową w wojsku austriackim. W lipcu 1914 r. Edward Rydz ps. „Śmigły” został zmobilizowany i przydzielony do austriackiego 55. pułku piechoty w Brzeżanach. Wkrótce jednak rozpoczął karierę jako dowódca III batalionu Legionów Polskich. Brał udział w działaniach wojennych m. in. pod Anielinem, Łowczówkiem, Kostiuchnówką. Gdy Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski zostali uwięzieni w Magdeburgu, Rydz objął kierownictwo Polskiej Organizacji Wojskowej. Pozostawał w konflikcie z Radą Regencyjną, wszedł natomiast do rządu ludowego (6/7 XI 1918 r.) Ignacego Daszyńskiego, jako minister wojny (rząd ten rozwiązał się po powrocie Piłsudskiego, z którym Rydz nie nawiązał bliższej relacji, ale którego zaufaniem się cieszył jako wojskowy, na pewno nie jako polityk; po jego śmierci kreowany był na osobę kontynuującą poczynania Naczelnika). Na początku 1919 r. Rydz ps. „Śmigły” (od 1920 r. nosił podwójne nazwisko Rydz-Śmigły) objął dowództwo nad Grupą Operacyjną „Kowel”. Rydz-Śmigły nie brał bezpośredniego udziału w przewrocie majowym; wysłał jednak do stolicy także dwa pułki, które wsparły siły Piłsudskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, w stopniu generała porucznika dowodził m. in. 3 i 2 Armią. W 1935 r. po śmierci Piłsudskiego, został mianowany przez prezydenta Ignacego Mościckiego Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, a w następnym roku otrzymał stopień generała broni i w kontrowersyjnych okolicznościach mianowany został marszałkiem Polski (nominacja została bardzo sceptycznie przyjęta przez część obozu sanacyjnego, która uważała, że godność ta należała się jedynie Piłsudskiemu). W 1937 r. Rydz-Śmigły, wywodzący się Brzeżan otrzymał z rak przedstawicieli Rady Miejskiej Kozowej i Rad Gminnych gmin wiejskich: Brzeżan, Budyłowa, Buszcza, Koniuch, Kozowej, Kurzan, Potutor, Płauczy Małej i miasta Narajowa obywatelstwo honorowe ziemi brzeżańskiej.

1 IX 1939 r. Mościcki mianował Rydza-Śmigłego Wodzem Naczelnym. Dzień po agresji ZSRR na Polskę marszałek przekroczył wraz ze Sztabem Naczelnego Wodza granicę Rumunii, co przez wielu postrzegane jest jako zachowanie niegodne dowódcy, który opuszcza walczące jeszcze wojsko. Został internowany i złożył rezygnację z funkcji Naczelnego Wodza. W październiku 1941 r. wrócił potajemnie do okupowanej Polski, gdzie przebywał w konspiracji do śmierci w grudniu tego samego roku. Zmarł na atak serca 2 XII 1941 r. Pochowany został na Cywilnym Cmentarzu na Powązkach pod nazwiskiem Adama Zawiszy (choć niektórzy historycy kwestionują taką wersję wydarzeń).

Tadeusz Józef Żuliński

Lekarz, legionista, pierwszy komendant Polskiej Organizacji Wojskowej.

Urodził się 28 V 1889 r. we Lwowie, przy ul. Tadeusza Żulińskiego, swojego stryja. Ochrzczony 28 X 1889 r., w parafii św. Andrzeja we Lwowie, przez Kazimierza Żulińskiego, również stryja. Był synem, zmarłego 6 I 1908 r., nauczyciela, powstańca z 1863 r. Józefa Żulińskiego i Łucji z Grossów. Miał 5 sióstr, z których Maria Zofia była jego siostrą bliźniaczką. Uczył się w prywatnej szkole profesora Rudolfa Weigla, a następnie V Gimnazjum im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego we Lwowie. W 1907 r. złożył egzamin dojrzałości i podjął studia na wydziale chemii Politechniki Lwowskiej. Jednak w następnym roku zmienił plany i przeniósł się na wydział lekarski Uniwersytetu Lwowskiego. Dyplom uzyskał w grudniu 1913 r. Należał do Związku Strzeleckiego, ukończył kurs oficerski Związku Walki Czynnej i został przez Józefa Piłsudskiego wyróżniony znakiem oficerskim „Parasol” jako jedna z 64 osób. Na rozkaz Piłsudskiego wyjechał do Warszawy, a później do Zagłębia Dąbrowskiego z zadaniem agitowania do idei socjalistycznych głoszonych przez PPS oraz zakładania komórek Związku Strzeleckiego na tamtym terenie. W 1914 r. został mianowany komendantem Związku Strzeleckiego w Zagłębiu Dąbrowskim i jednocześnie rozpoczął pracę jako lekarz w Mikołowie. Po ogłoszeniu mobilizacji został adiutantem Józefa Piłsudskiego. Brał udział w kampanii kieleckiej i walkach nad Wisłą. Po utworzeniu Legionów otrzymał stopień podporucznika piechoty. 13 X 1914 r. został wysłany do Warszawy, aby objąć dowództwo nad Polskim Związkiem Wojskowym, wchodzącym w skład Zjednoczenia Organizacji Niepodległościowych. 22 X 1914 r. Tadeusz Żuliński nadał nową nazwę organizacji – Polska Organizacja Wojskowa (POW). Wraz z Janem Bielawskim i Tomaszem Arciszewskim utworzył Oddział Lotny Wojsk Polskich, dokonał zaprzysiężenia oddziału i mianował na jego dowódcę Jana Bielawskiego. Po zajęciu Warszawy przez wojska niemiecki zorganizował tzw. Batalion Warszawski POW jako uzupełnienie I Brygady i 22 VIII 1915 r. wyruszył razem z nim na front. We wrześniu został mianowany dowódcą 2. kompanii 6. batalionu i uczestniczył w walkach na Wołyniu. 29 X 1915 r. w czasie walk pod Kamieniuchą został ciężko ranny w brzuch. Przewieziono go do szpitala w Sewerynówce, gdzie zmarł 5 XI 1915 r. Został pochowany 12 V 1916 r. w grobie rodzinnym na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie (zapisany w księgach parafii św. Elżbiety).

