Politycy, działacze niepodległościowi, aparatczycy, sędziowie

Elżbieta Sapieżyna z Branickich

Elżbieta Sapieżyna z Branickich, wojewodzicowa mścisławska, kobieta-polityk, przyjaciółka Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Urodziła się w 1734 r. Była córką Piotra, kasztelana bracławskiego i Walerii Melanii Szembek, kasztelanki oświęcimskiej, siostrą Franciszka Ksawerego Branickiego, hetmana wielkiego koronnego. Dwukrotnie wychodziła z mąż. W 1753 r. poślubiła Jana Józefa Kalasantego Sapiehę z linii różańskiej, starostę sokołowskiego, wojewodzica smoleńskiego, z którym rozwiodła się w 1755 r. Jako rozwódka (Jan Józef zmarł w 1761 r.), 13 VI 1756 r. w Krechowicach, wyszła za mąż za Jana Sapiehę z linii kodeńskiej. Ślubu, poprzedzonego indultem arcybiskupa lwowskiego Mikołaj Wyżyckiego, udzielił duszpasterz parafii w Biłce Szlacheckiej.

Drugi mąż zmarł w 1757 r., nie chcąc podobno widzieć żony przed śmiercią. Po nim został Elżbiecie tytuł wojewodzicowej mścisławskiej. Z drugiego małżeństwa miała syna Kazimierza Nestora (ur. 1757), na którego karierę polityczną usiłowała wpływać korzystając ze swych koneksji (m. in. skłoniła króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do mianowania kilkunastoletniego syna generałem artylerii królewskiej). Elżbieta Sapieżyna była „nie tak pięknością, jako bardziej rozumem i grzesznością dystyngowana” (Marcin Matuszewicz, Diariusz). Uważana jest za pierwszą kochankę Poniatowskiego, z którym utrzymywała kontakty od czasów bezkrólewia 1763 r., ale już wcześniej wspomagała go finansowo. Jej rywalką o względy króla była inna Sapieżyna – Magdalena z Lubomirskich. Elżbieta nie była pozbawiona ambicji politycznych, próbując skłócić króla z Familią – stronnictwem Czartoryskich i Poniatowskich. Uczestniczyła w naradach królewskich i pertraktacjach (głównie z poselstwem moskiewskim), przygotowaniach sejmików i sejmów, bywała częstym i aktywnym gościem na sejmach i trybunałach. Za swe usługi była sowicie wynagradzana, otrzymując rozmaite dobra, m. in. wójtostwo w nadanym jej bratu starostwie jaworowskim. Od połowy lat 70. XVIII w., po nominacji Franciszka Ksawerego Branickiego (1774) na hetmana wielkiego koronnego i przejściu przez niego do opozycji, związek Elżbiety z królem zaczął słabnąć. Kontakty jednak nie zostały zerwane; Sapieżyna popierając brata i jego sojuszników, jednocześnie usprawiedliwiała go przed królem i nadal ubiegała się o protekcje i pomoc w uzyskiwaniu stanowisk, załatwianiu długów i procesów. Także po opuszczeniu dworu, do 1776 r. otrzymywała miesięczną pensję od Poniatowskiego w wysokości 200 dukatów. Konsekwencją poparcia udzielanego bratu, działającemu przeciwko królowi i współpracującemu z nim ambasadorowi rosyjskiemu w Rzeczypospolitej Ottonowi Magnusowi von Stackelbergowi było umieszczenie w jej majątku w Kodniu oddziału wojsk rosyjskich, co doprowadziło do pożaru miasta. Odszkodowanie za straty zostało wypłacone z kasy królewskiej. Sapieżyna uwikłana była także w sprawy majątkowo-spadkowe związane z podwójnym już wdowieństwem. W 1775 r. udało jej się wykupić Kodeń (który w większej części należał do Flemmingów), zapisany jej synowi w spadku po bezdzietnym kanclerzu wielkim litewskim Janie Fryderyku Sapieże. W latach 80. XVIII w. Sapieżyna postrzegana była jako jedna z głównych postaci opozycji antykrólewskiej, skupionej wokół Puław Czartoryskich i hetmanów (Branickiego i Seweryna Rzewuskiego). W 1782 r. sprzeciwiła się usunięciu z biskupstwa krakowskiego chorego Kajetana Sołtyka. Podczas Sejmu Czteroletniego nadal pozostawała opozycyjnej grupie, a jej syn Kazimierz Nestor opowiedziawszy się z Ustawą Rządową, schronił się pod opiekę króla, obawiając się reakcji matki i stryja. Zmieniła stanowisko w połowie 1792 r. i przyłączyła się syna, popierającego konsekwentnie Konstytucję. Wycofała się z życia politycznego w 1793 r. i większość czasu spędzała w Kodniu, którym umiejętnie gospodarowała (odnowiła zamek, założyła fabrykę sukna). W 1798 r. straciła syna, przebywającego na emigracji w Wiedniu. Kazimierz Nestor spoczął w grobach rodzinnych w Kodniu, gdzie dwa lata później pochowana została także Elżbieta z Branickich Sapieżyna, zmarła w Kodniu we wrześniu lub październiku 1800 r.

Seweryn Rzewuski herbu Krzywda

Hetman polny koronny, pisarz polityczny, jeden z przywódców konfederacji targowickiej.

Urodził się w Podhorcach jako syn wojewody podolskiego, późniejszego hetmana wielkiego koronnego Wacława i Anny z Lubomirskich. Ochrzczony został „z wody” 13 III 1743 r.; ceremonia „uzupełniająca” odbyła się 16 II 1759 r.

Pierwsze nauki pobierał u warszawskich teatynów, a od 1754 r. kształcony był przez guwernerów. W latach 1759-1761 przebywał za granicą pod opieką wychowawcy Loiusa Antoine Caraccioli, odwiedzając Austrię, Włochy i Francję. W 1760 r. uzyskał nominację na generała majora wojsk koronnych, wkrótce potem został starostą dolińskim. Debiutował politycznie jako poseł podolski na sejm 1762 r. W maju 1764 r. posłował na sejm konwokacyjny i podpisał manifest o nielegalności sejmowania w obecności zagranicznych wojsk. Mimo to znalazł się w spisach elektorów Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwa podolskiego. W czerwcu 1767 r. przystąpił do konfederacji radomskiej, zawiązanej przez opozycję przeciwko królowi i stronnictwu reform, z inspiracji ambasadora rosyjskiego Repnina. Jednak już podczas sejmu zwołanego w październiku 1767 r. Repnin określał go jako posła wrogiego realizacji rosyjskich planów. Choć nie znalazł się na liście osób przeznaczonych do wywózki, postanowił towarzyszyć ojcu pojmanemu przez wojsko rosyjskie, nocą z 13/14 X 1767 r.; od 1769 r. przebywał na zesłaniu w Kałudze. Powrócił do Polski w styczniu 1773 r. a kilkanaście miesięcy później (kwiecień 1774) otrzymał buławę i tytuł hetmana polnego koronnego. W kolejnym roku Stanisław August nadał mu Order Orła Białego i ozdobił Orderem Św. Stanisława. Antykrólewski zwrot Rzewuskiego nastąpił w 1776 r., kiedy to mocno ograniczono władzę hetmanów. Był człowiekiem chciwy i próżnym; mało uwagi poświęcał pełnionej funkcji skupiając się na działalności opozycyjnej. W czasie obrad sejmu 1776 r. kwestionował jego legalność i gotowy był do rezygnacji z buławy, aby walczyć w obronie zagrożonych swobód. Ne znalazłszy poparcia dla swych planów, niekorzystne wrażenie próbował zatrzeć, m. in. przez publikację francuskich przekładów swych wcześniejszych sejmowych wystąpień. W latach 1778-1880 podróżował do Wiednia i Paryża, chcąc jakoby zrealizować plany szerszej koalicji antyrosyjskiej. Ponownie wystąpił przeciwko królowi w 1782 r., kiedy sprzeciwił się usunięciu z biskupstwa krakowskiego chorego psychicznie Kajetana Sołtyka, widząc w tym wstęp do generalnej rozprawy z przywódcami opozycji. W tym też roku wziął ślub z Konstancją Lubomirską, z którą miał dwie córki i syna Wacława Seweryna. W latach następnych Rzewuski zajmował się głównie sprawami rodzinno-majątkowymi. Zachował jednak autorytet w kręgach opozycji magnackiej i namawiany był do aktywnego udziału w przedsejmowych poczynaniach. W lipcu 1788 r. uczestniczył w zjeździe przywódców opozycji w Puławach. Już po otwarciu Sejmu Wielkiego słał pisma do Berlina, prosząc o pomoc dla swojego projektu antysejmowej konfederacji. W czasie obrad Sejmu stanął na czele obozu hetmańskiego, wrogiego wszelkim reformom. Wydał wówczas szereg pism politycznych, m.in. O sukcesji tronu w Polszcze rzecz krótka (1789), Punkta do formy rządu w Polszcze (1790), O tronie polskim zawsze obieralnym z dziejów i prawa dowody (1790). Aktywność publicystyczna Rzewuskiego zakończyła się fiaskiem; jego argumenty straciły siłę przekonywującą, a autorytet jako patrioty definitywnie upadł. W 1790 r. hetman wyjechał do Wiednia, gdzie wraz ze Stanisławem Szczęsnym Potockim stworzył obóz malkontentów, przeciwnych zmianom. Licząc na wybuch wojny prusko-rosyjskiej, Rzewuski kolaborował z Rosjanami, a w 1791 r. pod protekcją Katarzyny II rozwinął działalność przeciwko Konstytucji 3 Maja. Był jednym z inicjatorów zawiązania konfederacji targowickiej (1792), występując jako jej dowódca wojskowy. W 1793 r. po ujawnieniu planów rozbiorowych Rosji i Prus wyjechał do Galicji i wycofał się z życia politycznego. Pobyt w Podhorcach (skąd potajemnie wywiózł bibliotekę oraz inne cenne ruchomości ojca) przerwał wybuch insurekcji kościuszkowskiej (1794). Rzewuski pod koniec maja wyjechał do Wiednia. Sąd Najwyższy Kryminalny skazał go na karę śmierci przez powieszenie, wieczną infamię, konfiskatę majątków i utratę wszystkich urzędów. Wobec nieobecności skazanego, wyrok wykonano in effigie (na wizerunku). Po zdjęciu w 1795 r. przez Katarzynę II sekwestru z jego dóbr, Rzewuski peregrynował między Wiedniem, a dobrami w Galicji i na Wołyniu. Zmarł na apopleksję 11 XII 1811 r. w Hulakach na Wołyniu (akt zgonu w Archiwum Państwowym Obwodu Winnickiego). Pochowano go w podziemiach klasztoru dominikanów w Starym Konstantynowie.

