Ludzie pióra ... pisarze, poeci, literaci, publicyści, dziennikarze

Maria Konopnicka

Lwów stał się ostatnim miejscem spoczynku Marii Konopnickiej z d. Wasiłowskiej (ur. 23 V 1842 r. w Suwałkach). Konopnicka, „niepokorna” owych czasów, uważana była (i jest) za jedną z najwybitniejszych pisarek w historii literatury polskiej, ale są też tacy, którzy jej twórczość określili mianem grafomanii i przykładem złego pisarstwa.

Maria Konopnicka była córką prawnika Józefa Wasiłowskiego, patrona Trybunału Cywilnego w Kaliszu i Scholastyki z Turskich. Atmosfera powagi i patriotyzmu w domu rodzinnym, surowe nauki odebrane od ojca, który był jednocześnie znawcą i miłośnikiem literatury, nie pozostały bez wpływu na dalsze życie Marii.

Małżeństwo zawarte w 1862 r. z Jarosławem Konopnickim, rozpadło się w 1876 r. Konopnickiej nie odpowiadała rola gospodyni domowej, jaką narzucił jej mąż. Już będąc mężatką rozpoczęła karierę pisarską, ale Konopnickiemu nie podobały się jej literackie zainteresowania. Utwory Konopnickiej, m. in. zbiory nowel: Na drodze (1893) Ludzie i rzeczy (1898), nowele dla dzieci (Nasza szkapa), wiersze (Wolny najmita, Jaś nie doczekał), nacechowane patriotyzmem, liryzmem i sentymentalizmem, były protestem przeciwko niesprawiedliwości społecznej i uciskowi. Przeciwniczka Kościoła jako instytucji, atakowana była przede wszystkim ze strony środowisk katolicko-narodowych. Jako działaczka społeczna, angażowała się w akcje i ruchy protestacyjne przeciwko brutalnym działaniom antypolskim w zaborze pruskim. Redagowała pisma dla kobiet. Najważniejsze utwory Konopnickiej to: Mendel Gdański, Pan Balcer w Brazylii, Rota, O krasnoludkach i sierotce Marysi. Na 25-lecie pracy pisarskiej (1903 r.) Konopnicka otrzymała w darze narodowym dworek w Żarnowcu k/Krosna. Zamieszkała w nim ze swoją przyjaciółką Marią Dulębianką, malarką, feministką, która po śmierci pisarki powróciła do Lwowa i zorganizowała jej pogrzeb, w którym wzięło kilkadziesiąt tysięcy osób.

Maria Konopnicka zmarła 8 X 1910 r. w zakładzie „Kisielki” we Lwowie (Zakład wodoleczniczy „Kisielki” – od nazwiska założyciela, browarnika lwowskiego Karola Kisielki), w wieku 64 lat. Została wpisana do ksiąg z parafii św. Marcina. Jako przyczynę śmierci podano porażenie serca.

Została pochowana trzy dni później na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie, pierwotnie w grobowcu Michalskich. Pogrzeb stał się wielką manifestacją patriotyczną, jednak bez udziału duchowieństwa (zdaniem arcybiskupa Józefa Bilczewskiego, Konopnicka nie była prawowierną katoliczką). W 1922 r. prochy pisarski zostały przeniesione do nowej kwatery. Popiersie pisarki na jej grobie wykonała Luna Drexlerówna.

W uznaniu zasług wybitnej pisarski i poetki Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił rok 2022, w którym przypada 180. rocznica jej urodzin – Rokiem Marii Konopnickiej. „Była najwybitniejszą reprezentantką nurtu ludowej stylizacji pieśniowej, stosując język poetycki zaczerpnięty z historycznych i baśniowych motywów, inspirowany pięknem przyrody ojczystej. …. Dokonała przełomu w polskiej literaturze dla dzieci, podnosząc tę dziedzinę pisarstwa na wyżyny artyzmu…. Za pomocą utworów literackich protestowała przeciwko antypolskiej polityce zaborców i niesprawiedliwości społecznej. Współorganizowała protest światowej opinii publicznej przeciwko niemieckim represjom wobec dzieci polskich we Wrześni w latach 1901-1902 i ustawom wywłaszczeniowym. Walczyła o prawa kobiet oraz pomagała uwięzionym z przyczyn politycznych przez rosyjskie władze” – napisano w tekście uchwały.

Władysław i Walery Łozińscy

Kolejny wybitny lwowianin to Władysław Łoziński z Łoziny herbu Lubicz, powieściopisarz, historyk, encyklopedysta, badacz przeszłości kultury polskiej. W prezentowanym akcie ślubu Łozińskiego zapisano, że urodził się 4 VI 1843 r. w Medenicach, jednak w zachowanej w AGAD księdze z tej parafii nie ma takiego wpisu. Jako miejsce jego urodzenia podaje się Opary k/Medenic w diecezji przemyskiej. Rodzicami Łozińskiego byli: Walerian (poczmistrz) i Julia z Lewickich. Spokrewniony był z Karolem Szajnochą (poprzez matkę tegoż, z d. Łozińską). Studiował na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Lwowskiego. Był redaktorem wielu lwowskich i galicyjskich gazet i czasopism literackich (Dziennik Literacki, Przegląd Powszechny, Gwiazdka Cieszyńska), przede wszystkim jednak Gazety Lwowskiej. Działał w wielu lwowskich organizacjach. Sprawował funkcję pierwszego sekretarza naukowego Ossolineum, był wiceprezesem Towarzystwa Historycznego we Lwowie, prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, członkiem Akademii Umiejętności. Został wyróżniony tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Lwowskiego. W 1906 r. otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Lwowa. Mieszkał w pałacu przy ul. Ossolińskich 3, który odsprzedał miastu (umieszczono tam Lwowską Galerię Obrazów). Łoziński udzielał się także w polityce; był m. in posłem do Sejmu Krajowego Galicji i członkiem Izby Panów austriackiej Rady Państwa.

17 I 1895 r. Łoziński, określony w księdze jako szlachcic, dziedzic dóbr, poślubił w wieku 52 lat w parafii św. Andrzeja we Lwowie Jadwigę Liskową z d. Starorypińską, wdowę po Franciszku Ksawerym Liske.

Świadkiem na tym ślubie był brat Łozińskiego Bronisław, prawnik, historyk prawa.

Łoziński w swojej twórczości sięgał do różnych okresów, ale szczególnie pochłaniała go historia XVII-wiecznej szlachty. Działalność literacka i historyczna Łozińskiego zaowocowała powstaniem takich utworów jak: Czarne godziny: powieść współczesna (1869), Hazardy: powieść współczesna (1870), nowela Madonna Busowiska (1886); Oko proroka, czyli Hanusz Bystry i jego przygody (1899). Do najważniejszych pozycji należą: Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku (1903) i Życie polskie w dawnych wiekach (1907). Na podstawie jego prac powstały współczesne seriale telewizyjne: Rycerze i rabusie (1984) czy trylogia: Oko proroka.

Władysław Łoziński zmarł 20 V 1913 r. we Lwowie i został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim (jego aktu zgonu nie ma w dotychczas przekazanych do AGAD księgach).

Brat Łozińskiego Walery to również lwowski pisarz i publicysta, urodzony w Mikołajowie, 15 I 1837 r. Uczęszczał do gimnazjum w Samborze, a za działalność patriotyczną został w 1855 r. wyrzucony ze szkoły. Wówczas zaopiekował się nim jego kuzyn, Karol Szajnocha, który znalazł mu posadę w redakcji urzędowej „Gazety Lwowskiej”. Pierwszym nieopublikowanym utworem literackim była powieść Kamień w Spasie. Do najbardziej znanych utworów Łozińskiego należy powieść: Zaklęty dwór. Wszystkie powieści Łozińskiego, umiejętnie łączące styl gawędy szlacheckiej z wątkami historycznymi, ukazywały się w odcinkach w gazetach lwowskich. Walery (Walerian) zmarł we Lwowie, 30 I 1861 r. na skutek ran odniesionych w pojedynku o kobietę. Literat, mocno zadłużony, został pochowany na koszt miasta. W jego patriotycznym pogrzebie, który odbył się 2 lutego, uczestniczyła polska inteligencja Lwowa. Nagrobek Łozińskiego na Cmentarzu Łyczakowskim został ufundowany m. in. dzięki sprzedaży egzemplarzy jego powieści Czarny Matwij.

Księgi z parafii Bożego Ciała, w której zapisany został zgon Łozińskiego nie ma w zbiorach AGAD; wpis ten znajduje się natomiast w księdze przechowywanej w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. W AGAD nazwisko to znajduje się w zachowanym indeksie do ksiąg zgonów (zm. 30 I 1861 r, zapisany w t. IV na s. 101).

Tam też znajduje się wpis dotyczący zmarłego 25 VIII 1903 r. brata Bronisława.

Piotr Chmielowski

Historyk literatury, encyklopedysta, profesor uniwersytecki urodził się 9 II 1848 r. w Zawadyńcach w rodzinie posiadaczy ziemskich Ignacego i Marianny z d. Węglowskiej. Po przeprowadzce rodziny do Warszawy uczył się w I gimnazjum filologicznym (gimnazjum realne), następnie studiował filologię i filozofię w Szkole Głównej Warszawskiej (od 1870 r. Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim). Doktorat obronił w Lipsku w 1874 r. (praca Die organischen Bedingungen der Enstehung des Willens).

W tym samym roku, po powrocie do Warszawy ożenił się z Marią Józefą Trzcińską. Mieli siedmioro dzieci. W latach 1874-1898 pracował jako profesor języka polskiego w gimnazjum męskim J. Pankiewicza w Warszawie. Współpracował z wieloma czasopismami i wydawnictwami, m. in. „Przeglądem Tygodniowym”, „Biblioteką Warszawską”, „Pamiętnikiem Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza”, „Przeglądem Pedagogicznym”, „Biblioteką Arcydzieł Literatury Polskiej i Obcej”. Był również encyklopedystą, do 1914 r. członkiem komitetu redakcyjnego Encyklopedii Wychowawczej, która z przerwami ukazywała się do lat 20. XX w., a także wykładowcą Uniwersytetu Latającego w Warszawie.

