Twórcy
i zwolennicy reform
Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucyi narodowej jedynie zawisł, [...] z największą stałością ducha niniejszą Konstytucyję uchwalamy i tę całkowicie za świętą,
za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym, wyraźną wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu.
STANISŁAW AUGUST
KrólSejm Wielki, przekształcony w konfederację, aby uniknąć zerwania, był przede wszystkim efektem wysiłków Stanisława Augusta. I to właśnie król wraz z Ignacym Potockim i Hugonem Kołłątajem byli głównymi autorami „Ustawy Rządowej”. Jego osobistym wkładem w projekt Konstytucji było pojęcie trójpodziału władzy. 3 maja podczas sesji sejmowej po wielogodzinnej dyskusji złożył przysięgę na nową „konstytucję narodową”. Chociaż uważał, że w Konstytucji 3 maja są pewne błędy i że nie udało się wprowadzić „za jednym zamachem wszystkich reform”, to uznał ją za „dzieło Opatrzności”.
IGNACY POTOCKI
Marszałek wielki litewskiCzłonek Deputacji do ułożenia formy rządu i przewodzący „nowemu stronnictwu patriotycznemu”, w tym czasie najważniejszej sile politycznej w sejmie. Jego projekt wytycznych dla Konstytucji nie znalazł jednak szerokiego poparcia i w listopadzie 1790 r. został odrzucony. Mimo ostrego konfliktu dzielącego Potockiego i króla, mimo odmiennej wizji państwa i niezbędnych reform, ci dwaj politycy potrafili podjąć w grudniu 1790 r, wspólną pracę nad królewskim projektem konstytucji. Dopiero gdy Potocki, rezygnując z własnych ambicji politycznych, spotkał się z królem i zaakceptował wiodąca rolę Stanisława Augusta przy tworzeniu Konstytucji, prace nad projektem nabrały tempa. Podczas tworzenia projektu Konstytucji propagował wyższość sejmu nad władzą wykonawczą. Podczas sesji sejmowej 3 maja zwrócił się bezpośrednio do króla słowami: „Twojego światła, twojej cnoty wzywamy Najjaśniejszy Panie, abyś nam odkrył widoki swoje ku ratowaniu ojczyzny”. Była to prośba o uchwalenie Konstytucji.
HUGO KOŁŁĄTAJ
Referendarz wielki litewskiChoć ksiądz referendarz sam nie był posłem na sejm, uczestniczył już w pracach nad projektem ustawy „Miasta nasze królewskie”, (bardziej znane jako „Prawo o miastach”) uchwalonej 18 kwietnia 1791. To właśnie Hugo Kołłątaj, dzięki lekkości swojego pióra i umiejętności perswazji był autorem ostatecznej redakcji tekstu „Ustawy Rządowej”, która nie była tylko prawem, ale i tekstem dającym szersze uzasadnienie wprowadzanym reformom. To Kołłątaj znajdował kompromisowe rozwiązania między monarszą wersją projektu umacniającą rolę władcy, a republikańską koncepcją proponowaną przez Ignacego Potockiego. 3 maja przygotował manifestację mieszczan w sali sejmowej i na Placu Zamkowym.
STANISŁAW MAŁACHOWSKI
Marszałek Sejmu CzteroletniegoUczestniczył w tajnych naradach z udziałem króla i Ignacego Potockiego nad projektem Konstytucji. To właśnie Małachowski zaproponował włączenie Hugona Kołłątaja do prac nad projektem „Ustawy Rządowej”, którą ostatecznie zredagował. W nocy z 2 na 3 maja w jego domu podpisano Asekurację zobowiązującą do poparcia nowej Konstytucji. Przewodniczył sesji sejmowej 3 maja, na której pozwalał wszystkim zabierać głos. Na zarzuty braku uprzednich deliberacji nad projektem Konstytucji odpowiedział, że „w dniu dzisiejszym, który staje się dniem rewolucji w rządzie naszym, a to dla zbawienia ojczyzny, wszelkie formalności ustawać muszą”.
KAZIMIERZ NESTOR SAPIEHA
Marszałek sejmowej konfederacji litewskiejChoć stopniowo odsuwał się od partii hetmańskiej Franciszka Ksawerego Branickiego – przeciwników reform i zwolenników orientacji rosyjskiej – i zbliżał do reformatorów, do końca miał wątpliwości. Pół godziny przed początkiem sesji sejmowej 3 maja uzyskał od króla informacje o planach uchwalenia Konstytucji. Po zakończonej sesji w kolegiacie św. Jana w Warszawie w rozentuzjazmowanym tłumie miał powiedzieć królowi: „Nie ze wszystkim aprobowałem ten akt. Jednak gdy widzę króla i kolegi mego [S. Małachowskiego] i tak wielu godnych przysięgających, i ja przysięgam”. Jego podpis figuruje na akcie Konstytucji oblatowanym 5 maja.
SCIPIONE PIATTOLI
Prywatny sekretarz królaWłoski eks-pijar, sekretarz i zakulisowy polityk w służbie polskiej i rosyjskiej. Na przełomie 1790/1791 roku pełnił główną rolę sekretarsko-redaktorską przy boku Stanisława Augusta, przygotowując projekt konstytucji królewskiej. Omawiał projekty zarówno ze Stanisławem Augustem, jak i Ignacym Potockim, współpracował także z Hugonem Kołłątajem. Brał czynny udział w reżyserowaniu sesji sejmowej 3 maja. Należał do głównych organizatorów Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
JULIAN URSYN NIEMCEWICZ
Poseł inflanckiJulian Ursyn Niemcewicz od grudnia 1790 r. z poparciem Ignacego Potockiego uczestniczył w naradach nad projektem Konstytucji. Napisał i wystawił w styczniu 1791 r. komedię „Powrót Posła” propagującą program obozu reform. Współredagował też z Tadeuszem Mostowskim i Józefem Weyssenhoffem organ prasowy stronnictwa patriotycznego „Gazetę Narodową i Obcą”.