Roman Józef Antoni Abraham

Generał brygady Roman Józef Antoni Abraham urodził się we Lwowie, 28 II 1891 r. jako syn Władysława, wybitnego znawcy prawa kościelnego, profesora Uniwersytetu Lwowskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (niestety księgi z Sambora, gdzie urodził się Władysław Abraham nie zachowały się) i Stanisławy Reiss, zamieszkałych na ul. Chorążczyzny 14b (obecnie Czajkowskiego). Ochrzczony został w parafii św. Andrzeja.

Ukończył gimnazjum ks. Jezuitów w Chyrowie, a następnie wydział prawa i filozofii Uniwersytetu Lwowskiego. Był także absolwentem Oficerskiej Szkoły Kawalerii dla jednorocznych ochotników. W czasie I wojny światowej służył w kawalerii armii austro-węgierskiej w stopniu porucznika. W 1918 r. wrócił do rodzinnego Lwowa i w czasie wojny polsko-ukraińskiej stworzył własny oddział na odcinku "Góry Stracenia", zwany później "Straceńcami", nie tylko od nazwy Góry, lecz także wyjątkowej odwagi. Kolejny oddział współorganizowany przez Abrahama tzw. Detachement, walczący na froncie południowo-wschodnim, odniósł wiele bojowych sukcesów. Abraham ranny pod Chodaczkowem, dowodził oddziałem z noszy, a jego żołnierze, 17 VIII 1920 r. stawili opór przeważającej sile bolszewickiej konnicy Budionnego pod Zadwórzem, niedaleko Lwowa (bitwa ta, zwana była Polskimi Termopilami). W 1921 r., po wybuchu III Powstania Śląskiego, ppłk Abraham jako oficer do szczególnych poleceń został skierowany przez Ministerstwo Spraw Wojskowych na Górny Śląsk, gdzie działał przy Wojciechu Korfantym. Po skończonej wojnie Abraham ukończył Wyższą Szkołę Wojenną. Był w niej asystentem, a potem wykładowcą taktyki. Kolejne etapy jego kariery wojskowej to: od grudnia 1927 r. dowódca 26 Pułku Ułanów, od marca 1929 r. Brygady Kawalerii „Toruń” (od 1934 r – BK „Bydgoszcz”), od kwietnia 1937 dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, którą dowodził w kampanii 1939 r., a od 15 września dowódca Grupy Operacyjnej Kawalerii swego imienia (Wielkopolska i Podolska Brygada Kawalerii), z którą przebił się do Warszawy. 23 IX 1939 r. został dowódcą Zbiorczej Brygady Kawalerii w obronie Stolicy, na której czele walczył do kapitulacji miasta 28 września. Ciężko ranny dostał się do niewoli niemieckiej i był więziony w kilku oflagach. Uwolniony przez wojska amerykańskie 30 IV 1945 r. krótko przebywał we Francji i w październiku tr. wrócił do Polski. Nie pozwolono mu wstąpić do wojska. Pracował dalej m. in. w PCK i Ministerstwie Administracji Publicznej, a następnie w spółdzielczości, a w 1950 r. przeszedł na emeryturę. Zmarł w Warszawie 26 VIII 1976 r. Pochowany został na we Wrześni, a jego grób został wpisany do ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski (nr ewidencyjny 638).

Abraham był jedynym dowódcą wielkiej jednostki kawaleryjskiej, która na całym szlaku bojowym w Kampanii Wrześniowej nie poniosła ani jednej porażki. Za wybitne zasługi w dowodzeniu i za męstwo na polu walki został odznaczony Orderem Virtuti Militari IV klasy (order Virtuti Militari V klasy otrzymał za walkę o Lwów w 1918 r.). Wydał książka Wspomnienia wojenne znad Warty i Bzury, wyd. 1969 i 1990). Po październiku 1956 r. wraz z gen. Borutą Spiechowiczem - towarzyszem walk o Lwów w listopadzie 1918 r., gen. Abraham rozpoczął walkę o przywrócenie chwały zniszczonemu cmentarzowi Orląt we Lwowie. Po śmierci generała na grobowcu rodziny Abrahamów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie z inicjatywy najbliższych wmurowano tablicę poświęconą pamięci zmarłego.