W latach 1882-1897 był redaktorem „Ateneum”; zrezygnował, nie akceptując poglądów właściciela pisma odnośnie do kwestii niepodległości państwa polskiego. Sprawy narodowe były mu szczególnie bliskie; był więziony przez władze carskie w warszawskiej Cytadeli. W 1882 r. nie przyjął Katedry Literatury Polskiej na UW, nie chcąc zgodzić się na obowiązkowe wykłady w języku rosyjskim oraz brak w programie nauczania okresów odrodzenia i romantyzmu. Od 1890 r. był członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Ze względu na chorobę płuc od 1898 r. mieszkał w Zakopanem. W 1903 r. w wrócił do Lwowa i został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Lwowskiego oraz kierownikiem Katedry Historii Literatury Polskiej tamże; zajmował się również pedagogiką, historią wychowania, historią filozofii oraz krytyką literacką; stworzył naukowe podstawy metod badawczych historii literatury. Szczególną uwagę poświęcił polskiej literaturze romantycznej i pozytywistycznej; zgromadził bogatą literaturę poświęconą Mickiewiczowi i opracował obszerną biografię poety (Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki, 1886, 2 tomy). Podobną pracę poświęcił też Kraszewskiemu (Józef Ignacy Kraszewski. Zarys biograficzno-literacki, 1888). Rozwinął system nauczania opartego na samokształceniu. Był członkiem korespondentem, a od 1902 r. członkiem czynnym Akademii Umiejętności. Zajmował się także przekładem dzieł Goethego i Kanta oraz redagował wypisy historyczno-literackie Złota przędza poetów i prozaików polskich w 4 tomach (1884–1887). Ogłosił ponad 2100 prac i artykułów, m.in.: Utylitaryzm w literaturze (1872); Kobiety Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego (1873); Dziesięć lat z dziejów wychowania w Polsce (1877); Rousseau. W stuletnią rocznicę jego śmierci (1878), Współcześni poeci polscy (1895), Zarys najnowszej literatury polskiej (1895), Metodyka historii literatury polskiej (1899).

Zmarł 22 IV 1904 r., we Lwowie, przy ul Gołębiej 12, w wieku 56 lat. Zapisany został do ksiąg parafii św. Mikołaja. Jego uroczysty pogrzeb odbył się dzień później Cmentarzu Łyczakowskim. Nagrobek Chmielowskiego wykonał polski rzeźbiarz Stanisław Kazimierz Wacław Ostrowski.

Józef Fryderyk Teodor Jeske - Choiński

Pisarz, dziennikarz i publicysta, przyjaciel Henryka Sienkiewicza i Józefa Ignacego Kraszewskiego, urodził się 27 II 1853 r. w wielkopolskim Pleszewie (większość opracowań podaje datę 1854 r.). Jego ojcem był pochodzący z niemieckiej rodziny urzędnik sądowy Franciszek Jeske, a matką Franciszka Choińska. Nie wiadomo kiedy i w jakich okolicznościach Teodor zaczął używać podwójnego nazwiska.

Po maturze w Poznaniu studiował inżynierię drogową we Wrocławiu, filozofię w Pradze i literaturę w Wiedniu. Podczas pobytu we Lwowie 10 VII 1880 r. w parafii św. Andrzeja poślubił, pochodzącą również z Wielkopolski, śpiewaczkę i kompozytorkę Ludmiłę Mikorską (znaną szerzej pod nazwiskiem męża).

Jeske-Choiński wiele publikował, w 1882 r. został członkiem kolegium redakcyjnego warszawskiej „Niwy”, a od 1889 r. przez kilka lat mieszkał w Paryżu skąd pisywał do ukazującego się w stolicy „Wędrowca”. W 1900 r. w Orszymowie k. Płocka ożenił się powtórnie z hrabianką Cecylią Grabowską (Ludmiła zmarła niespodziewanie w 1898 r. w Warszawie). Z drugiego małżeństwa miał syna Maurycego (zm. 1935) i córkę Helenę (zm. 1944).

Teodor Jeske-Choiński ponownie znalazł się we Lwowie w 1910 r. gdzie do 1914 r. redagował „Kronikę Powszechną” oraz serię wydawniczą „Biblioteka Dzieł Wyborowych” w której wydawano prozaików polskich i zagranicznych. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Wiednia, skąd w 1915 r. powrócił do Warszawy. Zmarł 14 IV 1920 r. i został pochowany na warszawskich Powązkach.

Jeske-Choiński pisał powieści historyczne (około 30 tytułów), zajmował się krytyką literacką (kilka tysięcy szkiców i artykułów), publicystyką społeczną i dramatopisarstwem (tym ostatnim z umiarkowanym powodzeniem).

Jeske-Choińskiego uważa się za autora terminu „pozytywizm” określającego całość polskiego życia kulturalnego od lat 60. do 80. XIX w.

Jako pierwszy w literaturze polskiej postawił tezę, że cywilizacja europejska opiera się na czterech filarach: filozofii greckiej, prawie rzymskim, religii chrześcijańskiej i germańskiej instytucji królestwa. Jako konserwatysta występował przeciwko rodzącemu się ruchowi socjalistycznemu. Dał temu wyraz w powieści uznanej za pogranicze „political fiction” zatytułowanej Po czerwonym zwycięstwie (1909).

Powieściami historycznymi, uważanymi za najlepsze, które przyniosły mu sławę są Tiara i Korona (1900) opowiadająca o konfrontacji cesarstwa z papiestwem w XI w., Gasnące słońce (1895) o czasach Marka Aureliusza i rozgrywająca się za rządów Teodozjusza Wielkiego powieść Ostatni Rzymianie (1897). Wydarzeniom bliższym swoim czasom poświęcił trylogię o rewolucji francuskiej – Błyskawice, Jakobini i Terror (1907-1911). Współczesną mu Polskę przedstawił w powieściach Trzeźwi (1885) i Narwańcy (1888), a czasy dawniejsze w utworach Po złote runo (1892) i O mitrę hospodarską (1904).

Teodor Jeske-Choiński uważany za jednego z najwybitniejszych polskich literatów przełomu XIX i XX w., którego twórczość tłumaczona była m.in. na niemiecki, szwedzki, włoski, węgierski, czeski i rosyjski jest obecnie prawie całkowicie zapomniany. Niewątpliwie przyczynił się do tego, rzutujący na jego współczesne postrzeganie, niechętny stosunek do Żydów. Choiński był przekonany o konieczności obrony chrześcijaństwa przed destrukcyjnymi działaniami ludności żydowskiej. Zainteresowanie problematyką żydowską sprawiło, że jego poglądy ewaluowały ku nacjonalizmowi, co zbliżyło go do narodowej demokracji. Najbardziej znane prace poświęcone tej tematyce to Neofici Polscy (1904), Poznaj Żyda (1912), i Historia Żydów w Polsce (1919).

W 1951 r. książki Teodora Jeske-Choińskiego zostały wycofane z polskich bibliotek i objęte cenzurą. Po 1989 r. niektóre z nich doczekały się wznowienia, a dawniejsze wydania są dostępne w bibliotece cyfrowej Polona.pl.

Gabriela Zapolska

Urodzona 18 III 1857 r. w Podhajcach na Wołyniu pisarka i publicystka Gabriela Zapolska (właściwie: Maria Gabriela Stefania Piotrowska) była córką szlachcica z powiatu łuckiego Wincentego Piotrowskiego herbu Korwin i Józefy Karskiej. Ochrzczona została w kościele parafialnym w Łucku.

Skonfliktowana z konserwatywną rodziną, uwikłana w nieudane małżeństwo, które zakończyła, bardzo pragnęła zostać aktorką i rzeczywiście początkowo związała się ze środowiskiem teatralnym, występując w Warszawie, Krakowie, Lwowie, a wreszcie w teatrach Paryża, gdzie wyjechała w 1889 r. Po 5 latach wróciła do kraju i bez powodzenia starała się odbudować „karierę” w Warszawie i Krakowie, stając się jednakże przy okazji ofiarą ostrej krytyki sprawozdawców teatralnych, którzy, jako mężczyźni byli przedmiotem jej niechęci i wrogości, i w których niemal zawsze widziała sprawców wszelkich nieszczęść kobiet. Jako pisarka zadebiutowała w 1883 r. pod pseudonimem „Gabriela Zapolska”. Ogłaszała nowele i powieści w prasie lwowskiej a następnie warszawskiej. Jej utwory wielokrotnie wywołały ataki i oburzenie ze strony konserwatywnej krytyki ze względu na dominujący w nich naturalizm i poruszane problemy. Bohaterami jej utworów były m. in.: służące, czy kobiety lekkich obyczajów, ludzie ubodzy; nie stroniła od tak drastycznych wówczas tematów, jak prostytucja i choroby weneryczne. Do najważniejszych dokonań prozatorskich Zapolskiej należą: Ich czworo. Tragedia ludzi głupich (premiera 1893), Żabusia (1897), Małka Szwarcenkopf (1897), Moralność pani Dulskiej (1906), Panna Maliczewska (1910). Powieści i nowele tłumaczone były na wiele języków. Od 1904 r. Zapolska zamieszkała na stałe we Lwowie, organizując wraz z drugim mężem zespół teatralny, z którym objeżdżała Galicję. Dwukrotna mężatka (1-voto Śnieżko-Błocka, 2-voto Janowska, oba małżeństwa rozpadły się) mieszkała w willi „Skiz” na Łyczakowie, gdzie spędziła ostatnie lata swego życia. Zmarła 17 XII 1921 r. we Lwowie (zapisana została do ksiąg parafii św. Antoniego; błędnie podano miejsce urodzenia i wiek pisarki). Została pochowana na Cmentarzu Łyczakowskim.