Franciszek Jan Smolka

Najstarsza z prezentowanych tu postaci to Franciszek Jan Smolka urodzony 5 XI 1810 r., w Kałuszu w mieszanej rodzinie o korzeniach śląskich i węgierskich. Ojciec Wincenty Schmolke, oficer w armii austriackiej wywodził się ze zniemczonej rodziny mieszkającej w Nysie, na Dolnym Śląsku. Matka Anna Nemethy pochodziła ze spolonizowanej rodziny węgierskiej osiadłej w Galicji. Smolka ukończył gimnazjum dominikanów (1827) i studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim (1831) gdzie w 1834 r. otrzymał stopień doktora praw. W latach 30. XIX w. był praktykantem sądowym oraz koncypientem adwokackim w biurze adwokata Pawła Rodakowskiego (ojca Henryka Rodakowskiego). Od 1840 r. Smolka prowadził własną kancelarię adwokacką we Lwowie. Uczestniczył w działalności tajnych organizacji niepodległościowych reprezentując opcję demokratyczna i liberalną; był członkiem Stowarzyszenia Ludu Polskiego (powstałego z Węglarstwa), mającego na celu wywalczenie wolnej, republikańskiej Polski, do którego należał też m. in. Seweryn Goszczyński. Aresztowany w sierpniu 1841 r., osadzony w więzieniu w klasztorze, został skazany na karę śmierci w 1845 r. Uwolniono go na mocy monarszej amnestii. Brał udział w wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 r. jako członek Komitetu Narodowego i Rady Narodowej we Lwowie. W tym samym roku został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy okresu Wiosny Ludów w Wiedniu i Kromieryżu.

Prowadził też, jako członek Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarczego działalność na tym polu, jednak nieudane inwestycje zakończyły się nieudaną próbą samobójczą. Podczas powstania styczniowego uczestniczył w pracach konspiracji galicyjskiej, był m. in. członkiem Komitetu Galicji Wschodniej, jednak opowiadał się przeciwko rozszerzeniu akcji powstańczej na zabór austriacki i formowaniu tu oddziałów partyzanckich.

Smolka udzielał się politycznie jako prezes Towarzystwa Narodowo-Demokratycznego we Lwowie (1868-1871); był posłem na Sejm Krajowy Galicji (kadencje I – VIII). W parlamencie przewodził frakcji posłów demokratycznych w Kole Polskim w Wiedniu. Po rezygnacji z mandatu od 1 IV 1893 r. był dożywotnim członkiem austriackiej Izby Panów. Od 1894 r. kilkakrotnie zostawał honorowym obywatelem miast polskich, czeskich i chorwackich. Od 1894 r. Smolka był członkiem honorowym Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu; działał także w polskich organizacjach kombatanckich i patriotycznych oraz prowadził życie ziemianina, będąc właścicielem kilku majątków ziemskich (m. in. Morszyn, Korczyn). Jego zdeterminowaniu, finansom i ciężkiej pracy fizycznej Lwów zawdzięcza także dzieło pamiątkowe, Kopiec Unii Lubelskiej, którego sypanie rozpoczęto 11 VIII 1869 r. Smolka nie doczekał zakończenia tych prac; zmarł 4 XII 1899 r. i spoczął na Cmentarzu Łyczakowskim obok żony Leokadii z d. Bäcker von Salzheim (1815-1861), z którą żonaty był od 1840 r. (pozostawił Dziennik Franciszka Smolki 1848-1849 w listach do żony, Wiedeń 1913). Smolka został zapisany w księgach z parafii św. Marii Magdaleny. Jego pogrzeb, który sfinansowały władze krajowe stał się manifestacją patriotyczną mieszkańców Lwowa.

Na jednym z głównych placów Lwowa nazwanego Placem Smolki (obecnie Hryhorenki) odsłonięto w 1913 r. jego pomnik (dziś już nieistniejący).

Jednym z synów Smolków był Stanisław, polski historyk, przedstawiciel krakowskiej szkoły historycznej, urodzony w 1854 r. we Lwowie (wpisu jego urodzenia nie ma w przechowywanych w AGAD księgach).

Agenor Romuald Onufry Gołuchowski herbu Leliwa

Hrabia, minister spraw wewnętrznych Austrii, tajny radca, trzykrotny namiestnik Galicji (1849-1859, 1866-1868, 1871-1875) i I ordynat na Skale, urodził się tamże, 8 II 1812 r. Był synem Wojciecha Gołuchowskiego i Zofii z Czyżów herbu Godziemba. Uczył się w gimnazjum w Tarnopolu (do 1829 r.). Później studiował na wydziale prawa Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie w 1839 r. został doktorem i pierwszym hrabią z takim tytułem. W 1835 rozpoczął 40-letnią karierę w służbie rządowej. W 1839 r. został komisarzem powiatowym w Rzeszowie, a w 1843 r. rozpoczął karierę w urzędach szczebla gubernialnego, i w tym samym roku został członkiem Wydziału Stanowego – organu wykonawczego Sejmu Stanowego Galicji. Od 1845 r. nosił tytuł c. k. szambelana. 19 IV 1848 r. mianowany został kierownikiem Gubernium we Lwowie (od 1849 r. Namiestnictwo). W tym też roku ożenił się z hr. Marią Karoliną Baworowską, z którą miał sześcioro dzieci. Dwóch jego synów: Agenor Maria Adam Gołuchowski oraz Adam Maria Gołuchowski kontynuowało tradycję rodzinną, zajmując się polityką. Będąc lojalnym poddanym cesarza Austrii walczył jednocześnie o język polski w szkołach, godząc się na ustępstwa na rzecz niemczyzny w Galicji zachodniej w zamian za równorzędne z ukraińskimi prawa języka polskiego we wschodniej części kraju. Proponował Ukraińcom używanie alfabetu łacińskiego. Ta tzw. „wojna alfabetyczna” skończyła się w 1866 r. kiedy nieoczekiwanie Gołuchowski przekonał polskich posłów do uchwalenia projektu rządu krajowego o dwujęzycznych zasadach funkcjonowania Sejmu. Jako austriacki minister spraw wewnętrznych (1859-1861) ograniczył wpływy biurokracji niemieckiej. Popierał wiele projektów, m. in. budowę linii kolejowej z Wiednia do Lwowa, zwanej wówczas Karl Ludwig Bahn. Z jego inicjatywy zbudowano we Lwowie wyższą szkołę realną, szkołę handlową i przemysłową, gimnazjum polskie i szkołę ogrodniczą z ogrodem botanicznym, a także szkoły w Brodach, Tarnopolu, Samborze i Stanisławowie. Będąc namiestnikiem po raz drugi usunął z Galicji niemiecką biurokrację, oddając administrację w ręce szlachty. Po 1871 r., poświęcił więcej uwagi wprowadzaniu w życie ustaw sejmowych: szkolnej, drogowej, wodnej i hodowlanej. Równolegle sprawował stanowisko prezydenta c. k. Krajowej Dyrekcji Skarbu i protektora Krajowego Towarzystwa Gospodarczego). Przyczynił się do ufundowania krakowskiej Akademii Umiejętności i Politechniki Lwowskiej.

Jako konserwatysta należał do przeciwników reformy włościańskiej oraz ruchu spiskowego. Będąc szlachcicem-ziemianinem pilnował zawsze interesów materialnych tej klasy (już w 1846 r. w komisji gubernialnej współdziałał w przygotowaniu projektu zniesienia pańszczyzny, który chronił interesy wielkiej własności, a w 1875 r. poparł korzystną dla dworów ustawę o wykupie propinacji). Był honorowym obywatelem 66 miast w Galicji; otrzymał także wiele orderów i odznaczeń (m. in. Krzyż Wielki Orderu Korony, Krzyż Wielki Orderu św. Szczepana, Order św. Stanisława). Zmarł we Lwowie 3 VIII 1875 r. w wieku 63 lat na chorobę nerek (zapisany do ksiąg parafii św. Anny).

Został pochowany w rodzinnym majątku w Skale na Podolu, a uroczystości pogrzebowe prowadził arcybiskup lwowski Franciszek Ksawery Wierzchlejski.

Kazimierz Feliks Badeni herbu Bończa

Hrabia, polityk, prawnik i premier rządu austriackiego.

Urodził się 14 X 1846 r. w Surochowie, w powiecie jarosławskim. Pochodził z rodziny wołoskiej osiadłej na ziemiach polskich. Był synem Władysława, posła do Sejmu Krajowego i Cecylii z hrabiów Mierów. Uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a następnie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ich ukończeniu (1867) i uzyskaniu tytułu doktora praw rozpoczął pracę w delegaturze c. k. Namiestnictwa Galicji w Krakowie; później pracował w wiedeńskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Namiestnictwie we Lwowie. W 1871 r. został starostą powiatowym w Żółkwi, a dwa lata później w Rzeszowie. Od 1878 r. był cesarskim szambelanem, przez pięć kadencji (1882-1909) posłem do Sejmu Krajowego Galicji i Lodomerii, a w 1886 r., został radcą Namiestnika w Krakowie, nosząc od 1888 r. tytuł rzeczywistego tajnego radcy. W tym samym roku został Namiestnikiem Galicji. Starał się zaprowadzić korzystny dla Polaków modus vivendi z Rusinami, co przyniosło pewne efekty głównie w dziedzinie szkolnictwa i sferze kościelnej. Popierał wszelkie projekty skarbowe i ekonomiczne dotyczące podległego mu terytorium, zawsze jednak mając na uwadze interesy ziemiańskie; zwalczał zdecydowanie ruch ludowy. Wiele jego działań na tym stanowisku uchodziło za kontrowersyjne, jednocześnie doceniano, że potrafił wykorzystać swą mocną pozycję na dworze austriackim, m. in. dzięki temu wymusił na Austriakach zgodę na sprowadzenie zwłok Adama Mickiewicza. Urzędowe pozwolenie na sprowadzenie zwłok nadeszło 20 VI 1890 r., a 4 VII 1890 r. ciało Mickiewicza pochowano w krypcie, w podziemiach Katedry Wawelskiej. Badeni był też współorganizatorem Krajowej Wystawy Gospodarczej we Lwowie w 1894 r., na której gościł sam cesarz Franciszek Józef. Ukoronowaniem jego kariery politycznej była nominacja na stanowisko premiera Austrii w 1895 r. Jego gabinet nazywano „polskim rządem”, ponieważ istotne stanowiska objęło tam kilku Polaków. Jako premier dążył do zwiększenia roli narodów słowiańskich w monarchii austro-węgierskiej. Jego decyzja o ustanowieniu w Czechach języka czeskiego językiem urzędowym doprowadziła do ostrego konfliktu z Niemcami i w rezultacie do dymisji, 28 XI 1897 r. Po rezygnacji wycofał się z aktywnego życia politycznego, choć nadal był posłem na Sejm Krajowy i przewodniczył w nim komisji budżetowej. Osiadł w majątku rodzinnym w Busku, niedaleko Lwowa (dobra buskie odziedziczył po hrabiach Mierach). Zmarł 9 VII 1909 r. w pociągu, wracając z kuracji leczniczej w Karlsbadzie (Karlowych Warach). Uroczysty państwowy pogrzeb odbył się 12 VII 1909 r. Kazimierz Badeni pochowany został w nieistniejącej już krypcie Badenich w Busku i do ksiąg tej parafii został wpisany.