Stanisław Maczek „Baca”

Generał dywizji Wojska Polskiego, uczestnik operacji Overlord

Urodził się (wraz z bratem, Franciszkiem) 31 III 1892 r. w Szczercu. Był synem Witolda, adiunkta w c. k. Sądzie Powiatowym w Szczercu i Anny z Czernych. W 1894 r. rodzina Maczków przeniosła się do Drohobycza, gdzie w 1910 r. Stanisław ukończył Gimnazjum im. Franciszka Józefa i zdał maturę. W tym samym roku wraz z rodziną przeniósł się do Lwowa, gdzie w latach 1910-1914 studiował filozofię ścisłą oraz filologię na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Lwowskiego. Odbył przeszkolenie wojskowe i w 1912 r. dołączył do Związku Strzeleckiego. Podczas I wojny światowej wcielony został do armii austriacko-węgierskiej i wysłany na front włoski. Był m.in. dowódcą 3 Pułku Piechoty Obrony Krajowej w Grazu; walczył także w jednostkach strzelców alpejskich, gdzie dosłużył się stopnia porucznika. Po zawieszeniu broni 11 XI 1918 r. zdezerterował, przedostał się do Krosna i wstąpił do Wojska Polskiego. 14 XI 1918 r. otrzymał dowództwo kompanii krośnieńskiej, przeznaczonej do odsieczy oblężonego Lwowa. Kompania Maczka wyzwoliła Ustrzyki Dolne, Chyrów i Felsztyn, ale nie dotarła do Lwowa. Następnie, wraz z 4. Dywizją Piechoty Maczek brał udział w bitwach o Drohobycz, Borysław, Stanisławów, Buczacz, Czortków i Husiatyn. Jesienią 1919 r. został przerzucony na Wołyń. Po wybuchu wojny polsko-sowieckiej znalazł się w składzie dywizji jazdy generała Juliusza Rómmla. Po zakończeniu działań wojennych pełnił służbę m. in. w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr VI we Lwowie. W 1923 r. został słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Później, jako oficer Oddziału II Sztabu Generalnego został kierownikiem Ekspozytury Nr 5 we Lwowie. W 1924 r. został podpułkownikiem, a od 1929 r. dowódcą 81. Pułku Strzelców Grodzieńskich. Rok później awansował na pułkownika. W czasie „rewindykacji Zaolzia” (1938) objął dowództwo 10. Brygady Kawalerii. Podczas kampanii wrześniowej brał udział w walkach wspomagających Armię Kraków i Karpaty (bitwy pod Jordanowem, Nowym Wiśniczem, Rzeszowem i Łańcutem). Po ataku sowieckim przekroczył granicę polsko-węgierską. Dotarł do Francji, gdzie walczył z Niemcami m.in. w Szampanii i 15 XI 1939 r. otrzymał awans na generała brygady oraz Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari. Po kapitulacji Francji, w przebraniu Araba dotarł do Anglii. Został tam dowódcą 2. Brygady Strzelców, przekształconej później (w 1942 r.) w 1. Dywizję Pancerną. Z Dywizją tą 1 VIII 1944 r. Maczek wylądował w Normandii, gdzie brał udział w bitwie po Falaise, a następnie ruszył w kierunku Belgii i Holandii wyzwalając m.in. Ypres, Gandawę i Bredę. 26 III 1945 r. pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu został odznaczony Komandorią Krzyża Legii Honorowej. 4 V 1945 r. jego dywizja dotarła do bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven, gdzie Maczek przyjął kapitulację jej dowództwa. 1 VI 1945 r. został generałem dywizji. Po wojnie Stanisław Maczek pozostał na emigracji w Edynburgu, gdzie rozpoczął pracę jako sprzedawca, następnie barman. 26 IX 1946 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej pozbawił Maczka obywatelstwa polskiego. Decyzję tę uchylono w 1971 (ale ostatecznie uchwała ta weszła w życie dopiero w 1989 r.). Na wniosek mieszkańców Bredy Maczkowi przyznano honorowe obywatelstwo Holandii; ponadto został także honorowym obywatelem Krakowa, Rzeszowa i Łańcuta.

Odznaczony został m.in. Orderem Orła Białego (1994 r.), Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari. Upamiętniony jest pomnikami w miastach polskich (m. in. w Gdańsku i Ustrzykach Dolnych). Jego nazwisko noszą ulice w kilkunastu miastach Polski i Europy. Został też patronem kilkunastu szkół.

Zmarł w wieku 102 lat 11 XII 1994 r. w Edynburgu. Został pochowany na cmentarzu żołnierzy polskich w Bredzie.

Kleebergowie

Franciszek Józef Kleeberg

Generał dywizji, dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, urodził się 1 II 1888 r. w Tarnopolu. Był synem powstańca styczniowego Emiliana, pełniącym później służbę w pułku dragonów austriackich i Józefy z domu Kuschée. Jednym z jego ojców chrzestnych był Franciszek Smolka.