Stanisław Barącz

Poeta i tłumacz. Urodził się 10 XI 1864 r. we Lwowie w patrycjuszowskiej rodzinie polskich Ormian herbu Odrowąż. Był synem Jakuba urzędnika skarbowego i Pelagii z Truchlińskich (w aktach urodzeń dzieci matka nosi imię Teresa, patrz niżej). Mimo tej przeszkody uzyskał wszechstronne wykształcenie. Uczył się w domu, a następnie był wolnym słuchaczem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie uczęszczał również na wykłady z literatury pięknej i historii. Podjął także naukę gry na fortepianie i skrzypcach, korzystając z pomocy specjalnych wypukłych nut. Bardzo dobrze znał język francuski i niemiecki; poznał alfabet Braille'a, co pozwoliło mu na studiowanie literatury światowej. Prenumerował francuskie i amerykańskie czasopisma literackie przeznaczone dla niewidzących. Dzięki dobrej pozycji materialnej rodziny zatrudniał lektora, z pomocą którego uzupełniał wiedzę z zakresu literatury. Mimo swoich ograniczeń, utrzymywał stały kontakt ze środowiskiem intelektualnym ówczesnego Lwowa. Związany był z Kółkiem Literackim i Czytelnią Akademicką; nawiązał kontakt z lwowskimi przedstawicielami Młodej Polski, reprezentującymi literaturę i sztukę. W swoim mieszkaniu przy ul. Sobieskiego, w każdą niedzielę organizował spotkania młodych artystów, na których grał na fortepianie, skrzypcach i deklamował swoje nowe wiersze. Na prośbę młodzieży akademickiej Barącz wziął udział w delegacji do przebywającego we Lwowie Henryka Sienkiewicza, aby wyrazić wdzięczność pisarzowi za uwiecznienie w Trylogii zasług Ormian dla Polski. Pierwsze utwory Barącza ukazały się w pismach „Życie” i „Chimera”, a w 1902 r. poeta wydał pierwszy tomik wierszy pt. Impresje. W wieku 46 lat ułożył także swoje życie prywatne, 12 II 1911 r. poślubiając w lwowskiej rzymskokatolickiej parafii św. Andrzeja 28-letnią Janinę Paszyńską z Warszawy, z którą miał trzech synów.

Przed wybuchem I wojny światowej Barącz rozpoczął tłumaczenie Fausta, jednak wojna, utrata majątku i niemożność zatrudniania lektora przerwały tę pracę. Już w niepodległej Polsce w 1927 r. założył pismo „Posłaniec św. Grzegorza”, w którym drukowano jego przekłady poezji poetów ormiańskich, tłumaczone przy pomocy lektora oraz utwory własne. Z inicjatywy redakcji wydano w 1930 r. drugi tomik poezji pt. Poezje. Ze względu na swoją ułomność, Barącz ograniczał się do mniejszych form literackich, z których ulubioną był sonet. W późniejszych latach poeta ukończył tłumaczenie Fausta, którego fragmenty czytano na Uniwersytecie Lwowskim podczas uroczystości poświęconej Goethemu. Barącz zajmował się także przekładem dzieł poetów zagranicznych m. in.: Baudelaire'a, Goethego, Wilde’a, Verlaine’a. Był jedną z bardziej znanych postaci młodego literackiego Lwowa. Należał do Związku Zawodowego Literatów Polskich.

Czterej bracia Barącza również osiągnęli wysokie pozycje społeczne we Lwowie. Najwybitniejszy to Tadeusz - artysta rzeźbiarz, Roman został docentem chirurgii Uniwersytetu Lwowskiego, Erazm inżynierem górnictwa i kolekcjonerem, a Władysław był dyrektorem Opery Lwowskiej i Teatru Wielkiego. Barącz nie zapominał o swoim ormiańskim pochodzeniu, utrzymywał kontakty z współbraćmi Ormianami, przyjmował ich u siebie; często uczestniczył w nabożeństwach ormiańskich.

Stanisław Barącz zmarł 18 II 1936 r. we Lwowie.

Barącz jest jedynym przedstawicielem Ormian polskich z kresów, opisanych w niniejszej prezentacji. Księgi ormiańskie w AGAD są bardzo nieliczne (patrz zesp. 456), a on sam został odszukany tylko dzięki małżeństwu z rzymską katoliczką. Wpisów dotyczących tej rodziny oraz innych wybitnych rodzin ormiańskich na kresach należy szukać na stronie Archiwum Polskich Ormian lub w serwisie szukajwarchiwach.gov.pl.

Maryla Wolska

Całe życie związana była ze Lwowem Maryla Wolska z Młodnickich, urodzona 13 III 1873 r. poetka Młodej Polski, tworząca pod pseudonimem „Iwo Płomieńczyk”.

Jej ojciec, Karol Młodnicki był artystą malarzem, matka Wanda z d. Monné, była narzeczoną Artura Grottgera (do dnia jego śmierci w 1867 r.), przyjaciela późniejszego męża. Maria Wanda ochrzczona została w parafii św. Marii Magdaleny. Jej ojcowie chrzestni także byli artystami: w jednej parze malarz Henryk Rodakowski, w drugiej – poeta Kornel Ujejski. Nic więc dziwnego, że Młodnicka-Wolska od młodych lat uprawiała obie te sztuki. Wyszła z mąż za przedsiębiorcy naftowego i wynalazcę Wacława Wolskiego, z którym miała pięcioro dzieci (także utalentowanych artystycznie) - trzech synów (Ludwika, Kazimierza i Juliusza) oraz dwie córki (Beatę i Anielę). Najbardziej utalentowany literacko, najstarszy syn Ludwik został zamordowany w 1919 r. przez Ukraińców, najmłodszy – Juliusz zmarł w 1926 r. Beata (Obertyńska) była poetką i prozatorką, młodsza córka Aniela (ur. 11 VII 1901 we Lwowie, zm. 23 XII 1980 r. w Londynie; ps. „Lela”) Pawlikowska – malarką, portrecistką i autorką ilustracji książkowych. W pobliżu Cytadeli lwowskiej i Ossolineum znajdowała się willa „Zaświecie”, miejsce zamieszkania artystki, gdzie organizowała spotkania poetyckie grupy „Płanetnicy”. Należał do niej m. in. Leopold Staff. W swojej twórczości malarskiej Młodnicka-Wolska nierzadko wykorzystywała motywy impresjonistyczne. Opublikowała m. in. Święto Słońca (1903 r.) Z Ogni Kupalnych (1903 r.), Dziewczęta (nowele, 1910 r.) oraz pamiętniki i listy: Arthur i Wanda. Dzieje miłości Arthura Grottgera i Wandy Monne (dwa tomy, 1928 r.). Jednym z najpopularniejszych utworów jest tomik wierszy Dzbanek malin (1929 r.). Maryla Młodnicka-Wolska zmarła we Lwowie 25 VI 1930 r. Pochowana została na Cmentarzu Łyczakowskim w rodzinnym grobie Młodnickich i Wolskich.

Leopold Henryk Staff

Dwa lata po śmierci Fredry i Goszczyńskiego, 14 XI 1878 r. urodził się we Lwowie Leopold Henryk Staff, poeta, tłumacz eseista, prekursor poezji codzienności, określany jako pomnikowa postać poezji polskiej, wzór klasyka i twórcy-mędrca. Ojciec Staffa, František, był lwowskim cukiernikiem (miał zakład na ul. Skarbkowskiej), pełnił też funkcję prezesa Ogniska Czeskiego w stołecznym mieście Galicji. Matka Staffa to Leopoldyna z d. Fussherz (tak zapisana w akcie ur. Leopolda w księgach parafii NMP Śnieżnej; w akcie ślubu jego brata Franciszka nazwisko to w brzmieniu – Fuhrherr).

Staff ukończył V Gimnazjum we Lwowie (zwane „bernardyńskim”). W latach 1897-1901 studiował na Uniwersytecie Lwowskim prawo, następnie zaś filozofię oraz romanistykę. Młody pisarz mieszkający we Lwowie przy ul Krakowskiej 26, uczestniczył również w zebraniach „"Płanetników” - grupy literatów i artystów „młodego Lwowa” w willi Maryli Wolskiej „Zaświecie”, sąsiadującej z Ossolineum.

Z wczesnego okresu twórczości pochodzą Sny o potędze (1901). Dwa lata później ukazał się zbiór Dzień duszy, a następnie Ptakom niebieskim (1905). Wkrótce powstały tomy Gałąź kwitnąca (1908) i Uśmiechy godzin (1910). W latach 1909-1914 w Księgarni Polskiej Leopold Staff redagował bibliotekę Symposion, obejmującą najlepsze dzieła filozofów, pisarzy i teoretyków sztuki z kręgu kultury europejskiej od czasów starożytnych oraz serię filozoficzną Panteon. W czasie I wojny światowej Staff przebywał w Charkowie, później zamieszkał w Warszawie. W okresie międzywojennym ukazywały się kolejne poezje: Żywiąc się w locie, Ucho igielne czy Wysokie drzewa. W Warszawie spędził Staff czas wojny i okupacji niemieckiej, prowadząc zajęcia na tajnych kompletach i pisząc nieliczne wiersze. Po upadku powstania wypędzony ze zrujnowanego miasta, powrócił tu w 1949 r. Trzykrotnie był laureatem państwowej nagrody literackiej (1927, 1951, 1955) oraz nagrody Lwowa (1928) i Warszawy (1938). W roku 1950 był nominowany do literackiej Nagrody Nobla.

Leopold Staff zmarł 31 V 1957 r. w Skarżysku-Kamiennej. Spoczął w Alei Zasłużonych na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim. Braćmi Staffa byli: Franciszek Staff ur. 5 VIII 1885 r. we Lwowie, zm. 2 VIII 1966 r, w Warszawie), wybitny ichtiolog rektor SGGW i Ludwik Maria Staff, pseud. „Strzemieńczyk”, poeta i powieściopisarz (ur. 19 VII 1890 r. we Lwowie, zm. 17 I 1914 r. w Zakopanem).