Żoną Badeniego była Maria Marianna Apolonia Skrzyńska h. Zaremba, z którą miał dwoje dzieci: urodzonego w 1873 r. syna Ludwika i córkę Marię (ur. 1874).

Kazimierz Badeni w uznaniu swych zasług otrzymał tytuły honorowego obywatela wielu miast galicyjskich, m.in. Lwowa, Krakowa, Podgórza, Rzeszowa, Łańcuta, Leżajska, Przemyśla i Sanoka. Odznaczony m. in. austriackim Krzyżem Wielkim orderu Leopolda, Orderem Korony Żelaznej, pruskim Krzyżem Wielkim Orderu Orła Czerwonego I klasy, rosyjską Wielką Wstęgą Orderu Orła Białego, syjamską Wielką Wstęgą Orderu Słonia Białego czy rumuńskim Krzyżem Wielkim Orderu Gwiazdy.

Godzimir Franciszek Ksawery Małachowski herbu Nałęcz

Prawnik, polityk, prezydent Lwowa, poseł. Urodził się 31 X 1852 r. we Lwowie. Był synem Piotra Małachowskiego archiwariusza w Galicyjskim Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i Franciszki z Koprowiczów. Wcześnie osierocony przez rodziców, wychowywany był przez Ludwika Małuję, urzędnika lwowskiego Sądu Apelacyjnego i używał początkowo nazwiska Małachowski-Małuja. W rodzinnym mieście ukończył gimnazjum oraz studia uniwersyteckie na Wydziale Prawa, uzyskując stopień doktora (1873). Po studiach pracował jako adiunkt sądowy w Winnikach i tłumacz w sądzie krajowym we Lwowie, po czym rozpoczął karierę adwokacką. 23 XI 1878 r. 26-letni Godzimir wziął ślub w parafii Marii Magdaleny z 18-letnią Marcellą Marią Karoliną Tarnawiecką, córką adwokata krajowego Marcelego, u którego praktykował (jednym ze świadków uroczystości był malarz Henryk Rodakowski).

Po śmierci teścia (1886) Małachowski przejął jego kancelarię, jedną z najlepszych w mieście, którą zarządzał już od 1881 r. Od 1888 r. był także członkiem lwowskiej Izby Adwokackiej i jako jej delegat wziął udział w I Wiecu Izb Adwokackich w Wiedniu (1894). Był cenionym autorem i publicystą prawniczym i współpracował m. in. z „Przeglądem Sądowym i Administracyjnym” czy „Reformą Sądową”. Wygłaszał odczyty publiczne i popularyzował sprawy społeczno-ekonomiczne na łamach „Dziennika Polskiego” i „Gazety Mieszczańskiej”. Krytykował centralistyczne projekty reform, opowiadał się za autonomią organów samorządowo-sądowych Dom Małachowskich we Lwowie był ogniskiem miejskiego życia towarzyskiego. W listopadzie 1891 r. małżonkowie zakupili majątek Dolina w powiecie sanockim (wcześniej należący do teścia Małachowskiego). Jako właściciele posiadłości tabularnej w Dolinie byli uprawnieni do wyboru posła na Sejm Krajowy w kurii wyborczej wielkich posiadłości okręgu sanockiego. Działalność publiczną Małachowski rozpoczął obejmując syndykat Galicyjskiej Kasy Oszczędności (1887-1899). W 1893 r. wszedł do Rady Miejskiej; brał udział w przygotowaniach Powszechnej Wystawy Krajowej (1894). W 1896 r. Małachowski został prezydentem Lwowa. Jako radny i prezydent, opierając się na lwowskim stronnictwie mieszczańskim „Strzelnica” przeprowadził najważniejsze dla miasta inwestycje. Wybudowano w tym czasie m. in. wodociągi, rzeźnie miejską, wprowadzono tramwaj elektryczny, zaś z obiektów kulturalnych nowy teatr i muzeum przemysłowe. W okresie jego prezydentury odsłonięto pomnik Jana Sobieskiego (jego kamienna podstawa powstała w pracowni Juliana Markowskiego) oraz Adama Mickiewicza (projekt Antoniego Popiela, pracownia Schimserów). W 1896 r. Małachowski zdobył mandat poselski do Sejmu Krajowego; pracował aktywnie w wielu komisjach, broniąc interesów lwowskiego mieszczaństwa, galicyjskiego rzemiosła, przemysłu i szkolnictwa. W 1904 r. z ramienia lwowskiej Izby Handlowej wszedł do Rady Państwa (po raz kolejny w 1906 r. w wyborach bezpośrednich). Z tego powodu ustąpił w 1905 r. z urzędu prezydenta Lwowa. Działał aktywnie w lwowskich Towarzystwach – Prawniczym, w którym nadzorował sprawy majątkowe oraz Muzycznym. Przez kilka lat pełnił również obowiązki prezesa Towarzystwa Pedagogicznego.

W Wiedniu w trakcie pełnienia mandatu poselskiego musiał poddać się operacji woreczka żółciowego w sanatorium dr. Löwa. Na skutek komplikacji zmarł 23 VI 1908 r. Pogrzeb odbył się 27 VI 1908 r. we Lwowie z kościoła Bernardynów (św. Andrzeja). Nagrobek rodziny Małachowskich na Cmentarzu Łyczakowskim został wykonany przez firmę Perierów. Małachowscy mieli czworo dzieci – dwóch synów i dwie córki. Po śmierci Godzimira (1908) i Marcelli (1912) dobra w Dolinie odziedziczyła córka Godzimira Maria.

Adam Maria Stanisław Gołuchowski herbu Leliwa

Ziemianin, hrabia, konserwatywny polityk galicyjski urodził się 10 X 1855 r. we Lwowie w bogatej rodzinie arystokratycznej. Był trzecim synem namiestnika Galicji Agenora Romualda Gołuchowskiego i hr. Marii z Baworowskich. We Lwowie ukończył gimnazjum i uniwersytet.

Po ojcu odziedziczył część jego dóbr – głównie husiatyńskich (w okolicach Husiatyna zbudował swój pałac), ale administrował też dobrami brata Agenora w Skale i Janowie. Udzielał się w lokalnej społeczności, wchodząc w skład husiatyńskiej rady powiatowej; przeforsował budowę szpitala powiatowego i starał się o poprawę sieci drogowej w tym rejonie. Był prezesem rady nadzorczej Galicyjskiego Akcyjnego Banku Hipotecznego we Lwowie. Jednocześnie rozwijał karierę polityczną. W latach 1885-1911 był deputowanym do austriackiej Rady Państwa (z przerwą w latach 1897-1900), a od 1895 r. posłem na Sejm Krajowy Galicji. Pod koniec 1909 r. został mianowany przez cesarza Franciszka Józefa I członkiem Izby Panów, a 14 VI 1912 r. marszałkiem krajowym Galicji. Przewodniczył obradom ostatniej sesji Sejmu Krajowego, która odbyła się na przełomie 1913 i 1914 r.

Odznaczony Orderem Korony Żelaznej II klasy i Krzyżem Wielkim Orderu Leopolda.

Zmarł 15 IV 1914 r. w wieku 58 lat. Uroczyste nabożeństwo pogrzebowe celebrowane przez abp. lwowskiego Józefa Bilczewskiego odbyło się w parafii św. Marii Magdaleny we Lwowie, a w Skale, podczas złożenia zwłok do rodzinnego grobu obecna była tylko najbliższa rodzina.

Andrzej Potocki herbu Pilawa

Polski polityk, marszałek Sejmu Krajowego Galicji, austriacki namiestnik Galicji.