Po zdaniu egzaminu dojrzałości w 1905 r., rozpoczął studia w Wojskowej Akademii Technicznej w Austrii, które kontynuował w wyższej Szkole Strzeleckiej Artylerii w Hajmasker. Następnie rozpoczął naukę w Szkole Sztabu Generalnego w Wiedniu. W maju 1915 r. wstąpił do Legionów Polskich i został szefem Sztabu II Brygady, a potem kolejno zastępcą szefa Sztabu i szefem Sztabu Komendy Legionów Polskich. W 1916 r. objął stanowisko szefa Sztabu III Brygady Legionów. W czerwcu 1918 r. Kleeberg znalazł się armii austriackiej. Jego prośba o zmianę obywatelstwa na polskie została rozpatrzona negatywnie. Do końca wojny służył w 54. Brygadzie Piechoty. Po zakończeniu I wojny został przyjęty do Wojska Polskiego. Pełnił tam funkcję szefa Sztabu Dowództwa „Wschód”. Na tym stanowisku wziął udział w bitwie o Lwów (XI 1918- V 1919). Pokonując kolejne szczeble kariery otrzymał przydział na stanowisko pomocnika szefa Oddziału I Mobilizacyjno-Organizacyjnego Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1920 r. został zatwierdzony w stopniu pułkownika w artylerii, w grupie oficerów byłych Legionów Polskich. W lipcu tr. został szefem Sztabu 1 Armii, a po miesiącu szefem Sztabu Grupy Operacyjnej gen. Kazimierza Raszewskiego. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej był szefem Sztabu Okręgu Generalnego Poznań. W 1922 r. objął dowództwo 14. Dywizji Piechoty i pracował tam do czerwca 1924 r. Wtedy też skierowano go do Francji, gdzie studiował w Wersalu i Metzu (w centrach wyszkolenia piechoty i artylerii) oraz uczył się w elitarnej École Supérieure de Guerre, której słuchaczem kilka lat wcześniej był jego młodszy brat. Po powrocie do Polski był jednym z dyrektorów Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, a następnie w 1927 r. został dowódcą 29. Dywizji Piechoty. 1 I 1928 r. został mianowany generałem brygady, jednak dopiero w 1936 r. nastąpiła zmiana miejsca jego służby, gdy został mianowany dowódcą Okręgu Korpusu nr III na terenie Grodna. W 1938 r. mianowano go dowódcą Okręgu Korpusu nr IX, tym razem w Brześciu nad Bugiem. 9 września powierzono mu dowodzenie Samodzielną Grupą Operacyjną „Polesie”. Wraz ze swoją jednostką stoczył ostatni bój wojny obronnej pod Kockiem (2-6 X 1939 r.). Z powodu niewystarczającej ilości amunicji, lekarstw i żywności, postanowił poddać ostatnią zorganizowaną jednostkę polską; bitwa została jednak uznana za taktyczne zwycięstwo oręża polskiego. Kleeberg dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał w Oflagu IVB w Königstein k. Drezna. Zmarł 5 IV 1941 r. w niemieckim szpitalu wojskowym. Pochowano go na cmentarzu w drezdeńskiej dzielnicy Neustadt, a 1969 r., w rocznicę bitwy pod Kockiem, jego prochy przeniesiono na cmentarz wojskowy w Kocku, gdzie spoczął pomiędzy poległymi żołnierzami z dowodzonej przez niego SGO „Polesie”. Pośmiertnie, z dniem 1 I 1943 r. został mianowany generałem dywizji Odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim, Kawalerskim, Złotym i Srebrnym Orderu Virtuti Militari Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski 4-krotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Żelaznym II kl.

Juliusz Edward Kleeberg

Juliusz Edward Kleeberg urodził się 30 III 1890 r. w Trembowli, jako młodszy brat Franciszka późniejszego generała dywizji WP. W jego akcie chrztu zaznaczono, że ojciec był wyznania ewangelicko-augsburskiego, zaś matka była córką właściciela dóbr Płuchów.

Ukończył Akademię Wojskową w Wiener Neustadt w Austrii. W 1910 r. został wcielony w stopniu podporucznika do 4. Galicyjskiego Pułku Ułanów w Żółkwi (później w Wiener Neustadt), a od 1913 r. przeniesiony do Pułku Dragonów Nr 3 w Wiedniu. W listopadzie 1915 r., jako porucznik Pułku Ułanów Nr 4 został przydzielony do Legionów Polskich, a następnie do Polskiego Korpusu Posiłkowego. Pełnił służbę także w C. k. Komendzie Legionów. Po ukończeniu w 1917 r. kursu dla oficerów sztabowych otrzymał tytuł oficera przydzielonego do Sztabu Generalnego i został wyznaczony na stanowisko oficera sztabu w Komendzie III Brygady Legionów, gdzie służył także jego starszy brat. Już jako rotmistrz był instruktorem wyszkolenia i dowódcą szwadronu na kursie szkoleniowym Polskiej Siły Zbrojnej Królestwa Polskiego w 1917 r. W listopadzie 1918 r. został przyjęty do Wojska Polskiego i mianowany attaché wojskowym przy Poselstwie Polskim w Kijowie. W lutym następnego roku został szefem sztabu 1 Dywizji Piechoty Legionów. W latach 1920-1922 był słuchaczem francuskiej Wyższej Szkoły Wojennej (École Supérieure de Guerre) w Paryżu. Następnie został dyrektorem nauk w Centralnej Szkole Jazdy w Grudziądzu, a w listopadzie 1923 r. mianowano go attaché wojskowym w Paryżu. Wrócił w 1928 r. i służył jako dowódca pułku w Tarnowie, a następnie dowódca brygady kawalerii w Stanisławowie (później Podolska Brygada Kawalerii), gdzie został awansowany na generała brygady. W sierpniu 1939 r. został mianowany zastępcą dowódcy Okręgu Korpusu nr II w Lublinie, gdzie zastał go wybuch wojny. Po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża, gdzie do czerwca 1940 r. był attaché wojskowymi i komendantem placu Paryż. Po upadku Francji założył na terenie Vichy Organizację Wojskową do spraw ewakuacji i opieki nad żołnierzami polskimi, którzy pozostali we Francji, w kwietniu 1943 r., zagrożony aresztowaniem udał się do Włoch do grudnia 1944 r. piastował stanowisko przedstawiciela Rządu Stanisława Mikołajczyka do Spraw Opieki Nad Uchodźcami we Włoszech, a potem był szefem Wojskowej Delegacji Rzeczypospolitej przy Sztabie Wojsk Sprzymierzonych. Po demobilizacji zamieszkał w Australii, gdzie zginął 4 VII 1970 r. w wypadku samochodowym.