Kornel Makuszyński, prozaik, poeta, krytyk teatralny, członek Polskiej Akademii Literatury

Urodził się 8 I 1884 r. w Stryju jako siódme dziecko i jedyny syn Edwarda Makuszyńskiego, emerytowanego pułkownika wojsk austriackich i Julii z Ogonowskich. Gdy miał 10 lat zmarł jego ojciec, rok później rozpoczął naukę w gimnazjum w Stryju. W 1896 r. został relegowany z gimnazjum za napisanie satyry na duchownego, zabraniającego uczniom ryzykownych zabaw. Przeniósł się wówczas do krewnych do Przemyśla i tam chodził do gimnazjum, z którego również go zwolniono, tym razem za pojedynek na pistolety z przyjacielem. W latach 1898-1903 Makuszyński uczęszczał do IV Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie. W wieku 14 lat zaczął pisać wiersze, których pierwszym recenzentem był Leopold Staff. Dwa lata później opublikował swoje pierwsze utwory w lwowskim „Słowie Polskim”. Od 1904 r. był członkiem redakcji tego dziennika i recenzentem teatralnym. Następnie studiował polonistykę i romanistykę na Uniwersytecie Lwowskim. Wspólnie z Janem Kasprowiczem, Leopoldem Staffem i Władysławem Orkanem odbył podróż do Włoch. W latach 1908-1910 studiował filologię romańską na paryskiej Sorbonie. W 1910 r. poznał Emilię Bażeńską, z którą wziął ślub w 1913 r. w Warszawie. W latach 1913-1914 Makuszyńscy mieszkali w Burbiszkach, majątku brata Emilii. Po wybuchu I wojny światowej jako obywatel austriacki został aresztowany przez Rosjan i we wrześniu 1914 r. małżonkowie trafili do Kostromy. Zwolnieni w 1915 r. zamieszkali w Kijowie, gdzie Makuszyński został prezesem Związku Literatów i Dziennikarzy Polskich. Po zakończeniu wojny Makuszyńscy przenieśli się do Warszawy. Wtedy też zaczęła się rozwijać jego kariera literacka Kornela (rozpoczął stałą współpracę z „Rzeczpospolitą”, „Ilustrowanym Kurierem Codziennym” i „Kurierem Warszawskim”), którą przerwała wojna polsko-bolszewicka. Makuszyński zaczął pracę w Wydziale Propagandy Armii Ochotniczej kierowanym przez podpułkownika Mariana Dienstla-Dąbrowę. W latach 1922-1925 wraz z żoną często bywał w majątku brata w Burbiszkach. W 1926 r. Emilia zmarła na gruźlicę i została pochowana na warszawskich Powązkach. 30 VIII 1927 r. Makuszyński ożenił się powtórnie ze śpiewaczką Janiną Gluzińską, córką profesora medycyny Uniwersytetu Lwowskiego Antoniego Gluzińskiego i wraz z żoną zamieszkał w willi „Ustronie” przy ulicy Sienkiewicza w Zakopanem. Z jego inicjatywy powstało sanatorium dla młodzieży na stokach Gubałówki; organizował też zbiórki pieniężne na sprzęt narciarski dla najbiedniejszych, a w 1930 r. odbyły się w Zakopanem pierwsze zawody dla dzieci „O Puchar Kornela Makuszyńskiego”. W latach 1935-1944 mieszkał w Warszawie, przy ulicy Grottgera. Podczas powstania warszawskiego współpracował z prasą powstańczą, a w listopadzie 1944 r. dotarł do Zakopanego i zamieszkał w willi „Opolanka” przy ulicy Tetmajera 15. Po 1945 r. został objęty zakazem publikacji i poddany licznym szykanom. Najbardziej znaną i popularną książką Makuszyńskiego są Przygody Koziołka Matołka wydane w 1933 r. Do jego twórczości należą także m.in.: Bezgrzeszne lata (1925), O dwóch takich co ukradli księżyc (1928), Przyjaciel wesołego diabła (1930), Panna z mokrą głową (1932), Szatan z siódmej klasy (1937), Awantura o Basię (1937) czy Szaleństwa panny Ewy. Wszystkie te książki zostały zekranizowane.

Zmarł 31 VII 1953 r. w Zakopanem i został pochowany na Cmentarzu Zasłużonych na Peksowym Brzyzku (kwatera P-I-22). Z zasobów kolekcji jego żony w 1966 r. powstało Muzeum Kornela Makuszyńskiego w Zakopanem (mieszczące się w dawnym domu pisarza – willi „Opolanka”), a od 1994 r. przyznawana jest Nagroda Literacka im. Kornela Makuszyńskiego. W 1978 r. powstał film biograficzny Kornel Makuszyński w reżyserii Antoniego Orwińskiego, zaś w 2012 przedstawienie Teatru Telewizji o pisarzu pt. Najweselszy człowiek (reż. Łukasz Wylężałek). Makuszyński odznaczony został m.in. Orderem Orła Białego (pośmiertnie w 2018 r.), Krzyżem Oficerskim (1925) i Komandorskim (1939) Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Francuskiej Legii Honorowej (1926) i wieloma innymi.

Henryk Ignacy Hescheles

Henryk Ignacy Hescheles, pseud. liter. „Jerzy Zglicz”, „Henryk Trejwart”, dziennikarz, pisarz, tłumacz, krytyk literacki i teatralny, członek Rady Miasta Lwowa w II Rzeczypospolitej, urodził się 5 XII 1886 r. we Lwowie.

Był synem Gusty Hescheles, zamieszkałej przy ul. Kazimierzowskiej 3 we Lwowie. W 1907 r. ukończył IV Państwowe Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie, a następnie prawo na Uniwersytecie w Wiedniu. Działał w polskiej organizacji patriotycznej Promieniści. Po wybuchu I wojny światowej służył w Legionach Polskich, a następnie w armii austriackiej. 10 III 1919 r. założył we Lwowie polskojęzyczny dziennik „Chwila” o charakterze narodowo-syjonistycznym. W latach 1931-1939 był jego redaktorem naczelnym. Redakcja mieściła się przy ul. Podwalnej 3. Publikował krytyki literackie, recenzje, satyry a także nowele. Był członkiem Rady Nadzorczej Miejskiego Muzeum Przemysłu Artystycznego, wiceprezesem Syndykatu dziennikarzy Lwowskich, prezesem Żydowskiego Towarzystwa Emigracyjnego Jeas, a od 1935 r. członkiem rady nadzorczej Spółki Akcyjnej Handlowo-Przemysłowej M. Weinreb – S-ka. Od 1927 r. był radnym miasta Lwowa.

Po agresji ZSRR na Polskę, przedostał się do Rumunii. Wrócił jednak, aby odnaleźć żonę i córkę. Po ataku Niemiec na ZSRR został zamordowany 1 VII 1941 r. przez Niemców na podwórzu więzienia Brygidki przy ul. Kazimierzowskiej, w czasie tzw. pogromu więziennego. Spokrewniony z Marianem Hemarem (właśc. Hescheles).

Stanisław August Baczyński

Pisarz, krytyk literacki, publicysta (pseud. Adam Kersten, Akst), działacz niepodległościowy, wojskowy, ojciec poety Krzysztofa Kamila Baczyńskiego urodził się 5 V 1890 r. we Lwowie, przy ul. Krętej 3.

Ochrzczony został w parafii św. Andrzeja. Był synem krawca Zygmunta Baczyńskiego (ur. 5 V 1846 r. we Lwowie), który jako kilkunastoletni chłopak brał udział w powstaniu styczniowym. Matką Stanisława była Józefa z d. Kowalska. Po śmierci, 31 III 1846 r. Zygmunt Baczyński pochowany został w kwaterze powstańczej na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.

W czasie I wojny światowej Stanisław Baczyński był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej; pełnił także służbę w Komendzie I Brygady Legionów. Od jesieni 1919 r. służył w wywiadzie (Oddział II Sztabu Generalnego WP), biorąc udział w tajnych operacjach. Jako komendant pociągu sanitarnego nr 15 był szefem ochrony podczas prowadzonych w październiku i listopadzie 1919 r. tajnych negocjacjach polsko-bolszewickich na stacji Mikaszewicze na zapleczu polskiego frontu na wschodnim Polesiu, w których ze strony bolszewików brał udział Julian Marchlewski, a wysłannikiem Józefa Piłsudskiego był kpt. Ignacy Boerner. Por. Stanisław Baczyński należał do grona najbardziej zaufanych oficerów wywiadu. W czasie III powstania śląskiego kierował działaniami podgrupy destrukcyjnej „Południe”, części Grupy Destrukcyjnej „Wawelberg” prowadzącej działania specjalne. W 1924 r. był oficerem rezerwy 32 pułku piechoty w Twierdzy Modlin (zweryfikowany w stopniu kapitana ze starszeństwem z dniem 1 VI 1919 r.). Odznaczony został m. in. Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi.

W latach 1929-1930 wydawał w Warszawie miesięcznik literacki „Europa”. Publikował m.in. w czasopismach „Wiek XX” i „Lewy Tor”. Prace Baczyńskiego wydane w okresie międzywojennym to m. in.: Sztuka walcząca (1923), Literatura piękna polski porozbiorowej (1924), Losy romansu (1927), Prawo sądu (1930), Literatura w ZSRR (1932), Rzeczywistość i fikcja (1939). W latach 50. XX w. niektóre jego przedwojenne prace: Jakiej chcemy armji?, Wódz i naród oraz Kresy wschodnie: źródła i perspektywy sprawy rusińskiej w Galicji zostały objęte cenzurą i wycofane z polskich bibliotek.

Żoną Stanisława Baczyńskiego i matką Krzysztofa Kamila była Stefania z d. Zieleńczyk, pochodząca ze zasymilowanej rodziny warszawskich Żydów, która poznał jako studentkę we Lwowie.

Stanisław Baczyński zmarł 27 VII 1939 r. w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Syn dedykował mu wiersz Elegia, napisany w sierpniu 1939 r.

Ojcu
To odwaga - życie wzdycha tak ciężko
w pokoju opustoszałym z myśli
który każdy dzień czyściej
wygładza dla nich ze zmarszczek (fr.).

Salomon (zwany Soma) Morgenstern

Kilka słów o Salomonie „Somie” Morgensternie, urodzonym 3 V 1890 r. w Budzanowie, pisarzu pochodzenia żydowskiego, którego ojciec Abraham był kramarzem a matka Sara z d. Schwarz – córką właścicieli realności.