Urodził się 10 VI 1861 r. w Krzeszowicach. Był synem hrabiego Adama Potockiego herbu Pilawa i Katarzyny Branickiej herbu Korczak. Początkowo uczył się w domu, a od 1877 r. w gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie dwa lata później zdał egzamin dojrzałości. Studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, z roczną przerwą na studia na uniwersytecie w Grazu. Był jednym z największych właścicieli ziemi i obiektów przemysłowych w Galicji i w Królestwie Polskim. Był właścicielem Krzeszowic i Kamionki Strumiłowej, posiadał 2 kopalnie węgla (w Sierszy i w Tenczynku), kopalnie galmanu i ołowianki w węgierskiej Górce, fabrykę bieli cynkowej w Krzach, hutę cynkową w Myślachowicach, rafinerię nafty w Trzebini, cegielnię w Krzeszowicach, kilka tartaków i gorzelni. Ponadto był właścicielem dóbr na Węgrzech i na Morawach. Był również kolekcjonerem, zbierał numizmaty, kobierce, obrazy. Od wdowy po Hipolicie Skimborowiczu nabył archiwum literacko-historyczne. Od 1886 r. Potocki pracował jako attaché ambasady austriackiej w Paryżu, następnie przebywał na placówkach dyplomatycznych w Madrycie i Londynie. W 1890 r., po śmierci brata Artura, wrócił do kraju aby objąć zarząd majątków. Od tego czasu aktywnie udzielał się w życiu politycznym Galicji, najpierw jako członek Wydziału Rady Powiatowej w Chrzanowie, a od roku 1893 jako radny miejski w Krakowie. Był również we władzach Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie, Kasy Oszczędności oraz członkiem Galicyjskiego Banku dla Handlu i Przemysłu, a w latach 1900-1902 był prezesem Towarzystwa Rolniczego Krakowskiego. Zasiadał w Komitecie Restauracji Zamku Wawelskiego. W 1895 r. został posłem w parlamencie wiedeńskim oraz w galicyjskim Sejmie Krajowym. 9 X 1901 r. został marszałkiem krajowym, a 8 VI 1903 r. namiestnikiem Galicji. Doprowadził do zakończenia strajków górników w Borysławsko-Krośnieńskim Zagłębiu naftowym, oraz strajku lekarzy na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czasie rewolucji 1905 r. Potocki, jako namiestnik, zdecydowanie się jej przeciwstawiał. Zarzucano mu, że dba o dobra arystokracji, które ta posiadała w zaborze rosyjskim. Gdy zakazy zgromadzeń nie zahamowały wystąpień rewolucyjnych, zdecydował o użyciu policji do ich rozpędzenia. Złagodził swą politykę po interwencji austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (16 VII 1906 r.), które poleciło mu przestrzeganie prawa dotyczącego ustawy o zgromadzeniach. W 1907 r. Potocki brał udział w rozmowach z przywódcami narodowych demokratów ukraińskich o podziale stanowisk w galicyjskich władzach krajowych i centralnych. Zobowiązał się do współpracy z Klubem Ukraińskim, ale wobec sprzeciwów Koła Polskiego, w czasie wyborów w lutym 1908 r. poparł „moskalofilów”, co Ukraińcy uznali za prowokację i zerwali współpracę. Próby wznowienia rozmów uniemożliwiła agitacja rozpętana przez nacjonalistów polskich i ukraińskich, która doprowadziła do zamachu na życie Potockiego. 12 IV 1908 r. student III roku filozofii, Myrosław Siczynski, podczas audiencji u Potockiego zastrzelił go. Zabójstwo Andrzeja Potockiego odbiło się szerokim echem w kraju, sprawa była opisywana w prasie. Uroczystości pogrzebowe, prowadzone przez abp. lwowskiego Józefa Bilczewskiego odbyły się 14 IV 1908 r. we Lwowie w kościele Bernardynów (św. Andrzeja) i do ksiąg z tej parafii wpisany został akt zgonu, następnie zwłoki przewieziono do Krzeszowic, gdzie zostały pochowane w grobowcu rodzinnym w miejscowym kościele. Zabójca Andrzeja Potockiego 9 XI 1911 r. zbiegł z zakładu karnego w Stanisławowie za granicę i do śmierci w 1979 r. przebywał na emigracji.

Potocki pozostawił żonę Krystynę z Tyszkiewiczów herbu Leliwa, z którą miał 9 dzieci. Odznaczony był m.in.: Wielką Wstęgą Orderu Lwa i Słońca, Krzyżem Wielkim Orderu Leopolda.

Bolesław i Maria Wysłouchowie

Współorganizator ruchu ludowego, publicysta senator Bolesław Wysłouch urodził się 13 XI 1855 r. w majątku Socha w powiecie kobryńskim na Polesiu, w rodzinie pochodzenia szlacheckiego. Ochrzczony został w kościele parafialnym w Braszewiczach.

Był synem Ludwika i Adeli z Giedrojciów. Studiował w Instytucie Technologicznym w Petersburgu (otrzymał dyplom inżyniera chemika), gdzie rozpoczął działalność publiczną. Należał do studenckich kółek patriotycznych i samokształceniowych, był członkiem Socjalistycznego Stowarzyszenia „Lud Polski" za co uwięziony został na trzy lata w Cytadeli Warszawskiej i Twierdzy Modlin. Po zwolnieniu wyjechał do Lwowa (1885) i tam poświęcił się pracy politycznej, edukacyjnej oraz edytorskiej. Wydawał i redagował „Przegląd Społeczny”, „Kurier Lwowski” (redaktor naczelny w latach 1887-1919) i „Przyjaciela Ludu”. W 1894 r. był inicjatorem utworzenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a w 1895 r. Stronnictwa Ludowego w Galicji, w którym był członkiem Rady Naczelnej (od 1903 r. partia nosiła nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe). W 1911 r. wystąpił z PSL uważając, że polityka partii jest zbyt kompromisowa wobec władz austriackich. Wraz z grupą działaczy dzielących jego poglądy skupionych w tzw. frondzie lwowskiej założył Polskie Stronnictwo Ludowe – Zjednoczenie Niezawisłych Ludowców i stanął na jego czele. W 1913 r. porzucił tę partię i przyczynił się do powstania PSL-Piast, któremu pozostał wierny do 1923 r., po czym wstąpił do PSL-Wyzwolenie (1923-1925). W 1925 r. został członkiem prorządowego Klubu Pracy, założonego przez byłych działaczy PSL-Wyzwolenie na znak protestu wobec uchwały kongresu tej partii, domagającej się wywłaszczenia wielkich posiadaczy ziemskich bez odszkodowania. W okresie 1922-1927 był senatorem. W 1928 r. w wieku 72 lat wycofał się z życia politycznego.

W działalności publicznej przez wiele lat towarzyszyła mu żona, Maria Wysłouchowa z domu Bouffał, jedna z najwybitniejszych polskich działaczek politycznych ruchu ludowego, kulturowego i kobiecego na przełomie XIX i XX w. Urodzona w 1858 r. w zubożałej rodzinie ziemiańskiej w Udrejkach, na Litwie, była córką Hipolita sędziego powiatowego i Zofii, pianistki i guwernantki. Kształciła się w wyższej czteroletniej szkole żeńskiej, na tzw. Kursach Bestużewskich, w Petersburgu. Po ich ukończeniu w 1882 r. przyjechała do Warszawy, gdzie podjęła pracę jako nauczycielka, którą łączyła z działalnością w Kobiecym Kole Oświaty Ludowej oraz Rewolucyjnym Czerwonym Krzyżu. Tu poznała Bolesława Wysłoucha, wówczas więźnia Cytadeli. Po jego zwolnieniu pobrali się w Warszawie w 1884 lub 1885 r. Już we Lwowie, nie biorąc czynnego udziału w życiu politycznym i nie sprawując żadnego publicznego urzędu, występowała jednak jako żona i współpracowniczka znanego redaktora i polityka, także jako publicystka i pisarka. Była autorką popularnych książek o charakterze patriotyczno-historycznym, redaktorką „Przyjaciela Ludu”, tłumaczką z literatury czeskiej, rosyjskiej, serbskiej i słoweńskiej. Zainicjowała powstanie Towarzystwa Oszczędnościowego Kobiet, a także współzałożycielką Stowarzyszenia Nauczycielek. Wiosną 1890 r. wraz z mężem powołała do życia Towarzystwo Przyjaciół Oświaty. Brała udział w historycznym Wielkim Wiecu Włościańskim, zwołanym 27 VIII 1894 r. we Lwowie, w konsekwencji którego powstało Stronnictwo Ludowe. Pięć lat później organizowała w Zakopanem Zjazd Kobiet. Utworzywszy Fundusz im. Kasyldy Kulikowskiej wydawała broszury edukacyjne dla kobiet wiejskich, a od 1899 r. także przeznaczone dla nich czasopismo „Przodownica”. Od kwietnia 1900 r. zaczęła wydawać skierowany do kobiet miesięcznik „Zorza”. Postępująca choroba serca uniemożliwiła jej dalszą pracę przy redakcji pisma, które ukazywało się tylko do 1902 r. Maria Wysłouchowa zmarła 20 III 1905 r. we Lwowie (zapisana do ksiąg z parafii św. Mikołaja). Pochowana została na Cmentarzu Łyczakowskim.

W pogrzebie, wzięli udział przedstawiciele wszystkich warstw społecznych, którzy po złożeniu trumny do grobu zaintonowali hymn Z dymem pożarów. Kilkanaście lat po jej śmierci, 21 XI 1922 r. w kościele św. Elżbiety we Lwowie Bolesław Wysłouch wziął ślub z 40 lat młodszą Bronisławą z Szabatowskich (1896-1947).

Bolesław Wysłouch, aktywny uczestnik wszystkich przeobrażeń polskiego ruchu ludowego zmarł 13 IX 1937 r. we Lwowie, a po śmierci spoczął obok pierwszej żony na Cmentarzu Łyczakowskim.

Jego druga żona Bronisława w latach II wojny światowej była konspiratorką ZWZ-AK, więźniarką polityczną NKWD (z wyrokiem śmierci). W randze pułkownika zorganizowała Pomocniczą Służbę Kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych przy 2 Korpusie Polskim, której została inspektorem; odznaczoną Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Zmarła w Londynie (1947).

Rafał Buber - adwokat i działacz socjalistyczny

Urodził się we Lwowie 25 VI 1866 r. Był synem Mosesa (Mosze) Bubera i Marie Bubber oraz bratankiem historyka, filologa języka hebrajskiego – Salomona (ojciec Rafała był synem Szaji Abrahama z drugiego małżeństwa), a także kuzynem filozofa - Martina Bubera. Ukończywszy szkołę średnią wstąpił na wydział prawa Uniwersytetu Lwowskiego, a po dwóch latach przeniósł się na uniwersytet w Wiedniu. Tu, 9 X 1891 r. poślubił Rebekę Bernstein z Winnicy. 18 VIII 1892 r. we Lwowie urodził się ich syn Bronisław Julian. We Lwowie Rafał rozpoczął praktykę adwokacką, a w 1897 r. otworzył własną kancelarię.

Działając w środowisku robotniczym wszedł do zarządu Kasy Chorych, a później został jej wiceprezesem. Od 1906 r. działał w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (PPSD), pracując (od 1908 r.) w sekcji żydowskiej. Po powstaniu Żydowskiej Partii Socjalno-Demokratycznej zaangażował się w jej działalność, zostając członkiem kierownictwa, m. in. był przewodniczącym Lwowskiego Związku Pomocy dla Więźniów Politycznych (w 1914 r. tę funkcję przejęła jego żona Rebeka Buberowa, zwana Wulą). W 1911 r. Buber uczestniczył w pertraktacjach, zmierzających do połączenia PPSD z ŻPSD, ale po jego sfinalizowaniu, odszedł w 1913 r. z ŻPSD. W grudniu tego roku uczestniczył w Kongresie PPSD w Krakowie.