Antoni Chruściel „Monter”

generał brygady Wojska Polskiego, komendant Okręgu Warszawa Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej urodził się 16 VI 1895 r. w Gniewczynie Łańcuckej. Był synem Andrzeja i Katarzyny Słysz. Od 1909 r. działał w tajnym skautingu w Jarosławiu. Po ukończeniu gimnazjum został wcielony w 1914 r. do armii austro-węgierskiej i skierowany do szkoły podoficerskiej i oficerskiej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył w wojsku i studiował na Wydziale Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Od 1923 r., po ukończeniu studiów, był dowódcą kompanii w Korpusie Kadetów im. Józefa Piłsudskiego we Lwowie. W 1924 r. w Kawsku (parafia Medenice) ożenił się z Walerią Strońską.

Od 1927 r. pełnił służbę w Stryju w 6. pułku strzelców podhalańskich, a w 1931 r. został wykładowcą Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie.

Kampanię wrześniową 1939 r. odbył z oddziałem 82 Syberyjskiego Pułku Strzelców z Brześcia, którymi dowodził od 1938 r.

Zwolniony z niewoli niemieckiej od 1940 r. włączył się w działalność konspiracyjną. Ostatniego dnia lipca 1944 r. podpisał w Warszawie rozkaz o „godzinie W”. Nominalnie był dowódcą sił powstańczych (w praktyce, z braku łączności, ograniczało się to do Śródmieścia). W powstaniu wzięły udział córki generała – Wanda urodzona w 1925 r. w Kawsku i Jadwiga urodzona w 1928 r. w Stryju. Po kapitulacji powstania trafił do oflagu, a po wyzwoleniu wyjechał do Londynu i pełnił funkcje wojskowe przy rządzie polskim na uchodźctwie.

Za udział w powstaniu został awansowany przez Naczelnego Wodza Kazimierza Sosnkowskiego do stopnia generała brygady. W 1946 r. polski Rząd Jedności Narodowej pozbawił Chruściela obywatelstwa i stopnia generalskiego (ostatecznie decyzję tę cofnęła Rada Ministrów w 1989 r.). Od 1956 r. Antoni Chruściel pracował w kancelarii adwokackiej i jako tłumacz w Waszyngtonie. Tam zmarł 30 XI 1960 r. W 2004 r. urna z prochami generała i jego żony Walerii została sprowadzona do Polski i pochowana na Wojskowych Powązkach w kwaterze żołnierzy Polski Walczącej.

Jan Mazurkiewicz „Radosław”

Wojskowy, polityk, pułkownik Armii Krajowej oraz generał brygady Ludowego Wojska Polskiego. Urodził się 27 VIII 1896 r. we Lwowie, ochrzczony 30 VIII 1896 w Kapelanii przy Szpitalu Sióstr Miłosierdzia (Nosocomia). Był synem Bazylego, bednarza prowadzącego własny warsztat i Barbary z Lebrandtów. Dzieciństwo spędził w Złoczowie, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej, a od 1906 r. do gimnazjum. W 1911 r. rodzina przeniosła się do Lwowa i tam Jan kontynuował naukę w VII Gimnazjum Państwowym im. Tadeusza Kościuszki. Był członkiem Organizacji Młodzieży Niepodległościowej Zarzewie, a następnie należał do Związku Strzeleckiego. Wstąpił do I Brygady Legionów Polskich, brał udział w bitwie pod Łowczówkiem (22-25 XII 1914 r.), gdzie został ranny i trafił do niewoli rosyjskiej. Uciekł z niej w czerwcu 1915 r. i pozostał w I Brygadzie aż do kryzysu przysięgowego. Został aresztowany, a następnie zwolniony i wcielony do armii austro-węgierskiej, z której zdezerterował w marcu 1918 r. Przedarł się do II Korpusu Polskiego, dowodzonego przez gen. Józefa Hallera, w którego szeregach brał udział w bitwie kaniowskiej (11 V 1918 r.). W listopadzie 1918 r. wstąpił do wojska polskiego. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był kurierem wojskowym (przewoził m.in. listy Józefa Piłsudskiego do Symona Petlury) oraz oficerem kontrwywiadu. Po wojnie zajmował się organizacją komórek Oddziału II Straży Granicznej. Od 1924 r. był oficerem politycznym w 13 Dywizji Piechoty. Jako oficer zawodowy w stopniu kapitana, przydzielony został do 44 pułku piechoty w Równem, a następnie przeniesiony do Oddziału II Sztabu Generalnego, gdzie prowadził działalność kontrwywiadowczą przeciwko ZSRR. W kampanii wrześniowej pełnił funkcję kierownika dywersji na południowo-zachodnim odcinku frontu. 17 IX 1939 r. założył Tajną Organizację Wojskową w Stanisławowie, a 19 IX 1939 r. przekroczył granicę polsko-węgierską, przenosząc jednocześnie komendę organizacji do Budapesztu. W czerwcu 1940 r. powrócił do Polski obejmując funkcję Komendanta Głównego TOW. W marcu 1943 r. po scaleniu TOW z Kedywem został zastępcą szefa organizacji, płk. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”, po którym, 1 II 1944 r. objął stanowisko dowódcy. W powstaniu warszawskim dowodził ugrupowaniem nazwanym od jego pseudonimu: Radosław. Przeszedł szlak bojowy od Woli, poprzez Stare Miasto, Czerniaków i Mokotów. W momencie zakończenia powstania został mianowany pułkownikiem. Opuścił Warszawę wraz z żoną i kontynuował działalność konspiracyjną w Częstochowie. W 1945 r. został aresztowany przez UB; zwolniony po miesiącu, 8 IX 1945 r. zwrócił się z apelem do byłych żołnierzy AK o wyjście z konspiracji i skorzystanie z amnestii. Wkrótce władze komunistyczne zaczęły aresztowania ujawnionych akowców, a Mazurkiewicz ponownie trafił do więzienia w 1949 r. 16 XI 1953 r. został skazany na karę dożywotniego więzienia. Uwolniony na mocy amnestii w 1956 r., rok później został zrehabilitowany. Wstąpił do Związku Bojowników o wolność i Demokrację, następnie został wiceprezesem Zarządu Głównego ZBoWiD. 9 X 1980 r., uchwałą Rady Państwa awansowano go do stopnia generała brygady w stanie spoczynku.