Rodzina Morgensternów sprzyjała chasydyzmowi, dlatego religia odegrała znaczącą rolę w dzieciństwie Somy. Po ukończeniu szkoły podstawowej Morgenstern kształcił się w gimnazjum w Tarnopolu, a następnie (1912) wyjechał na studia prawnicze do Wiednia, które przerwał wybuch I wojny światowej i służba wojskowa. Studia ukończył w latach 20. XX w. Następnie pracował m. in. jako korespondent wiedeński dla „Frankfurter Zeitung”, nawiązując kontakty z elitą intelektualną Wiednia. W 1938 r., w czasie Anschlussu uciekł z Wiednia przez Francję do USA. W 1941 r. osiadł w Nowym Jorku, gdzie mieszkał do śmierci w 1976 r. Pisał w języku niemieckim, a do najbardziej znanych jego dzieł należy trylogia powieściowa Funken im Abgrund (Iskry w otchłani), której pierwszy tom ukazał się w Niemczech w 1935 r. Morgenstern opowiedział w niej historię młodego, zasymilowanego wiedeńskiego Żyda Alfreda Mohylewskiego, który powraca do wschodniej Galicji, ojczyzny swojego ojca, który zginął w I wojnie światowej. Napisał też (wydane pośmiertnie) biograficzne wspomnienia o swoim przyjacielu Joseph’ie Roth - Joseph Roths Flucht und Ende: Erinnerungen - innym wybitnym pisarzu, ur. 2 XI 1894 r. w Brodach (księgi z tej gminy - się nie zachowały) - autorze m. in. Marsza Radetzky’ego. W 1951 r. Morgenstern otrzymał Narodową Nagrodę Książki Żydowskiej, przyznawaną przez Żydowską Radę Książki w Nowym Jorku za Testament zaginionego syna.

Jan Tomasz Gella – literat

Urodził się 22 IV 1892 r. we Lwowie, przy ul. Teatralnej 23. Ochrzczony został w Bazylice Metropolitalnej. Był najmłodszym synem Kazimierza Zygmunta, urzędnika Namiestnictwa, (który jeszcze w tym roku 5 grudnia zmarł w Szpitalu Powszechnym we Lwowie na zapalenie płuc w wieku 31 lat) i Sabiny Zrębowicz (ślub 20 II 1887 r.). Według tradycji rodzinnej była to rodzina kupiecka wywodząca się z Włoch (być może z miejscowości Gela na Sycylii), która przybyła do Galicji w XVIII w. Jego starszy brat Kazimierz (zm. 28 II 1954 r. w Wielkiej Brytanii) aktor, walczył w Legionach, a siostra Maria Józefa Gella – Jabłońska, była jedną z wybitnych przedwojennych aktorek warszawskich, po wojnie pracowała w Teatrze Słowackiego w Krakowie.

Jan Gella ukończył szkołę realną we Lwowie. W 1913 r. podjął współpracę z redakcją „Gazety Porannej” i „Gazety Wieczornej”, gdzie publikował także podczas I wojny światowej felietony, korespondencje i recenzje książkowe i teatralne oraz swoje pierwsze wiersze, które złożyły się na tom Muszla i perła (wyd. w 1919 r.). W listopadzie 1918 r. podczas wojny polsko-ukraińskiej brał udział w obronie Lwowa w charakterze korespondenta „biegającego po wszystkich odcinkach walk”. Na podstawie zebranych dokumentów i własnych obserwacji napisał swoją pierwszą książkę: Ruski miesiąc 1/XI – 22/XI 1918 – ilustrowany opis walk listopadowych we Lwowie z 2 mapami, która rozeszła się w znacznej liczbie egzemplarzy (w okresie po 1945 r. do 1956 r. książka była wycofana ze wszystkich publicznych bibliotek). W 1920 r. Jan Gella był korespondentem wojennym przy Józefie Piłsudskim. Jednak problematyka wojenna był wyjątkiem w jego twórczości. W 1919 r., poza Muszlą i perłą wydał pod pseudonimem Hafis Drogowskaz miłosny i Zbiór powinszowań i wierszy prozą, a w 1922 r. już pod własnym nazwiskiem Rozmowy o miłości. W tym roku (wraz z Marianem Cudek-Cudnowskim) napisał sztukę Rozwód oraz groteski – jednoaktówkę Kabotyn i trzyaktówkę Kto zostanie posłem. Ponadto tworzył farsy: Swatkę w dwóch aktach z 1922 r., Kawalerskie mieszkanie w jednym akcie z 1923 r. Przedstawienie Ta trzynasta, grane było z przez teatry objazdowe.

Wraz z prezesem targów Marianem Turskim wydał Album pamiątkowy miasta Lwowa z okazji „Targów Wschodnich” w 1921.

W kwietniu 1920 r. objął redakcję lwowską pisma „Ilustrowany Przegląd Teatralny”, (dawniej „Krakowski Przegląd Teatralny”), a od połowy 1921 r. współpracował z tygodnikiem satyryczno-politycznym „Szczutek”. Na początku lutego 1922 r. jako delegat lwowski brał udział w zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie. Był także znany jako autor przekładów wierszy z języka francuskiego: od dawniejszych jak: Joachima du Bellaya, Pierre-Jeana de Bérangera, Alfreda Louisa Charlesa de Musseta, po współczesnych: Charlesa Pierre’a Baudelaire’a, Edmonda Haraucourta, Paula Verlaine’a, Paula Géraldy’ego.

Ślub Jana Tomasza Gelli (mającego wówczas 30 lat redaktora ephemeridis „Gazeta Wieczorna”) z Kazimierą Józefą Szygowską herbu Trzaska (lat 24) córką Józefa i Benedykty z d. Wąsowicz z Bełżca, odbył się 1 IV 1922 r. we Lwowie, w parafii św. Elżbiety. Ich synem był Aleksander Jan Gella (ur. 15 X 1922 r. we Lwowie, zm. 15 XII 2014 r. w Warszawie), który został znanym socjologiem.

Ostatnie miesiące życia ciężko chory na gruźlicę poeta spędził na leczeniu w Brzuchowicach, gdzie zmarł 21 VIII 1923 r. Został pochowany we Lwowie na Cmentarzu Łyczakowskim.

Bruno Schulz

Z Drohobycza pochodził autor Sklepów Cynamonowych, prozaik, grafik, rysownik Bruno Schulz, którego prace przetłumaczono na ponad 30 języków. Jest on współcześnie jednym z najbardziej cenionych pisarzy polskich. Urodził się 12 VII 1892 r. jako najmłodsze dziecko Jakuba Schulza, kupca i Hendel Kuhmärker, córki właścicieli realności.

Rodzice, wg zapiski w księdze zawarli związek małżeński dopiero po narodzinach Brunona, 8 X 1892 r. Rodzina Schulza uchodziła za zasymilowaną; nie kultywowano w niej tradycji żydowskich i mówiono po polsku. We wspomnianym wyżej cyklu powieści Sklepy cynamonowe można odnaleźć dom rodzinny Schulzów (już nieistniejący), mieszczący się przy Rynku pod nr 10, gdzie Jakub prowadził sklep towarów tekstylnych (został spalony przez Rosjan w 1915 r., już po jego sprzedaży przez Schulzów). Schulz ukończył gimnazjum im. Franciszka Józefa (później Króla Władysława Jagiełły), jako jeden z najlepszych uczniów i rozpoczął studia na Wydziale Budownictwa Lądowego Politechniki Lwowskiej (architektura), które przerwała ciężka choroba, a następnie wybuch I wojny światowej.

Aby pomóc rodzinie, po śmierci ojca Bruno Schulz próbował malować portrety na zamówienie, jednak bez większego powodzenia. Nie zarobił też na tece grafik Xsiega bałwochwalcza wykonanych w l. 1920-1922. W 1922 r. zaprezentował swe prace na dwóch wystawach zbiorowych: w „Zachęcie” w Warszawie i w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie. Jego życie codzienne niewiele się jednak zmieniło. Został nauczycielem kontraktowym w gimnazjum, w którym niegdyś się uczył. Dorabiał również nauczaniem w innych szkołach. W gimnazjum pracował do 1941 r. Ciężar utrzymania rodziny, który spadł na pisarza (śmierć zamożnego brata, wdowieństwo siostry, w której domu przy ul. Bednarskiej mieszkał), jeszcze mocniej związał go z prowincjonalnym Drohobyczem. W 1930 r. w pracowni Witkacego w Zakopanem poznał Deborę Vogel. To właśnie z poetyckich listów do niej wywodzi się twórczość literacka Schulza. Opracowane za namową Debory w formie opowiadań Sklepy cynamonowe (tu m. in. Ulica Krokodyli), wydane zostały w 1933 r. dzięki pomocy Zofii Nałkowskiej. Pozostała twórczość literacka i plastycznej Schulza obejmuje tom opowiadań Sanatorium pod Klepsydrą (1938), nieliczne eseje i recenzje oraz epistolografię, kilkaset rysunków: portretów, scen erotycznych lub rodzajowych, ilustracji do książek, ekslibrisów itd.; ponadto ww. cykl grafik. Znaczna jej część przepadła w następstwie zagłady żydowskiej społeczności Drohobycza.

W 1936 r. Bruno Schulz wystąpił z drohobyckiej gminy żydowskiej i uzyskał status osoby bez wyznania. Zrobił to, by poślubić Józefinę Szelińską, Żydówkę, która przeszła na katolicyzm (ur. 5 I 1905 r. w Brzeżanach, córka adwokata Zygmunta Schrenzla i Hencie z d. Pilpel).

Narzeczeństwo zostało zerwane rok później, a Schulz już do końca życia nie związał się z nikim formalnie.

Po wkroczeniu Niemców do Drohobycza latem 1941 r., i utworzeniu getta Schulzem „zaopiekował się” gestapowiec Feliks Landau, dla którego Schulz wykonywał liczne prace plastyczne (m. in. malowidła ścienne odnalezione w 2001 r. i wywiezione nielegalnie do muzeum Yad Vashem w Jerozolimie). Przyjaciele Schulza w Warszawie starali się bezskutecznie wydostać go z getta. Schulz został zastrzelony na ulicy Drohobycza 19 XI 1942 r. który przeszedł do historii drohobyckiego getta jako „czarny czwartek”, przez innego funkcjonariusza gestapo Karla Guenthera, rywalizującego z protektorem Schulza. Schulz zginął niedaleko swego pierwszego domu rodzinnego przy drohobyckim Rynku i został przypuszczalnie pochowany przez przyjaciół na cmentarzu żydowskim, dziś już nieistniejącym.

Beata Obertyńska

Beata Obertyńska, z domu Wolska, ps. „Dziodzia”, „Marta Rudzka” „Rahm Tilly” to polska poetka i pisarka, która urodziła się w 18 VII 1898 r. w Storożce koła Skolego, a ochrzczona została prawie półtora roku później we Lwowie.

