Powstanie styczniowe

Powstanie styczniowe dla wielu pokoleń Polaków było wydarzeniem o niezwykłym znaczeniu. Rozumieli to i czuli przez dziesięciolecia wszyscy, bez względu na oceny własne, które z jednej strony obejmowały podziw i szacunek, a z drugiej pełne oburzenia potępienie [...] W trakcie obchodów rocznic jest obowiązkiem oddanie hołdu bohaterom – napisał prof. Władysław Stępniak w słowie wstępnym do katalogu wystawy wydanej w 2013 r. przez Archiwum Główne Akt Dawnych w 150. rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego.

W styczniu 2023 r. obchodzimy kolejną już – 160 rocznicę insurekcji 1863/1864. Jest to wiec okazja nie tylko do „oddania hołdu” ale także do przypomnienia oraz utrwalenia pamięci o tych tragicznych dla narodu polskiego wydarzeniach, poprzez prezentację wybranych dokumentów z zasobu naszego archiwum.

Przypomnijmy także, że Akta Organizacji Narodowej Powstania Styczniowego (1863-1864) – zbiór dokumentów przechowywany w AGAD, wpisany został w 2014 r., w ramach pierwszej edycji na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata. Dokumenty te pochodzą z komórek organizacyjnych związanych z działalnością Organizacji Narodowej w okresie „tajemnego państwa polskiego”. Wiedzę o powstaniu i jego uczestnikach, a przede wszystkim represjach wobec nich stosowanych uzupełniają znajdujące się w AGAD akta urzędów i instytucji tworzących tzw. zarząd wojenno-policyjny, wprowadzony w Królestwie Polskim po ogłoszeniu 14 X 1861 r. stanu wojennego (m. in. Komisje Śledcze: Stała i Tymczasowa, Audytoriat Polowy Wojsk w Królestwie Polskim, Zarząd Generał-Policmajstra), a także akta osób i rodzin oraz ich posiadłości.

Zryw narodu polskiego przeciwko Rosji, który nie mając żadnych widoków powodzenia, objął tak szerokie warstwy polskiego społeczeństwa, rozpoczął się 22 I 1863 r. i trwał do jesieni 1864 r.; zasięgiem objął ziemie zaboru rosyjskiego: Królestwo Polskie oraz tereny wcielone do Rosji – Litwę, Białoruś i część Ukrainy. Największe polskie powstanie narodowe miało charakter wojny partyzanckiej; w leśnych oddziałach walczyły dziesiątki tysięcy ludzi, a kilkakrotnie więcej, niejednokrotnie narażając życie, wspomagało ich i uczestniczyło w działaniach Organizacji Narodowej. Mimo że walki toczyły się wyłącznie na ziemiach zaboru rosyjskiego, tajna administracja powstańcza działała również w zaborze pruskim i w Galicji, skąd przybyły tysiące ochotników.

Klęska powstania była tragedią narodową, która na długo przekreśliła nadzieję na odzyskanie niepodległości w drodze walki zbrojnej. Kilkadziesiąt tysięcy uczestników powstania zostało zabitych, blisko tysiąc straconych, wiele tysięcy skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, oraz zmuszonych do ucieczki za granicę. Po upadku powstania naród polski pogrążył się w żałobie narodowej, którą wzmagał terror zaborców.