Żoną Jana Mazurkiewicza była Maria Zienkiewicz ps. Irma, szefowa łączniczek sztabu Kedywu KG AK.

Zmarł 4 V 1988 r. w Warszawie. Pochowany z honorami wojskowymi 11 V 1988 r. na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, z udziałem ówczesnych najwyższych władz państwowych z gen. armii Wojciechem Jaruzelskim na czele. Odznaczony m.in. Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, wielokrotnie Krzyżem Walecznych, czy Warszawskim Krzyżem Powstańczym. Postaci Jana Mazurkiewicza poświęcono wiele produkcji telewizyjnych, m. in. fabularyzowany dokument Radosław (2013 r.)

Jerzy Franciszek Ksawery Sosnowski

– major kawalerii Wojska Polskiego, członek kadry olimpijskiej w zawodach konnych, oficer Oddziału II Sztabu Generalnego, agent wywiadu urodził się 3 XII 1896 r. we Lwowie przy ul. Ujejskiego 12 (ochrzczony został w parafii św. Marii Magdaleny).

Jego ojciec Józef był architektem, a pochodził z polskiej szlachty herbu Nałęcz, dlatego też Jerzy Sosnowski w swojej działalności wywiadowczej w Niemczech używał nazwiska Georg von Nalecz-Sosnowski lub jako Ritter von Nalecz. Matką Sosnowskiego była Ada Czernowska.

Jerzy Sosnowski jest najsłynniejszym oficerem polskiego wywiadu czasów międzywojennych.

W 1914 r. rozpoczął służbę w 1 Pułku Piechoty Legionów. Przeszedł szlak Pierwszej Brygady od Kielc do Szczucina. Później służył w armii austro-węgierskiej i ukończył szkołę oficerów kawalerii w Holicach. Na przełomie lat 1917/1918 uczestniczył w oficerskim kursie lotniczym w Wiener Neustadt, gdzie zdobył kwalifikacje obserwatora oraz pilota, zamieniając konie na samoloty. Do końca wojny był lotnikiem 13 Kompanii Lotniczej na froncie rosyjskim. W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego; zgłosił się do 8 Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego w Krakowie. Został czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych za udział w wojnie polsko-bolszewickiej. W obszar zainteresowania polskiego wywiadu wszedł już na terenie Litwy, kiedy to służył m. in. jako szef sztabu dywizji kawalerii, później szef sztabu brygady kawalerii Wojsk Litwy Środkowej w Wilnie. Miał doskonałe opinie u generała Rydza-Śmigłego. W 1925 r. rozpoczął pracę w Oddziale II Sztabu Generalnego WP, Referacie „Zachód”. Powodem rozwinięcia siatki wywiadowczej w Niemczech był niepokojące informacje o licznych przypadkach łamania przez tzw. Republikę Weimarską postanowień Traktatu Wersalskiego. Sosnowski udał się do Berlina, podając się za polskiego barona Ritter von Nalecza, który zamierzał nawiązać porozumienie z Niemcami przeciwko polskiej władzy. Uchodził za znawcę niemieckiej kultury i zagorzałego przeciwnika barbarzyńskiej (unkultur) sowieckiej Rosji. Bardzo przystojny, doskonały jeździec konny znany w Europie, będący jednocześnie wielbicielem kobiet i wystawnego życia, które finansował pieniędzmi operacyjnymi Oddziału II, przybierał co raz to nową tożsamość. Dzięki pomocy wielu zwerbowanych informatorów Sosnowski zdobył dostęp do tajnych dokumentów oraz planów działań wojennych przeciwko Polsce. 1 XI 1929 r. został awansowany do stopnia majora. W 1933 r. Niemcy wpadli na trop polskiej siatki wywiadowczej. Sosnowski został aresztowany przez Gestapo i otrzymał wyrok dożywotniego pozbawienia wolności. Po zatrzymaniu agenta jego polscy mocodawcy postanowili aresztować całą znaną niemiecką agenturę na terenie Polski i natychmiast wystąpić do Niemców z propozycją wymiany więźniów. Intensywne próby uratowania majora były ponawiane i w 1936 r. wraz z 11 innymi polskimi szpiegami wymieniono go na 9 agentów Abwehry. Sosnowski przewieziony został do gmachu Sztabu Głównego i tam osadzony w areszcie domowym. Odnowiły się bowiem wcześniejsze wątpliwości co do lojalności Sosnowskiego, którego wkrótce oskarżono o zdradę, współpracę z Niemcami i skazano na 15 lat pozbawienia wolności. Wyrok nie był jednak prawomocny, a po wybuchu wojna dalsze losy Sosnowskiego są niejasne. Według niektórych źródeł zastrzelono go w 1939 r., według innych zaginął bez wieści w 1944 r. w Warszawie, podczas jednej ze specjalnych misji. Niektórzy historycy twierdzą, że po wybuchu II wojny światowej Jerzy Sosnowski rozpoczął podjął nieudaną próbę współpracy z wywiadem radzieckim i aresztowany zmarł 16 V 1942 r. w więzieniu w Saratowie.