Była jedną z córek Maryli, z d. Młodnickiej i Wacława Wolskiego, inżyniera, wynalazcy, pioniera galicyjskiego przemysłu naftowego. Młodość spędziła w rodzinnej willi „Zaświecie” na stokach Cytadeli we Lwowie. Ucząc się w domu, egzaminy zdawała eksternistycznie. W 1924 r. zadebiutowała na łamach „Słowa Polskiego” we Lwowie, którego głównym wydawcą był jej ojciec. Fascynował ją świat przyrody, o czym świadczą zbiory poezji Pszczoły w słoneczniku (1927) i Głóg przydrożny (1932). Związana była ze Skamandrem i środowiskiem artystycznym skupionym wokół majątku Medyka pod Przemyślem, należącego do Pawlikowskich, domu jej siostry Anieli („Leli”) Pawlikowskiej, malarki. W 1918 r. wyszła za mąż za Józefa Obertyńskiego i przeniosła się do Odnowa. Studiowała w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, a w latach 1933-1937 występowała na scenach teatrów lwowskich. Po śmierci męża (9 XI 1937 r.) zajęła się prowadzeniem gospodarstwa Odnów.

W czasie okupacji sowieckiej Lwowa, w lipcu 1940 r., została aresztowana przez NKWD i osadzona w więzieniu (lwowskie Brygidki); następnie w Kijowie, Odessie, Charkowie, Starobielsku, wreszcie zesłana do łagru Loch-Workuta. Po ataku Niemiec na ZSRR uwolniona została na mocy układu Sikorski-Majski (30 VII 1941 r.) i wstąpiła do Armii gen. Władysława Andersa. W 1942 r. ewakuowała się z II Korpusem do Iranu. Przeszła cały szlak bojowy: Iran, Palestyna, Egipt i Włochy. Służyła początkowo jako pielęgniarka, potem w kwaterze Oświaty II Korpusu w Rzymie, skąd została odkomenderowana do Johannesburga, gdzie napisała „lwią część” - jak sama zaznaczyła w Posłowiu - wspomnień W domu niewoli (1946 r.) - jedno z pierwszych świadectw (obok Na nieludzkiej ziemi Józefa Czapskiego z 1949 r.) tragicznych losów Polaków w sowieckich w łagrach.

Po wojnie pozostała na uchodźstwie, osiadła w Londynie. Publikowała w prasie emigracyjnej: „Dzienniku Polskim”, „Dzienniku Żołnierza”, „Orle Białym”, „Polsce Walczącej”, „Wiadomościach”, „Życiu” i „Przeglądzie Polskim”. Została laureatką wielu nagród, m. in. „Przeglądu Powszechnego” (1967) i za Miód i piołun (Katolicki Ośrodek Wydawniczy „Veritas” , Londyn 1972) Fundacji Lanckorońskich (1972). Oprócz poezji wydała też uzupełnione wypomnienia matki - Quodlibet (1974) i powieść Skarb Eulenburga jako Rahm Tilly.

Leopold Staff miał powiedzieć, że gdyby nie Pawlikowska-Jasnorzewska, największą damą poezji polskiej byłaby Obertyńska.

Zmarła w Londynie 21 V 1980 r.

Kazimiera Helena Alberti, poetka, pisarka, działaczka kulturalna

Urodziła się we Lwowie, 1 II 1898 r., przy ulicy Michała Rahozy 6; ochrzczona została w parafii św. Marii Magdaleny. Była córką Antoniego Szymańskiego i Marii z Filipowskich. Dzieciństwo spędziła w Bolechowie, skąd pochodziła jej matka. Gimnazjum ukończyła we Lwowie w 1917 r. i podjęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Lwowskim (od 1919 r. Uniwersytet Jana Kazimierza). Uczęszczała także do lwowskiego konserwatorium muzycznego. 22 VI 1922 r. w kościele św. Elżbiety we Lwowie poślubiła Stanisława Alberti prawnika, publicystę, byłego żołnierza Legionów, zamieszkałego w Krakowie.

Związała się ze środowiskiem literackim skupionym wokół Jana Kasprowicza. Już po jego śmierci w 1926 r. małżeństwo zamieszkało w Warszawie, później przez krótki czas w Dąbrowie Tarnowskiej i od 1930 r. w Białej Krakowskiej (obecnie część Bielska-Białej), gdzie Stanisław Alberti objął urząd starosty powiatowego. Kazimiera zajmowała się twórczością literacką oraz działalnością kulturalną; była również tłumaczką z języków: czeskiego i bułgarskiego. Małżeństwo prowadziło w swoim domu salon literacki, w którym bywali przedstawiciele sztuki i literatury. Kazimiera utrzymywała kontakty ze środowiskami literackimi w całym kraju, a przez organizowanie spotkań autorskich i odczytów w szkołach i różnych stowarzyszeniach społecznych walnie przyczyniła się do ożywienia życia literackiego w Białej i Bielsku. Znajomość ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem zaowocowała portretami małżonków, namalowanymi przez artystę. Jako poetka zadebiutowała w 1927 r. zbiorem lirycznych wierszy Bunt lawin. W tym samym roku wydała tomik Mój film. Na jej dorobek poetycki składają się także: Pochwała życia i śmierci (1930), Godzina kalinowa (1935), Więcierz w głębinie (1937). W wierszach, porównywanych do twórczości Kazimiery Iłłakowiczówny i Leopolda Staffa oraz licznych artykułach podejmowała tematykę społeczną, kobiecą i słowiańską. Powieść Tatry, narty, miłość (1928) reprezentowała modny wówczas nurt literatury zakopiańsko-narciarskiej. Przed wybuchem II wojny światowej wydała także m. in. tomik wierszy Serce zwierzęce (1939) i powieści Ghetto potępione. Powieść o duszy żydowskiej (1931) oraz Ci, którzy przyjdą. Powieść mieszczańska (1934). Przez pewien czas prowadziła kabaret artystyczny, do którego sama pisała teksty skeczów i piosenek i reżyserowała przedstawienia. Napisała sztukę teatralną Wiosna w domu, której premiera odbyła się w Teatrze Polskim w Poznaniu w 1937 r. Współpracowała z wieloma pismami literackimi, regionalnymi („Zjednoczenie”, „Echo Beskidzkie”) i ogólnopolskimi. Organizowała liczne wystawy plastyczne także w bielskich fabrykach. Po agresji ZSRR na Polskę, 17 IX 1939 r. mąż Alberti Stanisław został aresztowany przez Rosjan we Lwowie. Na wiosnę 1940 r. został zamordowany przez NKWD. Jego nazwisko znalazło się na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej opublikowanej w 1994 r. Kazimiera działała w konspiracji. Była więziona w niemieckim obozie w Pruszkowie. W 1945 r. wyjechała z Polski do Włoch ze zmienionym dokumentem tożsamości (stąd pojawiające się liczne nieścisłości odnośnie do jej daty i miejsca urodzenia). Jej drugim mężem był włoski adwokat Alfonso Cocola. W 1951 r. była w Neapolu, później w Bari, gdzie kontynuowała działalność pisarską. Wydawała cykle esejów i reportaży o poszczególnych prowincjach włoskich, np. Dusza Kalabrii czy Sekrety Apulii. W 1963 r. wydała tomik wierszy La bocca dell'Italia. Zmarła w Bari 28 V 1962 r. Kazimiera Alberti upamiętniona jest głównie w Bielsku-Białej, gdzie znajduje się poświęcona jej tablica i ławeczka z postacią poetki; jej imieniem nazwano też jedną z ulic w mieście.

Debora Vogel

Ze społeczności żydowskiej Kresów wywodziła się Debora Vogel, urodzona 4 I 1900 r. w Bursztynie.

Sama podawała rok urodzenia jako 1902 r. Była córką Anczela Vogla, kierownika szkoły w Bursztynie i Lei z d. Ehrenpreis, córki księgarza z Lwowa. Ta dwujęzyczna pisarka, pisząca po polsku i w jidysz (także, w mniejszym stopniu, po hebrajsku), była filozofką, krytyczką literacką i krytyczką sztuki, pisząc głównie o twórczości artystów awangardowych.

W 1926 r. uzyskała doktorat z filozofii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie odnoszący się do filozofii sztuki Georga Hegla i następnie Józefa Kremera. Przyjaciółka i powierniczka Brunona Schulza uchodziła za jego narzeczoną i muzę, jednak wobec sprzeciwu rodziny nie związała się z nim formalnie. Współpracowała z czasopismami żydowskimi (m. in. „Inzich” – „W sobie”, „Chwila”) i polskimi (m. in. „Sygnały”, „Wiadomości literackie”). Debora Vogel obracała się w kręgu wybitnych mężczyzn: Schulza, Witkacego, którego była modelką, filozofa Kazimierza Ajdukiewicza, którego była uczennicą, i niekiedy postrzegana jest przez pryzmat ich twórczości i dokonań. Sama była jednak znakomitą pisarką, poetką, krytyczką literacką i, jak o sobie mówiła: „ambasadorką modernizmu” „Tog figurn” – Figury dnia, Manekinen – Manekiny, Akacjes blien – Akacje kwitną – to utwory powstałe w latach 30. XX w. we Lwowie.

Debora Vogel zginęła w lwowskim getcie w sierpniu 1942 r. podczas akcji likwidacyjnej Żydów, wraz z matką, mężem i synkiem Aszerem.

Muhammad Asad (Leopold Weiss)

Dziennikarz, pisarz, językoznawca, podróżnik, politolog i dyplomata urodził się 2 VII 1900 r. we Lwowie, w tradycyjnej rodzinie żydowskiej. Jego ojcem był prawnik Kiwa Weiss, matką Amalia Feigenbaum. Dziadek Leopolda Beniamin Weiss był rabinem w Czerniowcach i wnuk miał kontynuować rodzinną tradycję. Jako trzynastolatek opanował biegle, prócz polskiego i niemieckiego, hebrajski i aramejski, później nauczył się angielskiego, francuskiego, perskiego i arabskiego. Po wybuchu I wojny światowej uciekł ze szkoły w Wiedniu i pod fałszywym nazwiskiem wstąpił do armii austriackiej, ale ojciec, przy pomocy policji, wytropił go i zakończył wojenną przygodę. W 1922 r. Weiss porzucił studia historyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Wiedeńskim i udał się do Berlina. Jako wysłannik gazety „Frankfurter Zeitung” podróżował po krajach arabskich, a w zarządzanej przez Wielką Brytanię Palestynie (pojechał tam na zaproszenie wuja Doriana Feigenbauma) wdał się w spory z przywódcami syjonistycznymi.

