„Ustawa Rządowa” 3 Maja 1791 r.

Dorobek ustawodawczy obradującego w latach 1788-1792 pod węzłem konfederacji sejmu, zwanego zazwyczaj Czteroletnim lub Wielkim, obejmuje 489 uchwalonych konstytucji. Tylko jeden spośród uchwalonych wtedy aktów prawnych zyskał nieśmiertelność, stając się w wieku XIX, w czasach zaborów, punktem odniesienia oraz źródłem natchnienia i inspiracji. Po odzyskaniu niepodległości dzień jego przyjęcia stał się polskim świętem narodowym. Mowa oczywiście o uchwalonej w dniu 3 V 1791 r. „Ustawie Rządowej”, znanej powszechnie jako Konstytucja 3 Maja. Archiwum Główne Akt Dawnych ze względu na przechowywanie w swoim zasobie wielu cennych materiałów archiwalnych dotyczących Konstytucji, w tym oryginalnych rękopiśmiennych egzemplarzy tekstu, jest w sposób szczególny predestynowane do upowszechniania wiedzy o Konstytucji 3 Maja i o czasach, w których została ona uchwalona. Celem tej prezentacji jest pokazanie wybranych dokumentów pozwalających na ukazanie dróg prowadzących do uchwalenia po ponad dwóch latach obrad pierwszej na kontynencie europejskim przyjętej w sposób demokratyczny nowoczesnej konstytucji i jej dalszych losów. Pochodzą one z zespołów i zbiorów archiwalnych zawierających materiały pochodzące z epoki Sejmu Czteroletniego. Są to między innymi Archiwum Sejmu Czteroletniego, akta pozostałe po funkcjonującej podczas obrad i obsługującej senatorów oraz posłów kancelarii a także Archiwum Publicznym Potockich zawierające liczne materiały związane z osobą Ignacego Potockiego, jednego z najważniejszych twórców Konstytucji.

Rękopiśmienne oryginały

Przechowywane obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych trzy rękopiśmienne egzemplarze oryginalne Konstytucji 3 Maja należą do trzech różnych zespołów archiwalnych. Odmiennie toczyły się ich losy, mają jednak jedną cechę wspólną. Wszystkie trafiły do AGAD i są tu przechowywane do dnia dzisiejszego. Niewątpliwie najważniejszy z nich znajduje się w dziale VII tzw. Metryki Litewskiej, w księdze nr 4, będącej drugą częścią zbioru uchwalonych na sejmie konstytucji. W ostatnich latach istnienia dawnej Rzeczypospolitej był on przechowywany przez najwyższe władze państwa, a po upadku Powstania Kościuszkowskiego został wywieziony do Rosji, skąd wrócił dopiero po Traktacie Ryskim (1921 r.). Drugi egzemplarz znalazł się w rękach jednego z uczestników obrad sejmowych, Stanisława Kostki Potockiego i wszedł do jego zbiorów wilanowskich. Dzielił losy tych zbiorów aż do momentu ich upaństwowienia po II Wojnie Światowej na podstawie dekretu o reformie rolnej. Znajduje się on w tomie II rękopisu nr 100 Archiwum Publicznego Potockich, będącego również zbiorem konstytucji sejmowych. Trzeci - a właściwie pierwszy - egzemplarz jest najmniej znany. Zachował się w tomie XX Archiwum Sejmu Czteroletniego i w przeciwieństwie do dwóch pozostałych jest opatrzony tylko podpisami marszałków sejmowych, nosi też ślady poprawek redakcyjnych. To właśnie z tego egzemplarza sekretarz Sejmu Czteroletniego Antoni Siarczyński odczytał treść na posiedzeniu.