Buber był miłośnikiem twórczości Stanisława Brzozowskiego, filozofa, pisarza i publicysty, który w 1908 r. został oskarżony o współpracę z Ochraną. Wraz z inżynierem Jędrzejem Moraczewskim, jednym z przywódców PPSD, został jego obrońcą (mężem zaufania) w procesie obywatelskim rozpoczętym 14 II 1909 r. w Krakowie, w sali Związku Stowarzyszeń Robotniczych przy ul. Wiślnej.

Podczas I wojny światowej pozostawał na wygnaniu w Samarze, wywieziony tam przez Rosjan jako tzw. jeniec cywilny. W czasie rewolucji październikowej przebywał w Piotrogrodzie i Moskwie, gdzie zbliżył się do kół lewicowych polskich i rosyjskich. Dzięki poparciu Aleksandra Kierenskiego powrócił do Lwowa. Z ramienia PPS wszedł w skład Rady Miejskiej, został też wiceprezesem Izby Adwokackiej.

Zmarł 31 X 1931 r. we Lwowie, po dłuższej chorobie na odmę opłucna samoistną.

Autorem jego biogramu w Polskim Słowniku Biograficznym (t. III, 1937) był Adam Pruchnik.

Eustachy Kajetan Sapieha

Z inną opcją polityczną związany był urodzony kilkanaście lat przed śmiercią Smolki Eustachy Kajetan Sapieha (ur. 2 VIII 1881 r. w Biłce Szlacheckiej). Był synem ks. Jana Pawła Aleksandra Sapiehy, ziemianina i hr. Seweryny Marii Józefy Uruskiej, c. Seweryna Uruskiego, twórcy herbarza oraz Hermancji Tyzenhauz.

Po ukończeniu studiów w Zurychu Uzyskał tytuł inżyniera-leśnika. W 1909 r. poślubił Teresę Izabelę Lubomirską osiadł na Grodzieńszczyźnie. Był biskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego, prezesem Rady Głównej Opiekuńczej w Warszawie w 1916 r., pracownikiem Komitetu Ofiary Narodowej Tymczasowej Rady Stanu. W listopadzie 1918 r. stanął na czele Komitetu Obrony Kresów Wschodnich. Był politykiem konserwatywnym, jednym z inicjatorów nieudanego zamachu stanu 4/5 stycznia 1919 r., mającego na celu obalenie rządu Jędrzeja Moraczewskiego, za co został aresztowany. Po uwolnieniu walczył jako ułan na czele sformowanego przez siebie oddziału w wojnie polsko-bolszewickiej.

W czerwcu 1919 r. został posłem Rzeczypospolitej w Wielkiej Brytanii, a rok później premier rządu polskiego Władysław Grabski powołał go na stanowisko ministra spraw zagranicznych RP, które dzięki protekcji Piłsudskiego piastował także w rządzie koalicyjnym Wincentego Witosa, doprowadzając w 1921 r. do podpisania przymierzy Rzeczypospolitej z Francją i Rumunią. Był rzecznikiem polityki Piłsudskiego stworzenia Litwy kantonalnej na wzór szwajcarski, pozostającej w ścisłej unii państwowej z Polską, które to plany przedstawił Litwinom podczas rokowań w Brukseli w maju 1921 r. Prowadzona przez Sapiehę polityka wywołała ataki ze strony Narodowej Demokracji i doprowadziła do jego dymisji w tym samym miesiącu.

W latach 1928-1929 był posłem na Sejm z listy BBWR. W 1930 r. napisał traktat Konstytucja racji stanu. Był jednym z najaktywniejszych zwolenników zbliżenia Piłsudskiego ze środowiskiem ziemiaństwa kresowego, działając m. in. w nieformalnym ugrupowaniu ziemiańskim skupiające konserwatystów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego „Żubry kresowe”.

We wrześniu 1939 r. został aresztowany przez Sowietów w swoim majątku pod Grodnem i uwięziony w Moskwie na Łubiance. Skazany został na karę śmierci, jednak wyrok ten zamieniono na 10 lat gułagu. Zwolniony po podpisaniu układu Sikorski-Majski w 1941 r., ewakuowany został do Teheranu, skąd wyjechał do Nairobi w Kenii. W 1959 r. został odznaczony został przez prezydenta RP na Uchodźstwie Augusta Zaleskiego Orderem Orła Białego. Zmarł w Nairobi 20 II 1963 r.

Kazimierz Pużak

W Tarnopolu, 26 VIII 1883 r. urodził się Kazimierz Pużak, działacz socjalistyczny, poseł na sejmy w II Rzeczypospolitej, polityk. Pochodził z rodziny ukraińskiej wyznania rzymskokatolickiego. Jego ojcem był murarz Wojciech Pużak, matką – Marcela z d. Hrycyna.

Ukończył gimnazjum w Tarnopolu, gdzie zawiązywał pierwsze spiski. W 1904 r. we Lwowie wstąpił do PPS, a rok później rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Umiejętności Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego, lecz porzucił je dla pracy politycznej. Był współtwórcą, obok Józefa Piłsudskiego PPS – Frakcji Rewolucyjnej (1906). W 1913 r. Pużak skazany został na katorgę i zesłanie za wykonanie wyroku (1911) na prowokatorze politycznym (osadzony m. in. w twierdzy w Szlisselburgu). Po wyjściu na wolność w wyniku amnestii po obaleniu caratu brał udział w rewolucji w Rosji (1917). W 1918 r. wrócił do Polski i został sekretarzem stanu w Ministerstwie Poczt i Telegrafów w rządzie Moraczewskiego. Od 1919 był członkiem Rady Naczelnej PPS. Przeciwny wojnie z bolszewikami w 1920 r., poparł jednak udział PPS w Rządzie Obrony Narodowej, angażował się także w powstania śląskie. W okresie 1921 - wrzesień 1939 r. był sekretarzem generalnym Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W latach 1919-1935 kilkakrotnie posłował na Sejm RP z różnych okręgów wyborczych. W czasie II wojny światowej Pużak był organizatorem i sekretarzem generalnym PPS – Wolność, Równość, Niepodległość, komendantem głównym Gwardii Ludowej, przewodniczącym podziemnego parlamentu Rady Jedności Narodowej, W latach 1940-1941 i 1943-1944 był reprezentantem PPS-WRN w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (ustąpił na znak protestu przeciwko układowi Sikorki-Majski, a jego miejsce zajął Adam Próchnik – przedstawiciel Polskich Socjalistów z kraju). Pużak uczestniczył w powstaniu warszawskim (pośmiertnie otrzymał Warszawski Krzyż Powstańczy). Opuścił Warszawę wraz z ludnością cywilną i aresztowany został przez NKWD w Pruszkowie, 27 III 1945 r. Po osadzeniu w więzieniu na Łubiance w Moskwie, sądzony w czerwcu 1945 w pokazowym procesie szesnastu. Skazany został na 1,5 roku więzienia.

Po czterech miesiącach (amnestia) powrócił do kraju, nie zgodził się jednak na emigrację. Ponownie aresztowany w 1947 r. i skazany na 10 lat więzienia w pokazowym procesie PPS-WRN. Zmarł w więzieniu w Rawiczu 30 IV 1950 r. w wyniku obrażeń po zepchnięciu ze schodów. Został pochowany potajemnie na Powązkach w Warszawie (kwatera 188-3-31).

Przed powtórnym aresztowaniem Pużak napisał pamiętnik z okresu wojny, który funkcjonował w tzw. II obiegu. Oficjalnie wyszło jedynie jedno wydanie – z zaznaczonymi ingerencjami cenzury – w 1989 r. Odznaczony pośmiertnie w 1996 r. Orderem Orła Białego, który przyjęty został przez rodzinę dopiero w 2006 r.

Maciej Rataj

Maciej Rataj, polityk, działacz ludowy, marszałek Sejmu i pełniący obowiązki prezydenta RP.

Urodził się 19 II 1884 r. w Chłopach niedaleko Komarna. Był synem Wojciecha Rataja i Józefy Nowickiej. Pomimo ubóstwa rodziny, Rataj ukończył jednoklasową szkołę ludową w Chłopach, a następnie szkołę czteroklasową w Komarnie i kontynuował edukację w lwowskim IV Gimnazjum, gdzie w czerwcu 1904 r. zdał egzamin dojrzałości z odznaczeniem. We Lwowie współpracował z pismem „Przyjaciel Ludu” i rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim (filologia klasyczna). Działał w Kole Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki i w Bratniej Pomocy, prowadząc działalność edukacyjną wśród chłopów. W tym czasie zetknął się ze środowiskiem „Kuriera Lwowskiego”, gdzie poznał działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego, którego członkiem został w okresie studiów. Gdy w 1913 r. doszło do rozłamu w ruchu ludowym, Maciej Rataj przystąpił do PSL „Piast” Po ukończeniu studiów w 1908 r. został nauczycielem w VI Gimnazjum we Lwowie, gdzie do 1918 r. uczył języka łacińskiego. W lwowskiej parafii św. Marii Magdaleny, 10 VII 1909 r. Rataj ożenił się z Bolesławą Józefą z Wiczyńskich z Janowa k/Gródka Jagiellońskiego (ich córka Maria, wraz z mężem i dzieckiem zginęła w czasie powstania warszawskiego). W 1918 r. Maciej Rataj został nauczycielem filologii klasycznej w Zamościu. Z jego inicjatywy została założona „Gazeta Zamojska”. W 1918 r. Rataj wstąpił do aktywnie działającego na tym terenie PSL „Wyzwolenia”. Otrzymał nominacje na komisarza powiatu biłgorajskiego tzw. „rządu lubelskiego” Ignacego Daszyńskiego (Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej), której jednak nie przyjął, tłumacząc się nieprzygotowaniem do tak odpowiedzialnej funkcji. W 1919 r. został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego oraz wiceprezesem Komisji Konstytucyjnej, której pracami faktycznie kierował. W trakcie kadencji powrócił do PSL „Piast”. W rządzie Wincentego Witosa (lipiec 1920-wrzesień 1921), Rataj został ministrem wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Po wyborach w 1922 r. wszedł do Sejmu I kadencji i został wybrany marszałkiem. Po zamordowaniu 16 XII 1922 r. prezydenta Gabriela Narutowicza, Maciej Rataj przejął jego obowiązki, przyjmując dymisje dotychczasowego gabinetu i desygnując premiera. Jako sprawny organizator prac Sejmu, zaskarbił sobie szacunek większości składu izby. Sytuacja zmieniała się po przewrocie majowym (1926), gdy stał się jednym z głównych krytyków rządów sanacyjnych, choć wcześniej należał do umiarkowanych zwolenników Józefa Piłsudskiego, a szanowany przez ugrupowania nie popierające zamachowców został mediatorem pomiędzy siłami rządowymi a wojskami spiskowców. Na jego ręce prezydent Stanisław Wojciechowski złożył dymisję i uprawnienia głowy państwa. Po jednoczesnej dymisji rządu Wincentego Witosa Rataj powierzył misję tworzenia rządu wskazanemu przez Piłsudskiego Kazimierzowi Bartlowi. 26 III 1928 r. Maciej Rataj zakończył swą działalność jako marszałek Sejmu. W kolejnych latach był posłem na Sejm II (1928) i III kadencji (1934 – w miejsce Witosa). Gdy w 1931 r. z połączenia ugrupowań chłopskich powstało Stronnictwo Ludowe Rataj wszedł w skład Naczelnego Komitetu Wykonawczego nowej partii (pełnił też funkcję prezesa), i został redaktorem naczelnym jej organu prasowego, „Zielonego Sztandaru”. Po wybuchu II wojny światowej Rataj brał udział w organizowaniu obrony Warszawy. Działał w Służbie Zwycięstwu Polsce i zaczął tworzyć konspiracyjne SL –„Roch”, W listopadzie 1939 r. został aresztowany przez gestapo. Zwolniony i ponownie aresztowany w 1940 r., został zamordowany przez Niemców w ramach akcji AB, mającej na celu eksterminację polskiej inteligencji. Zginął 21 VI 1940 r., rozstrzelany w masowej egzekucji w Palmirach.