Zafascynowany kulturą arabską i zniechęcony do syjonizmu w 1926 r. przyjął w Berlinie islam sunnicki i zmienił imię i nazwisko. Pielgrzymując kilkakrotnie do Mekki w Arabii Saudyjskiej zaprzyjaźnił się z twórcą tego państwa Abdulem Azizem ibn Saudem.

Na początku lat 30. XX w. Asad rozpoczął współpracę z poetą i politykiem Muhammadem Ikbalem przy tworzeniu państwa Pakistan.

Po wybuchu II wojny światowej był internowany przez Brytyjczyków, a w okresie powojennym pracował dla Pakistanu – w 1947 r. otrzymał obywatelstwo tego kraju. Był dyrektorem Departamentu Odbudowy Islamu przez rząd Pakistanu, w 1949 r. szefem Wydziału Bliskiego Wschodu, a w 1952 r. został ministrem pełnomocnym Pakistanu przy Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Podczas pełnienia tej funkcji poznał Polę Kazimirską, którą po rozwodzie z żoną Munirą, chciał poślubić. Nie uzyskawszy na to pozwolenia władz zrezygnował z pracy w dyplomacji pakistańskiej i z poślubioną w 1952 r. w Nowym Jorku Polą (po konwersji Hamidą) osiadł w Szwajcarii, gdzie pracował nad autobiografią Droga do Mekki (wydana w 1954 r.).

W 1961 r. Asad rozpoczął pracę nad tłumaczeniem Koranu z kairskiego wydania z 1924 r. na angielski i komentarzami do niego. Praca przewidziana na dwa lata trwała siedemnaście. The Message of The Quran – Przesłanie Koranu zostało wydane w 1980 r. Kilka lat wcześniej w Arabii Saudyjskiej, gdzie znane były jego poglądy, jeszcze nie wydana książka została zakazana. Przekład Asada uważany jest za jedno z najbardziej wpływowych tłumaczeń ery nowożytnej. Jego interpretacja i poglądy, opierające się ogólnie na pokojowej i tolerancyjnej interpretacji Koranu nie zyskały w świecie arabskim powszechnego uznania. Światowa Liga Muzułmańska wycofała się z finansowania tego wydawnictwa.

Autor wielokrotnie krytykował zacofanie świata muzułmańskiego za które obwiniał wyznawców. Jego zdaniem „islam może czynić swoich wyznawców wielkimi, jednak nie na odwrót”. Był zwolennikiem równych praw kobiet w islamie. Nie krył swego rozczarowania islamskimi ekstremistami, twierdził nawet, że „Muzułmanie nie zasłużyli na tak wspaniałą religię”.

W 1983 r. na zaproszenie generała Zia ul-Haqa Muhammad Asad odwiedził Pakistan. W tym samym roku przeprowadził się ze Szwajcarii do Portugalii, by później osiąść w hiszpańskiej Andaluzji. Zmarł 20 II 1992 r. w Mijas, a pochowany został na cmentarzu muzułmańskim w Grenadzie.

Marian Hemar

Marian Hemar (właściwie: Marian Hescheles), ps. „Jan Mariański”, „Marian Wallenrod”, „Harryman”, polski poeta, satyryk, tłumacz poezji, autor tekstów piosenek urodził się 6 IV 1901 r. we Lwowie, w rodzinie żydowskiej jako syn Ignacego (Izaka Mendla) i Berty (Basche) z d. Lem. Był ciotecznym bratem Stanisława Lema (matka Hemara i ojciec Lema byli rodzeństwem).

Hemar studiował medycynę i filozofię na Uniwersytecie Lwowskim. W 1925 r. przeprowadził się do Warszawy. Rok później, przebywając we Lwowie przy ul. Jagiellońskiej 11, podjął nieudaną próbę samobójczą (strzelił do siebie z rewolweru). W Warszawie pracował wraz z Julianem Tuwimem w kabarecie literackim „Qiu pro Quo”, „Banda” i „Cyruliku Warszawskim”. Był autorem i współautorem wielu skeczy i dowcipów i szopek politycznych. Jego dorobek literacki to ponad 3000 niezwykle popularnych piosenek, do których sam komponował muzykę, setki wierszy, kilkanaście sztuk i słuchowisk radiowych. Marian Hemar był autorem m. in. takie przebojów, jak: Czy pani Marta jest grzechu warta, Kiedy znów zakwitną białe bzy, Nikt, tylko ty, Ten wąsik czy Upić się warto.

W 1936 r. Hemar przyjął chrzest w wyznaniu ewangelicko-reformowanym w Wilnie i został wykreślony z ewidencji gminy wyznaniowej żydowskiej we Lwowie. Po zakończeniu II wojny światowej, na której frontach walczył, pozostał w Londynie. Prowadził tam teatrzyk polski w klubie emigrantów polskich. Zmarł 11 II 1972 r. w Dorking w Anglii.

W 1994 r. Włada Majewska – artystka Wesołej Lwowskiej Fali (i Henryk Vogelfänger „Tońcio”), współpracująca z Hemarem w Londynie przekazała Polskiemu Radiu londyńskie archiwa RWE z dźwiękowym zapisem twórczości Mariana Hemara, zachowane dzięki jej staraniom.

Akt urodzenia Mariana Hemara znajduje się w AGAD w księdze metrykalnej gminy wyznaniowej Lwów, z 1901 r. Tam też adnotacja o zmianie wyznania i nazwiska.

Julian Stryjkowski

W Stryju, 27 IV 1905 r. urodził się Julian Stryjkowski, właściwie Peisach Jakub Stark, prozaik, autor opowiadań, filolog, dramaturg i dziennikarz. Wywodził się z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej; był synem nauczyciela w chederze (mełameda) Herscha Rosenbauma i jego rytualnej żony Chany z d. Stark z Manasterca. Niektóre opracowania podają że ojcem Peisacha był Cwi Rosenman, jednak przeczy temu zapis w księdze.

Uczęszczał do polskiej szkoły czteroklasowej, a następnie do gimnazjum w Stryju, w którym zdał maturę. W 1924 r. rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, uzyskując w 1932 r. stopień doktora. W czasie swojego pobytu we Lwowie Stryjkowski nawiązał kontakty z ruchem syjonistycznym, następnie z komunistyczną lewicą (więziony w l. 1935–36). Po zwolnieniu z więzienia przeniósł się do Warszawy, gdzie ukrywając się przed policją znalazł pracę w księgarni. Tuż po wybuchu wojny Stryjkowski opuścił Warszawę i udał się ponownie do Lwowa, gdzie był świadkiem wejścia wojsk sowieckich (co opisał w powieści Wielki strach). Po rozpoczęciu ofensywy niemieckiej na ZSRR w 1941 r. uciekł w głąb Rosji, gdzie bezskutecznie próbował zaciągnąć się do armii gen. Andersa. Do 1946 r. przebywał w Moskwie (od 1943 r. w redakcji tygodnika Związku Patriotów Polskich „Wolna Polska”). W 1946 r. wrócił do kraju i od tego roku podpisywał się jako Julian Stryjkowski. Był członkiem PPS a następnie PZPR, z której wystąpił w 1966 r. na znak protestu przeciwko usunięciu z niej Leszka Kołakowskiego. Autor m. in. powieści: Głosy w ciemności (1956), Austeria (1966, ekranizacja 1982, reż. J. Kawalerowicz) (1966), Sen Azrila (1975), Echo (1988), Król Dawid żyje! (1984), opowieści-moralitetu o podłożu autobiograficznym Milczenie (1993); napisał ponadto powieść Bieg do Fragalà (1952 r. - nagroda państwowa I stopnia), której akcja toczy się we włoskiej wsi walczącej o podział ziemi obszarniczej (po jej wydaniu Stryjkowskiego wydalono z Włoch).

Na przełomie lat 40 i 50. XX w. Stryjkowski był także korespondentem PAP w Rzymie; współredaktorem „Twórczości” (1954-1978); sygnatariuszem „Listu 59” (1975). W 1993 r. otrzymał nagrodę Pen Clubu im. Jana Parandowskiego (który nota bene także pochodził z Kresów, urodził się w 1895 r. we Lwowie, a ochrzczony został w Cerkwii Wołoskiej jako dziecko nieznanego ojca; wg ustaleń badaczy jego ojciec Jan Bartoszewski był duchownym greckokatolickim wysokiej rangi – zob. G. Pawlak, Nieznane fakty z biografii Jana Parandowskiego, „Pamiętnik Literacki”, 2018; W AGAD znajduje się akt zgonu matki Jana, Julii Parandowskiej z ksiąg parafii Św. Elżbiety, zm. w wieku 66 lat 14 X 1925 r.).

Julian Stryjkowski zmarł 8 VIII 1996 r w Warszawie, gdzie został pochowany na cmentarzu żydowskim, przy ul. Okopowej.

Leon Jakub Pasternak

Poeta i satyryk Leon Jakub Pasternak urodził się 12 VII 1909 r. we Lwowie w rodzinie Józefa i Róży Hirschhorn.