Tadeusz Marian Komorowski

Tadeusz Marian Komorowski, pseud. „Bór”, gen. dywizji Polskich Sił Zbrojnych, premier rządu RP na uchodźstwie Naczelny Wódz Polskich PSZ, Komendant Główny Armii Krajowej urodził się 1 VI 1895 r. w miejscowości Chorobrów, należącej do parafii Zborów. Wieś ta należała do dóbr Komorowskich h. Korczak. Ojcem Tadeusza był Mieczysław hr. Komorowski, matką Wanda Prawdzic Zaleska.

Od 1905 r. uczył się w VIII Gimnazjum we Lwowie i w 1913 r. otrzymał tam świadectwo dojrzałości. Od jesieni 1913 r. służył w armii austriackiej. Studiował w Akademii Wojskowej w Wiedniu. Po jej ukończeniu (1915) dowodził plutonem na froncie rosyjskim i włoskim. Od listopada 1918 r. służył w Wojsku Polskim. W sierpniu 1920 r. został dowódcą 12. pułku ułanów; brał udział m. in. w słynnej bitwie pod Komarowem – największej potyczce konnicy w wojnie polsko-bolszewickiej (przełom sierpnia i września), kiedy został ranny. W grudniu 1923 r. Komorowski został odkomenderowany w skład grupy olimpijskiej do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu. We Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego na Olimpiadzie w Paryżu (1924) zajął 26 miejsce na koniu „Amonie”. Od lipca 1926 r. był komendantem Szkoły Podoficerów Zawodowych Kawalerii we Lwowie. W latach 1927-1938 służył w 9. pułku ułanów, którego został dowódcą. W okresie od grudnia 1935 r. do sierpnia 1936 r. odkomenderowany był do kierowania grupą przygotowawczą przed Igrzyskami Olimpijskimi w Berlinie (1936). Kierowana przez niego ekipa (m. in. Zdzisław Kawecki) zdobyła wówczas srebrny medal w drużynowym Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego. W chwili wybuchu II wojny światowej Komorowski był dowódcą Ośrodka Zapasowego Mazowieckiej i Pomorskiej Brygady Kawalerii w Garwolinie. Jako zastępca dowódcy kombinowanej Brygady Kawalerii brał udział w walkach do 23 IX 1939 r., a następnie wyjechał do Krakowa, rozpoczynając tam działalność konspiracyjną. Na początku 1940 r. nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej i od lutego był komendantem Obszaru Kraków-Śląsk. Mianowany generałem brygady w maju 1940 r., już jesienią tego roku został wyznaczony przez Komendanta Głównego ZWZ, gen. Stefana „Grota” Roweckiego, na jego następcę. Zatrzymany 20 IV 1940 r. przez Gestapo w sklepie z materiałami piśmiennymi, w którym fikcyjnie pracował, zdołał zbiec. Od jesieni 1941 r. (pod pseud. „Gajowy”) był komendantem Obszaru Zachodniego, obejmującego Okręgi Poznań i Pomorze. Po aresztowaniu Roweckiego (30 VI 1943) objął w lipcu pod pseud. „Bór”, stanowisko Dowódcy Armii Krajowej. Równocześnie stał na czele KWP (Kierownictwa Walki Podziemnej, kierującego całością walki konspiracyjnej). 20 XI 1943 r. wydał rozkaz do akcji „Burza”. Na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 21 III 1944 r. Komorowski został mianowany generałem dywizji. Wraz z Delegatem Rządu RP na Kraj, wicepremierem Janem Stanisławem Jankowskim, podjął decyzję o wybuchu powstania w Warszawie, oddając siły powstańcze pod dowództwo gen. Antoniego Chruściela „Montera”. Komorowski nadal dowodził całością sił AK w kraju. Mianowany 30 IX 1944 r. Naczelnym Wodzem przez Prezydenta RP Władysława Raczkiewicza, już 1 X 1944 r. powołał na swego następcę na stanowisku Dowódcy AK gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”. 2 X 1944 r., w obecności SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bacha delegaci gen. Komorowskiego podpisali „Układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie”.

Od 5 X 1944 r. Komorowski był jeńcem kilku oflagów niemieckich. Uwolniony został 4 V 1945 r. i przybył do Londynu, gdzie w maju objął obowiązki Naczelnego Wodza PSZ na Obczyźnie. Zmarł nagle 24 VIII 1966 r. podczas polowania w Bletchley (hrabstwo Buckingham). W 1994 r., w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, prochy generała przywiózł do Polski jego syn. Gen. Tadeusz Komorowski „Bór” spoczywa w kwaterze Komendy Głównej AK na warszawskich Powązkach (kw. A26, nr grobu 0 – 3).

Odznaczony m. in. Krzyżem Walecznych - trzykrotnie, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oficerskim Polonia Restituta (1936), Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari II klasy (1967 - pośmiertnie).