Uhonorowany pośmiertnie wieloma odznaczeniami, których ukoronowaniem był nadany w 2018 r. Order Orła Białego. Maciej Rataj jest także patronem wielu szkół oraz bohaterem filmów (m. in. Śmierć prezydenta, 1977, reż. Jerzy Kawalerowicz).

Stanisław Kot

Polski historyk, działacz ruchu ludowego, polityk.

Urodził się 22 X 1885 r. w podkarpackiej wsi Ruda koło Sędziszowa Małopolskiego w rodzinie chłopskiej. Był synem wójta i radnego Marcina Kota i Marii z Fitałów. W 1893 r. rozpoczął naukę w Czarnej Sędziszowskiej, a następnie uczył się w Sędziszowie. W 1896 r. został przyjęty do I Gimnazjum w Rzeszowie (działał w niepodległościowej organizacji „Promieniści”). W 1904 r. zdał maturę i rozpoczął studia na Uniwersytecie Lwowskim, gdzie w 1909 r. obronił doktorat. Od 1907 r. zbliżył się do środowiska niepodległościowej lewicy związanej z Józefem Piłsudskim. W 1910 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie rozpoczął pracę jako nauczyciel w IV Gimnazjum Realnym. Rok później ożenił się z Idą Proksch. Ślub odbył się 22 V 1911 r. we Lwowie w parafii św. Antoniego.

Jednym ze świadków był Marian Kukiel, późniejszy generał dywizji Polskich Sił Zbrojnych i historyk wojskowości. W grudniu 1911 r. Kot został członkiem Komisji Literackiej Akademii Umiejętności i jako jej stypendysta badał archiwa w Paryżu, a także w Belgii, Holandii, Szwajcarii i Niemczech. W 1914 r. powrócił do Galicji, gdzie w lipcu redagował miesięcznik Związku Strzeleckiego Strzelec; został także kierownikiem Biura Prasowego Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego. Poparł Władysława Sikorskiego w sporze z Piłsudskim co do przyszłości Legionów Polskich. Opowiadał się za ścisłą współpracą z Austro-Węgrami. Po rozwiązaniu Naczelnego Komitetu Narodowego powrócił w lutym 1918 r. do pracy w gimnazjum krakowskim. 12 III 1920 r. habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim, w maju tego roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1924 r. profesorem zwyczajnym. W 1932 r. był członkiem zespołu UJ, powołanego do przeciwdziałania ustawie ograniczającej autonomię szkół wyższych. Po likwidacji w 1933 r. katedry kultury UJ, przeniesiony w stan spoczynku, w 1934 r. przeszedł na emeryturę. W latach 1937-1939 wraz m. in. z Aleksandrem Brücknerem współredagował Encyklopedię staropolską. Był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, a od 1928 r. członkiem Czeskiej Akademii Nauk. W 1929 r. poparł powstanie Centrolewu, i był jednym z inicjatorów listu profesorów UJ w obronie więźniów brzeskich. Od 1935 r. należał do Stronnictwa Ludowego. Popierał antysanacyjną politykę Wincentego Witosa. Wybuch wojny zastał go we Lwowie, skąd przez Rumunię przedostał się do Francji. 7 XII 1939 r. mianowany ministrem bez teki w rządzie Władysława Sikorskiego, w czerwcu 1940 r. został członkiem Komitetu dla Spraw Kraju. Po upadku Francji odpowiadał za ewakuację rządu i ludności cywilnej do Wielkiej Brytanii. Sikorski odrzucił wniosek prezydenta Władysława Raczkiewicza domagającego się usunięcia Kota z rządu i powołał go na ministra spraw wewnętrznych. Po podpisaniu układu Sikorski-Majski (lipiec 1941 r.) został ambasadorem RP W Moskwie, z misją pomocy ludności polskiej uwalnianej z miejsc odosobnienia, sabotowaną przez władze sowieckie. Z tego względu wiosną 1942 r. zrezygnował ze stanowiska; wyjechał do Iranu, a następnie do Palestyny. W 1943 r. powrócił do wielkiej Brytanii i został ministrem informacji i dokumentacji. Uczestniczył m.in. w przygotowaniu komunikatu rządowego po odkryciu zbrodni katyńskiej. Pozostał na swoim stanowisku również w rządzie Stanisława Mikołajczyka. Popierał jego politykę zmierzającą do nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR. 9 VIII 1945 r. wrócił do kraju i włączył się w działalność Polskiego Stronnictwa Ludowego. 6 IX 1945 r. został mianowany ambasadorem w Rzymie, z zadaniem ograniczenia wpływów środowisk emigracyjnych. Odwołany 10 XI 1945 r. zamieszkał w Paryżu, gdzie poświęcił się pracy naukowej oraz wspomagał działalność emigracyjnego PSL. W 1959 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu w Bazylei. W 1964 r. poważnie zachorował i nie wrócił już do całkowitej sprawności. Zmarł 26 XII 1975 r., a 7 I 1976 r. został pochowany obok żony na cmentarzu North Sheen w Londynie. Prof. Stanisław Kot jest autorem m.in.: Wojen Napoleońskich (1927), Dziejów oręża polskiego w epoce napoleońskiej (1912), czy też Dziejów politycznych Europy od rewolucji francuskiej (1992). Odznaczony m.in.: Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim Orderu Łaźni (Wielka Brytania, wraz z tytułem szlacheckim sir).

Karol Kopel Sobelsohn (Karol Radek)

Działaczem polskiego, niemieckiego i rosyjskiego ruchu socjaldemokratycznego i komunistycznego, politykiem bolszewickim był Karol Radek. Jego prawdziwe nazwisko to Karol Kopel Sobelsohn, urodzony we Lwowie przy ul Mosiężnej, 31 X 1885 r. w żydowskiej rodzinie Bernarda vel Berysza Sobelsohna ajenta i Zofii vel Zysel, córki Kopla Lieferanta i Chany Gitli Laub z Tarnowa.

Rodzice zamieszkali w Tarnowie, gdzie Karol uczęszczał do gimnazjum. Maturę zdał eksternistycznie w Nowym Sączu i podjął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przybrał pseudonim „Radek” od nazwiska bohatera powieści Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace. Był członkiem PPSD, następnie SDKPiL, gdzie współpracował z Różą Luksemburg. Uczestniczył w Warszawie w wydarzeniach rewolucji 1905 r. W czasie I wojny światowej przebywał w Szwajcarii i Szwecji i prowadził tam działalność pacyfistyczną; nawiązał kontakt z przebywającym na emigracji Leninem. Po rewolucji październikowej wyjechał do Rosji, gdzie zajmował się organizacją sowieckiej dyplomacji. Współorganizował Komunistyczną Partię Niemiec i planował przeprowadzenie rewolucji komunistycznej w Niemczech. Od 1920 r., po powrocie do kraju pracował w strukturach Kominternu i prowadził ożywioną działalność jako publicysta. Od 1923 r. należał do grona zwolenników Lwa Trockiego. Po umocnieniu się władzy Stalina, w 1927 r. został usunięty z partii. W 1929 r. wycofał się z popierania trockizmu i ogłosił samokrytykę. Został doradcą Stalina do spraw polityki międzynarodowej. We wrześniu 1936 r. ponownie trafił do więzienia. Sądzono go w tzw. procesie siedemnastu. Jako że wypełniał wszelkie polecenia śledczych (demaskował innych rzekomych trockistów) skazano go „jedynie” na 10 lat łagru. Został zamordowany 19 V 1939 r. w Wierchnieuralsku przez więźniów kryminalnych (tzw. urków), choć wg innej (mniej oficjalnej) wersji mordercą był agent NKWD.

Kolejne dwie, jednoznacznie negatywnie kojarzące się postaci związane z politycznym „wymiarem sprawiedliwości” to: Julia Brystiger „Krwawa Luna” i Roman Kryże.

