Europejski Rok Kolei
Rola kolei, zarówno w przeszłości, jak i obecnie, jest nie do przecenienia.
Rozwój kolei z wykorzystaniem napędu parowego przyniósł przełom w dziejach techniki. Kolej miała ogromny wpływ na obraz gospodarczy ziem polskich od połowy XIX w. W tym okresie była najważniejszym środkiem transportu. Powstawanie nowych linii i węzłów kolejowych przyspieszało proces urbanizacji. Niewielkie, peryferyjne miasta stawały się ważnymi ośrodkami administracyjnymi i gospodarczymi (np. Białystok).
Transport szynowy o napędzie konnym znany był już wcześniej, lecz z oczywistych względów nie znalazł zastosowania na większą skalę. Dopiero wykorzystanie maszyny parowej pozwoliło na budowę sieci kolei o szerszym zasięgu. Linie kolejowe połączyły bardzo oddalone od siebie miejscowości i regiony oraz zapewniły szybki i masowy transport osób i towarów. Koszty i zasięg nowych inwestycji przekraczały możliwości prywatnych inwestorów czy nawet niewielkich spółek akcyjnych. Początkowo również władze państwowe różnych krajów ostrożnie angażowały w finansowanie i zarząd tej nowatorskiej formy transportu – przyczyną tego stanu rzeczy były właśnie wysokie koszty i niewiara w sukces przedsięwzięcia.
W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie akta związane z kolejami na ziemiach polskich przechowywane są w wielu zespołach. Tylko jeden z nich zawiera akta dotyczące wyłącznie spraw kolejowych:
C. k. Ministerstwo Kolei Żelaznych (zespół nr 310)
to centralny urząd powołany do zarządzania sprawami kolejowymi w Austro-Węgrzech. W AGAD przechowywane są akta odnoszące się do terenów dawnej Galicji, czyli obszarów podległych trzem kolejowym dyrekcjom okręgowym: z siedzibą w Krakowie, Stanisławowie oraz we Lwowie. W zespole znajdują się akty normatywne dotyczące działalności kolei, akta Biura Prezydialnego oraz wymienionych dyrekcji okręgowych. Zespół zawiera normatywy odnoszące się do budowy, eksploatacji i ochrony kolei oraz sprawozdania z przeprowadzonych prac. Są także interpelacje poselskie związane z działalnością kolei, materiały dotyczące działalności partii politycznych i zawodowych oraz nastrojów społecznych. W aktach jest również wiele rysunków technicznych budynków dworcowych, schematy rozjazdów kolejowych, dróg dojazdowych do kopalń i zakładów produkcyjnych. Bardzo licznie (choć niekompletnie) zachowane są akta osobowe pracowników kolei. Inwentarz zespołu dostępny jest pod adresem: HOME - Archives Portal Europe.
W innych zespołach materiały odnoszące się do kolei stanowią tylko znikomą część akt:
Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych (zespół nr 191).
była w Królestwie Polskim centralnym urzędem administracji publicznej, o bardzo szerokim zakresie kompetencji, od spraw porządkowych, poprzez zagadnienia związane z rolnictwem, przemysłem, rzemiosłem i handlem, pocztą, poborem do wojska, szpitalami, dobroczynnością, komunikacją i wieloma innymi. Wśród akt Sekcji Administracyjno-Policyjnej akta dotyczące transportu kolejowego stanowią nieliczną grupę (akta związane z koleją w Warszawie – sygn. 5486, z transportem kolejowym – sygn. 5626, 5627). Są też akta dotyczące dwóch szczególnie ważnych linii kolejowych: kolei warszawsko-wiedeńskiej oraz warszawsko-petersburskiej (sygn. 7178, 7198-7201a): Zespół - Szukaj w Archiwach.
Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu (zespół nr 194)
była urzędem odpowiedzialnym za zarząd finansowy w Królestwie Polskim. Wśród akt Biura Przybocznego Dyrektora Głównego tego urzędu znajduje się kilkadziesiąt poszytów dotyczących kolejnictwa, w tym rozbudowy linii kolejowych, spraw celnych, tworzenia agencji handlowych przy kolejach, bilansów finansowych dróg żelaznych, prawodawstwa regulującego działalność kolei. Są też materiały dokumentujące nadzór nad kolejami, zatrudnienie pracowników, przeprowadzanie inspekcji, raporty o dochodach i stratach, taryfy, opłaty, reklamacje, stowarzyszenia emerytalne pracowników kolei, wyznaczanie i budowa tras kolejowych oraz budynków dworców (sygn. 2331, 2346, 2440, 2666, 3824-3885, 3889-3891). HOME - Archives Portal Europe.
Zarząd Warszawskiego Okręgu Komunikacji (zespół nr 262)
Urząd ten kierował sprawami budowy i remontów dróg lądowych i mostów. Zachowały się głównie akta najnowsze, z okresu I wojny światowej. Większość z nich dotyczy komunikacji drogowej; te związane z kolejami są stosunkowo nieliczne. Dotyczą głównie terenów guberni: mohylewskiej, mińskiej, witebskiej, grodzieńskiej, wileńskiej i kowieńskiej. W aktach są m.in. rysunki techniczne dworców oraz mostów. Zespół - Szukaj w Archiwach.
C. k. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (zespół nr 307)
Ministerstwo miało bardzo szeroki zakres kompetencji; nadzorowało m.in. sprawy polityczno-administracyjne i bezpieczeństwo publiczne. W aktach zachowane są liczne statuty spółek akcyjnych towarzystw kolejowych działających na terenie Galicji (sygn. 178-180). C. K. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych; K. k. Ministerium des Innern, 1848 - 1918 Inwentarz zespołu PL, 1 307.