Zygmunt Edward Szendzielarz, ps. „Łupaszko”, „Łupaszka”

Major kawalerii Wojska Polskiego i Armii Krajowej, dowódca 5. Wileńskiej Brygady AK. Był najmłodszym dzieckiem urzędnika kolejowego Karola i Rozalii z Osieckich. Urodził się 12 III 1910 r. w domu przy ulicy Cmentarnej w Stryju. Początkowo uczęszczał do gimnazjum we Lwowie, a następnie uczył się w II Państwowym Gimnazjum w Stryju. 19 IX 1931 r. zakończył edukację w VIII klasie i od 14 XI 1931 r. uczęszczał na Kurs Unitarny w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Po jego ukończeniu i awansie na kaprala kontynuował naukę w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu (1932-1934). 4 VIII 1934 r. mianowany został podporucznikiem i przydzielony do 4. Pułku Ułanów w Wilnie. W 1938 r. został porucznikiem i objął dowództwo 2. Szwadronu. 28 I 1939 r. w kościele św. Ignacego Loyoli w Wilnie ożenił się z Anną Swolkień h. Pomian, córką właścicieli ziemskich w Szajkunach. Po wybuch II wojny światowej brał udział w kampanii wrześniowej jako dowódca 2. Szwadronu 4. Pułku Ułanów. Po rozbiciu pułku szwadron Szendzielarza wszedł w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Władysława Andersa. Podczas próby przebicia się na Węgry, szwadron został rozbity przez Niemców 26 IX 1939 r. Następnego dnia gen. Anders rozwiązał swoje oddziały, a Szendzielarz dostał się do niewoli niemieckiej, z której po kilku dniach uciekł do Lwowa. 16 XI 1939 r. wrócił do Wilna i włączył się do pracy w konspiracji. Po wcieleniu Litwy do ZSRR (3 VIII 1940 r.) i reorganizacji Związku Walki Zbrojnej Szendzielarz został przydzielony do Wileńskiej Brygady Kawalerii prawdopodobnie jako dowódca jednego z trzech szwadronów. Po ataku Niemiec na ZSRR Szendzielarz przeszedł do komórki dalekiego wywiadu wschodniego ZWZ-AK. Wisoną 1943 r. Komenda Okręgu Wileńskiego AK mianowała go dowódcą pierwszego oddziału partyzanckiego na Wileńszczyźnie, który na przełomie września i października 1943 r. przyjął nazwę 5. Wileńskiej Brygady AK, zwanej nieoficjalnie „Brygadą śmierci”. W styczniu 1944 r. uczestniczył w rozmowach między przedstawicielami Okręgu Wileńskiego AK a niemieckimi władzami wojskowymi, i dlatego w okresie powojennym był oskarżany o kolaborację z Niemcami. Na początku 1944 r. został aresztowany przez Saugumę (litewską policję polityczną) i przekazany Niemcom. Zwolniony pod koniec kwietnia, wrócił do swojej brygady, która weszła w skład Zgrupowania nr 2 Okręgu Wilno AK. 23 VI 1944 r. pododdziały brygady Szendzielarza przeprowadziły w litewskich Dubinkach akcję odwetową (tzw. masakra w Dubinkach) za dokonaną trzy dni wcześniej pacyfikację przez Litwinów wsi Glinciszki, łamiąc tym samym rozkaz komendanta wileńskiego AK zabraniający represji wobec cywilów. W związku z tym część historyków uważa akcję w Dubinkach za zbrodnię a Szendzielarza za zbrodniarza wojennego. Wkrótce po tej akcji 5. Wileńska Brygada „Łupaszki” została przesunięta na inny teren i włączona w skład Zgrupowania nr 1 Okręgu Wilno AK. Nie wzięła udziału w zdobywaniu miasta i uniknęła losu innych oddziałów, które zostały aresztowane lub rozbite przez Rosjan. Brygada przeszła w lasy Puszczy Grodzieńskiej, gdzie została otoczona przez Rosjan. Szendzielarz rozformował i formalnie rozwiązał oddziały, 23 VII 1944 r. koło wsi Porzecze, a sam z resztkami brygady podporządkował się komendantowi Okręgu Białostockiego AK. Na przełomie stycznia i lutego 1945 r. „Łupaszka” został komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego Armii Krajowej Obywatelskiej. Od kwietnia 1945 r. prowadził walki z oddziałami Armii Czerwonej, NKWD, Ludowym Wojskiem Polskim oraz grupami Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej. Na początku września 1945 r. Szendzielarz pomimo rozkazu rozformowania oddziału, podjął decyzję prowadzenia dalszej walki z komunistami. We wrześniu 1945 r. dotarł do Gdańska i rozpoczął działania propagandowe, polegające na redagowaniu i rozpowszechnianiu ulotek antykomunistycznych. Po uzyskaniu zgody na utworzenie większego oddziału bojowego działał na Podlasiu, a 14 IV 1946 r. odtworzył 5. Wileńską Brygadę mającą działać na Pomorzu, Warmii i Mazurach. W 1947 r. nastąpiło ograniczenie działań szwadronów „Łupaszki”, a on sam postanowił powrócić do życia cywilnego i schronił się w młynie we wsi Królowe na Śląsku. Kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu, a w czerwcu 1948 r. po rozpracowaniu przez UB Okręgu Wileńskiego AK został aresztowany w Osielcu. Osadzony w Warszawie w więzieniu mokotowskim, sądzony był w procesie byłych członków Wileńskiego Okręgu AK. 2 XI 1950 r. wszyscy mężczyźni zostali skazani na karę śmierci (Szendzielarz osiemnastokrotnie), a wyrok wykonano 8 II 1951 r. w więzieniu. 1 X 1993 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie unieważnił część ciążących na Szendzielarzu wyroków śmierci, a 10 grudnia resztę wyroków. 30 VI 2008 r. odbył się symboliczny pogrzeb „Łupaszki” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie. Wiosną 2013 r. w Kwaterze na Łączce odnaleziono zwłoki Szendzielarza (pochowanego tam wraz ze współpracownikami). Uroczysty pogrzeb państwowy odbył się 24 IV 2016 r. na Cmentarzu Wojskowym, a „Łupaszka” został awansowany na stopień pułkownika. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Ulice nazwane jego imieniem znajdują się m.in. w Białymstoku, Krakowie i Łodzi.).