Eugeniusz Felicjan Kwiatkowski

Chemik, wicepremier, minister przemysłu i handlu oraz minister skarbu w II RP urodził się 30 XII 1888 r. w Krakowie. Był synem prawnika i urzędnika kolei krakowskiej Jana i Wincentyny z Maszczyńskich. Wkrótce rodzina Kwiatkowskich zamieszkała w Czernichowcach koło Zbaraża, gdzie ojciec Eugeniusza odziedziczył majątek po bracie. Po ukończeniu szkoły powszechnej w 1898 r. rozpoczął naukę w Gimnazjum Franciszka Józefa we Lwowie, skąd po śmierci ojca (1902 r.) został przeniesiony do Gimnazjum OO. Jezuitów w Bąkowicach koło Chyrowa (do szkoły tej uczęszczał m.in. Roman Abraham), gdzie otrzymał świadectwo dojrzałości. Po maturze rozpoczął studia na Wydziale Chemii Technicznej Politechniki Lwowskiej, jednak na prośbę matki studia kontynuował na Wydziale Chemicznym Königlich Bayerische Technische Hochschule w Monachium, gdzie w 1912 r. otrzymał dyplom inżyniera chemii. W 1913 r. powrócił do Lwowa i odbył praktykę w Gazowni Miejskiej. Był też członkiem Polskich Drużyn Strzeleckich i Polskiego Związku Wojskowego. 27 IX 1913 r. w kościele św. Andrzeja we Lwowie ożenił się z Leokadią Glazer i wraz z żoną przeprowadził się do Lublina, gdzie został wicedyrektorem prywatnej gazowni. W czasie I wojny światowej walczył w Legionie Wschodnim (m. in. z Antonim Chruścielem, Bolesławem Duchem, Józefem Hallerem), a w 1916 r. wstąpił do Legionów Polskich zostając komisarzem werbunkowym. Od 1917 r. zajmował się pracą konspiracyjną w Polskiej Organizacji Wojskowej. Po wojnie wstąpił do Wojska Polskiego. W lutym 1919 r. rozpoczął pracę w sekcji mechanicznej Ministerstwa Robót Publicznych, gdzie opracował plan modernizacji przemysłu chemicznego za pomocą krajowych surowców: gazu ziemnego, węgla i ropy naftowej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był pracownikiem oddziału chemicznego Głównego Urzędu Zaopatrzenia Armii przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. W 1921 r. wystąpił z wojska w stopniu porucznika i podjął pracę na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej; wykładał chemię węgla kamiennego i gazu. W 1923 r. zaczął pełnić funkcję dyrektora technicznego w Państwowej Fabryce Związków Azotowych w Chorzowie, której dyrektorem naczelnym był Ignacy Mościcki. W latach 1924-1926 był prezesem Polskiego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Województwa Śląskiego. Karierę polityczną rozpoczął w 1926 r., kiedy to otrzymał nominację na ministra przemysłu i handlu w drugim rządzie Kazimierza Bartla. Stanowisko to piastował do 1930 r. Z poparciem prezydenta Mościckiego przyśpieszył rozbudowę portu w Gdyni. Kwiatkowski przyczynił się również do powstania Państwowej Fabryki Związków Azotowych w Mościskach pod Tarnowem, powołał Komisję Ankietową Badania Warunków i Kosztów Produkcji oraz Wymiany, a w 1928 r. Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych Cen. Po dymisji rządu w 1930 r., Kwiatkowski został dyrektorem Państwowych Fabryk Związków Azotowych w Chorzowie i Mościskach (1931-1935). W październiku 1935 r. powrócił do polityki i do 1939 r. pełnił funkcje wicepremiera i ministra skarbu w kolejnych rządach. Jako minister doprowadził do zwiększenia wpływów do budżetu państwa, uprościł system podatkowy oraz przyczynił się do uchwalenia ustaw o ulgach inwestycyjnych oraz ustawy o podatku obrotowym. Był też twórcą czteroletniego Planu Inwestycyjnego na lata 1936-1940, a od 1937 r. patronował rozwijającemu się Centralnemu Okręgowi Przemysłowemu. We wrześniu 1939 r. wraz z rządem opuścił Polskę i w latach 1939-1945 był internowany w Rumunii. 8 VII 1945 r. powrócił do kraju; został Delegatem Rządu dla Spraw Wybrzeża i zaangażował się w odbudowę gospodarki morskiej. W latach 1947-1952 był posłem na Sejm. Od 1956 r. zajmował się głównie pracą naukową z dziedzin chemii, ekonomii i historii. 19 VIII 1974 r. Uniwersytet Gdański przyznał Kwiatkowskiemu tytuł doktora honoris causa za wkład w rozwój polskiej gospodarki morskiej. Zmarł 22 VIII 1974 r. i został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie (kwatera XIVB-płn-5). Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył kardynał Karol Wojtyła.

Kwiatkowski był autorem szeregu prac naukowych; są to m. in.: Postęp gospodarczy Polski (1928) czy Powrót Polski nad Bałtyk (1928). Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski oraz odznaczeniami zagranicznymi. Jest również honorowym obywatelem wielu miast (w tym Gdyni), a jego imię nosi gdyńska Trasa im. Eugeniusz Kwiatkowskiego, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu tamże oraz liczne polskie szkoły i ulice.

Kazimierz Jan Papée

Kazimierz Jan Papée, polski dyplomata, doktor prawa, urodził się 10 I 1889 r. we Lwowie, w parafii św. Andrzeja.

Był synem Fryderyka, historyka, dyrektora Biblioteki Jagiellońskiej i profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Władysławy Anczyc, córki poety Władysława, a także starszym bratem Adama, wojskowego, dwukrotnego medalisty olimpijskiego w szermierce. W 1905 r. przeniósł się wraz z rodziną do Krakowa, gdzie ukończył III Państwowe Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego, a następnie studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Tam też uzyskał stopień naukowy doktora. W latach 1915-1916 służył w Legionach Polskich. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wstąpił do służby dyplomatycznej. Od 1 IV 1920 r. pracował w poselstwie RP w Hadze, a następnie w Berlinie. W 1924 r. objął funkcję chargé d'affaires w poselstwie w Kopenhadze, później wrócił do MSZ i został zastępcą naczelnika Wydziału Politycznego. W 1928 r. został chargé d'affaires w Turcji, a następnie w Estonii. 16 VII 1929 otrzymał stanowisko konsula generalnego w Królewcu. 25 II 1932 r. został powołany na Komisarza Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsku. Pełnił tę funkcję do 15 XII 1936 r., kiedy to został Posłem Nadzwyczajnym i Ministrem Pełnomocnym w Czechosłowacji. Funkcję tę pełnił do marca 1939 r. Od 15 VII 1939 do końca grudnia 1958 r. był ambasadorem RP przy Stolicy Apostolskiej. W 1958 r. papież Jan XXIII odmówił jego akredytacji i od tego czasu sprawował funkcję Administratora Spraw Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej randze chargé d'affaires ad interim, zaś po wycofaniu przez Watykan uznania dla Rządu RP na uchodźstwie (19 X 1972 r.) do formalnego odwołania z funkcji ambasadora przez Prezydenta RP na uchodźstwie (24 V 1976 r.) był nieoficjalnym przedstawicielem rządu londyńskiego w Watykanie.

Kazimierz Papée był żonaty z Leonią Dobrzańską, siostrą majora Henryka Dobrzańskiego ps. Hubal. Zmarł 19 I 1979 r. w Rzymie. Został pochowany w sekcji polskiej na cmentarzu Flaminio (Prima Porta) w Rzymie.

Adam Feliks Próchnik

Kolejny z działaczy socjalistycznych urodzonych na Kresach to Adam Feliks Próchnik. Próchnik pochodził z rodziny żydowskiej; urodził się 21 VIII 1892 r. we Lwowie, jako syn Izydora vel Izaka Prochnika właściciela realności i Felicji z d. Nossig, córki sekretarza gminnego dr. Ignacego Nossiga.

Jako dziecko przebywał z matką za granicą (Szwajcaria, Francja), gdzie Felicja – działaczka społeczna, angażująca się w ruch kobiecy, robiła karierę naukową. Po powrocie do Lwowa Próchnik ukończył gimnazjum im. Franciszka Józefa, a następnie podjął studia historyczne na Uniwersytecie Lwowskim (w 1917 r. uzyskał doktorat). W Lwowie rozpoczął działalność konspiracyjną m. in. w organizacji akademickiej „Promieniści”, której został kierownikiem. W 1910 r wstąpił do legalnego Związku Strzeleckiego, którego lwowską sekcją dowodził Władysław Sikorski. Podczas studiów rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (od 1919 r. współtworzącej PPS). W 1914 r. zmobilizowany do armii austriackiej, brał udział w walkach na froncie karpackim do 1916 r. (trafił do szpitala, który opuścił w 1917 r. i został ewakuowany do Wiednia). W 1918 r. we Lwowie działał jako komendant organizacji „Wolność” podległej Komendzie Głównej POW obejmującej oficerów Polaków w armii austriackiej. Organizował dezercje z armii i aresztowany został przez wywiad austriacki. Od niechybnej kary śmierci uratowała go kolejna już interwencja Ignacego Daszyńskiego (są przypuszczenia, że był on prawdziwym ojcem Próchnika) i w 1918 r. ponownie uczestniczył w działaniach bojowych, a po odsieczy Lwowa, w listopadzie tego roku podjął służbę w 5 Pułku Piechoty Legionów. Zakończył służbę jako podporucznik; posiadał przydział w rezerwie do pułku piechoty w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie od 1919 r. mieszkał i z okręgu piotrkowskiego wybrany został posłem na Sejm II kadencji. W latach 1919-1927 kierował Archiwum Państwowym w Piotrkowie. Po procesie brzeskim polityków Centrolewu, wobec którego wyrażał sprzeciw, odmówiono mu pracy w szkolnictwie w Piotrkowie i karnie przeniesiono do Archiwum Państwowego w Poznaniu. W 1931 r. rozpoczął pracę w Archiwum Głównym Akt Dawnych, w związku z czym przeniósł się do Warszawy, gdzie kontynuował działalność w PPS oraz socjalistycznym ruchu spółdzielczym Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej, od 1933 do 1939 r. przewodniczył Stowarzyszeniu Wzajemnej Pomocy Lokatorów WSM „Szklane Domy”; wraz z grupą członków PPS z tych stowarzyszeń prowadził po wybuchu II wojny światowej działalność informacyjną i oświatową wśród młodzieży. Od września 1941 r. pod ps. „Artur” był reprezentantem PPS-WRN w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym (na miejsce Kazimierza Pużaka).

Próchnik zmarł 22 V 1942 r. przygotowując się do negocjacji połączeniowych z PPS-WRN. Został pochowany na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie (W/4/22).

Uhonorowany wieloma odznaczeniami, m. in. trzykrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem POW oraz Krzyżem Obrony Lwowa, tablicami pamiątkowymi; był lub jest także patronem ulic i zakładów pracy w wielu miastach.