Wcześnie został działaczem Komunistycznej Partii Polski. Był współzałożycielem pisma „Lewar” (Lewica Artystyczna). Poetycko debiutował w 1929 r. wierszem Pieśń ściętych drzew. Od tej daty liczy się jego przyjaźń z poetami - Stanisławem Jerzym Lecem i Janem Śpiewakiem. Satyryczne wiersze Pasternaka publikowały czasopisma – warszawskie „Szpilki” i lwowski „Chochoł”. W tym ostatnim w 1938 r. ukazał się wiersz Pieśń o hańbieniu rasy, w zamierzeniu autora komentarz do narastającego w Polsce antysemityzmu, przez krytykę uznany za obraźliwy dla Polaków, za co autor trafił do więzienia. Od 1931 r. mieszkał w Warszawie, pracował jako bileter w kinie. Kilkakrotnie skazywany na więzienie za działalność polityczną, do wybuchu wojny odsiadywał wyrok w Berezie Kartuskiej. Po 17 IX 1939 r. uciekł z obozu do Lwowa. Dał się poznać jako zwolennik przystąpienia Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej, a we wrześniu 1940 r. wstąpił Do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. W opublikowanym 1 I 1940 r. Wierszu Noworocznym agresję rosyjską na Polskę nazwał „dniem wyzwolenia”. Na wiadomość o formowaniu się polskiego wojska w 1943 r. Pasternak zgłosił się do Pierwszej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki. Początkowo był zatrudniony w komisji poborowej, następnie powierzono mu kierownictwo artystyczne tworzącego się Teatru Wojska Polskiego, w którym występowała jego żona Ryszarda Hanin (Szarlota Hahn). Dla wojska napisał około 300 piosenek, z których najsłynniejszą była powstała w obozie wojskowym w Sielcach Oka. Po wojnie znalazł się w Łodzi, był redaktorem naczelnym w redakcji „Szpilek”. Od 1948 r. mieszkał w Warszawie i utrzymywał się z pisarstwa. Po wojnie wydał przeszło 25 książek, w tym Piosenki żołnierskie, wspomnienia W marszu i na biwaku, wybór satyr Figa z makiem z Pasternakiem. Za najlepsze uważane są jego ostatnie wiersze wydane w tomach Mimo Wszystko i Pamięć. Leon Pasternak zmarł 14 X 1969 r. i został pochowany na Wojskowych Powązkach w Warszawie. Jego twórczość artystyczna obecnie jest prawie całkiem zapomniana.

Stanisław Jerzy Lec

Stanisław Jerzy Lec (Stanisław Jerzy de Tusch-Letz), pseud. literacki „Stach”, urodzony 6 III 1909 r. we Lwowie to poeta, satyryk i aforysta.

Pochodził z uszlachconej rodziny, która jak się przyjmuje już w XIX w. otrzymała od cesarza tytuł barona za zasługi oddane monarchii austro-węgierskiej. Jednak w księdze metrykalnej z 1909 r. Letz zapisany został jako syn Benjamina Eleazara Letza kasjera we Lwowie i poślubionej w 1898 r. Adeli z d. Safrin, córki właściciela dóbr w Czerniowcach.

Uczęszczał do szkół niemieckich we Lwowie i Wiedniu (tam schroniła się rodzina podczas I wojny światowej). W 1927 r. zaczął studiować literaturę i język polski, a następnie prawo na Uniwersytecie Lwowskim. Studia prawnicze ukończył w 1933 r. Po dojściu Hitlera do władzy Lec zrezygnował z arystokratycznego tytułu: baron de Tusch, jednak do zaprezentowanego wpisu metrykalnego dołączona została adnotacja USC z 1956 r., że decyzją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych nazwisko zmienia się na: de Tusch Lec, a więc musiały zostać dostarczone dokumenty, poświadczające dawne brzmienie i zapis nazwiska, które w członie Letz zostało spolszczone. Po koniec lat 20. XX w. Lec debiutował wierszem Wiosna w krakowskim piśmie „Ilustrowany Kurier Codzienny”. Jak wielu z jego pokolenia Lec związany był przed wojną z lewicą komunistyczną i prasą lewicową. W latach 1939-1941 przebywał we Lwowie, gdzie wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. Publikował m. in. w „Czerwonym Sztandarze” teksty do propagandowych rysunków satyrycznych. Po zajęciu Lwowa przez Niemców w 1941 r. Lec, jako Żyd, został osadzony w obozie pracy w Tarnopolu. Przed nieuchronną śmiercią uchroniła go ucieczka. Po przybyciu do Warszawy zgłosił się do konspiracyjnych władz komunistycznych. W Ludowym Wojsku Polskim otrzymał stopień majora. Po wojnie był attaché prasowym w Wiedniu w latach 1946-1950. Później na dwa lata wyemigrował do Izraela. Mimo powrotu do kraju w 1952 r. twórczość Leca była objęta cenzura do 1956 r. Publikował między innymi na łamach tygodnika „Świat”. Lec był wyjątkowo celnym komentatorem współczesnych mu zjawisk społecznych i politycznych (które pozostają aktualne do dziś). Nawiązując do formuły starożytnych sentencji, posługiwał się ostrym dowcipem, kalamburem czy grą słów lub skrótem myślowym. Jego najbardziej znane zbiory utworów to: tomy aforyzmów Myśli nieuczesane (1957) i Myśli nieuczesane nowe (1964), przetłumaczone na kilkanaście języków.

Lec zmarł w Warszawie (7 V 1966 r.); został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Na płycie nagrobnej wyryto jego aforyzm: Niełatwo jest żyć po śmierci. Czasem trzeba na to stracić całe życie.

Artur Sandauer

Eseista, tłumacz, krytyk literacki pochodzenia żydowskiego, Artur Sandauer urodził się 14 XII 1913 r. w Samborze, jako syn urzędnika kasy chorych Abrahama Salomona Sandauera i pochodzącej z rodziny kupieckiej Beili Ryfki z d. Welher.

Ukończył studia w zakresie filologii klasycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, a w latach 1939-1941 był nauczycielem w Samborze. Podczas okupacji niemieckiej uwięziony został w getcie, z którego uciekł w 1943 r. Od 1944 r. był żołnierzem LWP oraz korespondentem wojennym Dziennika „Pancerni”, zdemobilizowanym w 1945 r. Po zakończeniu wojny przebywał w Paryżu. Po powrocie do Warszawy w latach 1948-49 współredagował tygodnik „Odrodzenie”; od 1974 r. był profesorem literatury Uniwersytetu Warszawskiego.

W akcie urodzenia Sandauera widnieje urzędowa notatka o zawarciu w Warszawie-Wilanów, 16 VI 1958 r. małżeństwa z Erną Rosenstein (ur. 9 VIII 1913 r. w Krakowie, a nie we Lwowie jak podają niektóre opracowania), malarką surrealistyczną i poetką.

Przeciwnik socrealizmu, otrzymał zakaz publikowania do końca okresu stalinowskiego (publikował więc jako jeden z pierwszych w paryskiej „Kulturze”). Jako badacz literatury, zwłaszcza poezji polskiej XX w. (Poeci trzech pokoleń) głosił hasła odnowy współczesnej literatury polskiej, m. in. poprzez obronę twórczości Witolda Gombrowicza i walkę o pamięć i uznanie dla dzieł Brunona Schulza. Wybrane prace Sandauera to: Moje odchylenia, pamflety Bez taryfy ulgowej (zwrot ten wszedł do języka potocznego), opowiadania Śmierć liberała, prace z zakresu religioznawstwa (Bóg, Szatan, Mesjasz i...); prace o charakterze autobiograficznym: Zapiski z martwego miasta, O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku, Pisma zebrane; wspomnienia Byłem; także przekłady utworów pisarzy starożytnych i rosyjskich.

Sandauer, mający żydowskie korzenie, wprowadził do języka polskiego termin allosemityzm, oznaczający postrzeganie Żyda jako kogoś innego, egzotycznego.

W 1964 r. był jednym z sygnatariuszy tzw. listu 34 skierowanego do Prezesa Rady Ministrów przeciwko zaostrzaniu cenzury. Dołączył także do apelu 64, choć po wprowadzeniu stanu wojennego przyjął członkostwo w Narodowej Radzie Kultury.

Zmarł 15 VII 1989 r. w Warszawie i pochowany został na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

Stanisław Lem

Stanisław Lem, patron 2021 r. to najwybitniejszy z wywodzących się ze środowiska żydowskiego Kresów przedstawicieli tej szeroko pojętej dziedziny wiedzy, jaką jest literatura. Temu wybitnemu twórcy fantastyki naukowej, pisarzowi futurologowi poświęcona została odrębna prezentacja.

Stanisław Lem, pisarz, filozof, futurolog oraz krytyk, urodził się 12 IX 1921 r. we Lwowie, w dzielnicy II (Grodeckie), przy ul. Brajerowskiej 4.

Był jedynym dzieckiem laryngologa Samuela Lema (Lehm) i Sabiny Woller. Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie, gdzie uczęszczał do II Państwowego Gimnazjum im. Karola Szajnochy we Lwowie. W 1939 r. rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej, jednak przerwała je okupacja radziecka. Wejście do Lwowa Niemców przerwało rozpoczęte studia medyczne. W czasie wojny Lem pracował we Lwowie jako pomocnik mechanika i spawacz w firmie Rohstofferfassung.

Tragiczny los spotkał krewnych Lemów. Większość zginęła we Lwowie lub w obozie zagłady w Bełżcu. W lipcu 1945 r. w ramach akcji repatriacyjnej Lem wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa. Ojciec Lema podjął pracę w szpitalu, natomiast Stanisław kontynuował przerwane studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim, których nie ukończył. Zadebiutował w 1951 r. powieścią Astronauci. W 1959 r. ukazał się zbiór opowiadań Inwazja z Aldebarana, zawierający m. in. nowele z cyklu Opowieści o pilocie Pirxie; dwa lata później – dwa dzieła fantastycznonaukowe Solaris i Powrót z gwiazd. W 1965 r. Lem ukończył Cyberiadę, a w 1966 r. ukazała się powieść autobiograficzna Wysoki Zamek, nawiązująca do czasów lwowskich. W 1968 r. Lem opublikował kolejną powieść, Głos Pana. Był wówczas jednym z liderów światowej literatury fantastycznonaukowej. W twórczości Lema formy beletrystyczne ustąpiły miejsca rozważaniom filozoficznym i eseistyce naukowej. W 1983 r. wyjechał wraz z rodziną do Berlina Zachodniego, a następnie do Wiednia, gdzie nawiązał współpracę z paryską „Kulturą” pod pseudonimem „P. Znawca”. W 1987 r. ukazała się ostatnia powieść Lema Fiasko. W 1988 r. Lemowie powrócili do Polski i zamieszkali w Krakowie.

Książki Lema zostały przetłumaczone na 52 języki. Nazwiskiem pisarza nazwano planetoidę (3836).

Od połowy lat 70. XX w. Lem poważnie chorował. Zmarł 27 III 2006 r. w Krakowie, pochowany został n Cmentarzu Salwatorskim.