Uprawiał publicystykę społeczno-polityczną oraz prowadził badania historyczne; ogłosił liczne prace z zakresu najnowszych dziejów Polski i polskiego ruchu robotniczego, ale także prace historyczne m. in. Demokracja Kościuszkowska (1920), Powstanie państwa polskiego (1939), Stronnictwa polityczne Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1958).

Stanisław Ostrowski

Ostatni prezydent przedwojennego Lwowa i prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie w latach 1972-1979 urodził się 29 X 1892 r. we Lwowie i został ochrzczony w kapelanii przy Szpitalu Powszechnym. Był synem powstańca styczniowego Michała Ostrowskiego i Marii Scholz. We Lwowie uczył się w gimnazjum i odbył studia medyczne na Uniwersytecie Lwowskim, zakończone doktoratem w 1919 r. Podczas I wojny światowej wstąpił do Legionów, jako lekarz brał udział w obronie Lwowa w latach 1918-1919. Po odzyskaniu niepodległości pracował jako lekarz w szpitalu wojskowym w Stryju, naczelny lekarz pułkowy Dywizji Litewsko-Białoruskiej i naczelny lekarz pułku Małopolskiej Armii Ochotniczej.

W latach 1922-1925 był starszym asystentem w klinice dermatologicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Po powrocie do Lwowa w 1928 r. został wybrany na ordynatora dermatologii w Szpitalu Powszechnym (gdzie przyszedł na świat). Kontynuował też pracę naukową - W 1930 r. habilitował się z dermatologii na Uniwersytecie Jana Kazimierza, w następnym roku został docentem.

Równolegle do pracy zawodowej angażował się społecznie i politycznie. W latach 1930-1939, przez trzy kadencje, był posłem na Sejm z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, od 1934 r. wiceprezydentem, a od 1936 r. prezydentem Lwowa.

Po wybuchu II wojny światowej Rosjanie aresztowali Ostrowskiego. Przeszło półtora roku spędził w więzieniach moskiewskich na Łubiance i Butyrkach. W maju 1941 r. został skazany, jako „społecznie niebezpieczny element” na 8 lat łagru. Początkowo więziony w Krasnojarsku, później w łagrze Czita (około 600 kilometrów na wschód od Irkucka). Pracował tam jako drwal i prowadził izbę chorych i ambulatorium. Kiedy na mocy układu polsko-rosyjskiego(Sikorski-Majski) doszło do zwolnienia Polaków z więzień rosyjskich Ostrowski zgłosił się do formowanej w Związku Radzieckim armii polskiej i jako lekarz przeszedł z 2 Korpusem Polskim generała Władysława Andersa szlak bojowy przez Bliski Wschód i Włochy.

Po zakończeniu wojny osiadł w Wielkiej Brytanii i pracował jako ordynator oddziału dermatologicznego w szpitalu w Penley (północno-wschodnia Walia). W 1955 r. przeszedł na emeryturę i przeniósł się do Londynu, gdzie rozwinął działalność społeczno-polityczną. W 1960 r., został dożywotnim prezesem honorowym Koła Lwowian w Londynie, a w 1961 r. przewodniczył obchodom trzechsetnej rocznicy założenia uniwersytetu we Lwowie. Należał do Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie i Związku Lekarzy Polskich. Wskazany przez Augusta Zaleskiego objął po nim w 1972 r. urząd prezydenta RP na Uchodźstwie, który po upływie siedmioletniej kadencji przekazał Edwardowi Raczyńskiemu. Jako prezydent uważał, że jednym z celów polityki polskiej jest odzyskanie Ziem Wschodnich ze Lwowem i Wilnem.

Zmarłego w Londynie 22 XI 1982 r. Stanisława Ostrowskiego pochowano na cmentarzu w Newark (środkowa Anglia), choć marzył, by spocząć obok „Orląt Lwowskich” na cmentarzu we Lwowie.

W listopadzie 2022 r. szczątki trzech prezydentów – Stanisława Ostrowskiego, Augusta Zaleskiego i Władysława Raczkiewicza zostały sprowadzone do Polski i złożone w Mauzoleum Prezydentów RP na Uchodźstwie w warszawskiej Świątyni Opatrzności Bożej.

Julia Brystiger

Julia Brystiger to jedna z niesławnych postaci powojennej Polski. Urodziła się w Stryju 25 XI 1902 r. Była dzieckiem Hermana Preissa magistra farmacji i Berty Salzberg córki właścicieli dóbr w Nowym Siole, w powiecie żydaczowskim.

W 1920 r. ukończyła gimnazjum we Lwowie i w tym samym roku wyszła za mąż za adwokata i doktora filozofii Chaima Nutę Brüstigera (zm. 1932). Sześć lat później Julia Brystiger ukończyła studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Lwowskiego, broniąc doktorat i kontynuowała naukę w Paryżu, na kilka lat tracąc kontakt z Lwowem. W 1927 r. wróciła na Kresy, jednak nie do rodzinnego miasta ale do Wilna, gdzie zaczęła pracować jako nauczycielka historii w żydowskim gimnazjum. Od 1931 r. działała w Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, pełniąc funkcję sekretarza propagandy i agitacji Komitetu Obwodowego KPZU w Przemyślu, Drohobyczu i we Lwowie. Za działalność w nielegalnych strukturach KPP w 1932 r. została aresztowana i skazana na 10 miesięcy więzienia. Po zwolnieniu została członkiem egzekutywy KC MOPR. Obsługiwała obwody wołyński i stanisławowski tej organizacji. Latem 1935 r. objęła funkcję sekretarza Komitetu Okręgowego KPZU Stryj-Sambor. W 1936 r. została sekretarzem Komitetu Centralnego Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom Zachodniej Ukrainy. Organizowała prokomunistyczny Kongres Pracowników Kultury we Lwowie w maju 1936 r. W kwietniu 1937 r. została kolejny raz aresztowana (skazana na 6 lat więzienia, wyszła na wolność po dwóch latach). Po agresji sowieckiej na Polskę przyjęła obywatelstwo radzieckie. Jako sekretarz Komitetu Obwodowego MOPR zajmowała się głównie sprawami bytowymi polskich komunistów, którzy znaleźli się we Lwowie, poznała tam m. in. Władysława Gomułkę. Współpracowała także z lwowskim wydawnictwem „Nowe Widnokręgi” Po wybuchu w czerwcu 1941 r. wojny niemiecko-sowieckiej znalazła się w Samarkandzie, gdzie zajmowała się pomocą dla znajdujących się tam polskich komunistów. W latach 1943-1944 mieszkała w Moskwie i zasiadała w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich. Od 1944 r. była członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a następnie PZPR. Od grudnia tego roku pracowała w Resorcie Bezpieczeństwa Publicznego, a w 1945 r. została dyrektorką Departamentu V (społeczno-politycznego) Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Otrzymała przydomek „krwawa Luna”. W świetle obecnych badań brak jest dowodów na to, by Brystiger osobiście stosowała przemoc podczas przesłuchań lub by wykazywała skłonności sadystyczne (nie prowadziła bezpośrednio śledztw i nie przesłuchiwała formalnie, choć wielokrotnie rozmawiała z aresztowanymi). Z pewnością wiedziała jednak o przemocy i torturach, które miały miejsce w więzieniach UB. Zajmowała się prowokacjami i agenturą w kręgach literacko-artystycznych i inteligenckich. W ramach realizacji zadania walki z Kościołem katolickim Brystiger opracowała szeroką strategię tych działań i dążyła do rozbudowania sieci informatorów (nadzorowała m. in. operacyjne działania resortu przy aresztowaniu prymasa Wyszyńskiego). Odeszła z resortu bezpieczeństwa w 1956 r. Rok później, w związku z procesami byłych funkcjonariuszy UB planowano pociągnąć ją do odpowiedzialności karnej; tak się jednak nie stało. Podjęła pracę w Państwowym Instytucie Wydawniczym i próbowała później swoich sił jako pisarka (jako „Julia Prajs”), wydała m. in. powieść Krzywe litery. Zmarła 9 X 1975 r. w Warszawie i pochowana została na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

W 1997 r. powstał telewizyjny film dokumentalny prezentujący sylwetkę Julii Brystiger pt. Świat Luny. Na kanwie biografii Julii Brystiger Ryszard Bugajski wyreżyserował film Zaćma.

Roman Józef Kryże

We Lwowie urodził się także Roman Józef Kryże, prawnik, sędzia wojskowy, orzekający w procesach politycznych, funkcjonariusz stalinowskiego aparatu represji. Urodzony 4 VII 1907 r. w zamieszkałej przy ulicy Leśnej 10 rodzinie Tomasza Kryże introligatora i Aleksandry z d. Jóźwiak. Zapisany został do ksiąg z parafii św. Andrzeja.

Kariera sądowa Romana Kryże nie była związana z Kresami. Aplikację, asesurę i pierwsze lata w zawodzie sędziego odbył w sądzie grodzkim w Grudziądzu (pracował tam również po zakończeniu II wojny światowej). Przed wojną służył w Wojsku Polskim II RP, a podczas kampanii wrześniowej walczył w szeregach 65 pułku piechoty. Dostał się do niewoli niemieckiej i przebywał w oflagu. Po oswobodzeniu brał udział w walkach 1 Armii Wojska Polskiego i Armii Czerwonej na Wale Pomorskim (w 1955 r. został przeniesiony do rezerwy w stopniu podpułkownika). W latach 1955-1977 był sędzią Sądu Najwyższego. Był w składach (lub im przewodniczył) orzekających wyroki skazujące, w tym również na karę śmierci, w sprawach przeciwko działaczom podziemia niepodległościowego, m. in. rotmistrza Witolda Pileckiego. W 1965 r. był przewodniczącym składu sędziowskiego, który wydał wyroki skazujące w sprawie tzw. afery mięsnej.

Wiele z wyroków wydanych przez niego zostało uznanych po 1989 r. za mordy sądowe (gdy wyrok był środkiem do popełnienia zabójstwa w majestacie „prawa”, lub gdy orzeczenie kary śmierci było niewspółmierne do czynu, którego dopuścił się oskarżony). Bezwzględność w wydawaniu wyroków śmierci w okresie stalinowskim przyczyniła się do powstania określenia „ukryżować”; także powiedzenie: „Sądzi Kryże – będą krzyże”, odzwierciedla niezwykłą surowość wydawanych przez niego wyroków, nieproporcjonalną do zarzucanych oskarżonym czynów. Roman Kryże zmarł 23 III 1983 r. i został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.