Foto
Impresje
Fot. Dominika Pruszczyńska
Zapraszamy do obejrzenia i wysłuchania wykładu
Pani Profesor Anny Grześkowiak-Krwawicz.
Trzy rękopiśmienne, oryginalne egzemplarze „Ustawy Rządowej” zachowane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, czym się różnią?
Blog
Pierwsza w Europie nowoczesna konstytucja przyjęta w sposób demokratyczny.
The first modern constitution in Europe adopted democratically.
-
Asekuracja w obronie Konstytucji
Prace nad Konstytucją odbywały się w największej tajemnicy, by nie narazić jej na storpedowanie przez obóz konserwatywny, a zwłaszcza Rosję. Dopiero od połowy kwietnia zaczęto wtajemniczać coraz więcej osób w plan reformy ustrojowej państwa. Tuż przed wprowadzeniem ustawy pod obrady sejmu zdecydowano się ujawnić ją szerszemu gronu potencjalnych zwolenników. W nocy z 2 na 3 maja 1791 r. 102 posłów i senatorów podpisało tzw. asekurację, deklarując w niej gotowość wspierania projektu Konstytucji w sejmie. Do początków XX w. asekuracja ta była przechowywana w archiwum Potockich w kopercie, na której Stanisław Małachowski własnoręcznie napisał: „Podpisy zebranych kolegów do mnie ziechałych w chęci utrzymania proiektu Ustawy Rządu”. Obecnie mieści się w księdze obejmującej ustawy Sejmu Czteroletniego.
-
Sprawa Miejska w „Ustawie Rządowej”
Tak zzwana sprawa miejska nadawała dynamiki obradom Sejmu Wielkiego. Z inicjatywy prezydenta Warszawy Jana Dekerta w połowie listopada 1789 r. zorganizowano zebranie przedstawicieli 141 miast królewskich, tworząc coś na kształt konfederacji szlacheckiej. Przygotowano petycję według projektu ks. Hugona Kołłątaja z żądaniem dopuszczenia mieszczan do udziału w obradach sejmowych, urzędach oraz prawa nabywania dóbr ziemskich. Memoriał ten wręczono 2 grudnia podczas tzw. czarnej procesji, kiedy to mieszczanie ubrani na czarno ze szpadami u boku udali się do króla i przywódców sejmowych. Ponieważ manifestacja ta odbyła się tydzień po rocznicy koronacji królewskiej, rozpuszczano pogłoski, że król szykuje bunt mieszczański przeciw szlachcie na wzór francuski. Inicjatywa polityczna mieszczan z całą pewnością była nowością w państwie polsko-litewskim. 18 kwietnia 1791 r. sejm jednogłośnie przyjął ustawę pt. ”Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej”, która w znacznym stopniu spełniała postulaty czarnej procesji. Mieszczanie zostali objęci przywilejem neminem captivabimus (zakaz aresztowania bez wyroku sądowego), mogli nabywać dobra ziemskie, zyskali dostęp do urzędów i godności oraz prawo wysyłania swoich plenipotentów na sejm. Kwietniowa ustawa o miastach została włączona do Konstytucji 3 maja: „prawo na teraźniejszym sejmie zapadłe w zupełności mieć chcemy i za część niniejszej Konstytucji deklarujemy”.
-
Uchwalenie Konstytucji
Był wtorek, 3 maja 1791 r. To właśnie tego dnia zwolennicy konstytucji postanowili uchwalić ją w sejmie. Na ulice Warszawy wyszło wojsko z garnizonu królewskiego i liczni mieszczanie, a w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego zgromadzili się zwolennicy ustawy rządowej. Zapewniono sobie przychylność około 100 posłów na 182 obecnych w tym czasie w Warszawie. Marszałek Stanisław Małachowski rozpoczął obrady, a po wysłuchaniu przemówień posłów, Ignacy Potocki wezwał króla do „przedstawienia widoków ratowania ojczyzny”. Wówczas Stanisław August przedłożył przygotowany wcześniej projekt konstytucji (nie przyznając się do współautorstwa) i wezwał do jego przyjęcia. Po wielu godzinach burzliwych dyskusji konstytucja została uchwalona.
Do dziś zachowało się wiele opisów tej pamiętnej sesji sejmowej, które przechowywane są m.in. w zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych. Część z nich można przejrzeć samodzielnie na naszej stronie internetowej. -
Kulisy
Tekst Konstytucji uchwalonej 3 maja 1791 r. opracowano już pod koniec marca. Jego głównym redaktorem był kanonik krakowski ksiądz Hugo Kołłątaj, a podstawę stanowił projekt króla Stanisława Augusta przygotowany na początku 1791 r. Ta królewska propozycja poddana została tajnym konsultacjom z przywódcami stronnictwa patriotycznego: Ignacym Potockim, Stanisławem Małachowskim i Hugonem Kołłątajem. W ich wyniku dokonano daleko idących modyfikacji związanych z osłabieniem tendencji monarchistycznych, utrzymując jednak zasadę trójpodziału władzy. Niemałą rolę w przygotowaniu Konstytucji odegrał również sekretarz królewski, włoski ksiądz Scipione Piattoli, który pośredniczył między obozem patriotycznym a królem. Po uchwaleniu Konstytucji Stanisław August mianował Kołłątaja podkanclerzym koronnym, powierzając mu tym samym przygotowanie dalszych reform w państwie (zapowiedziano m.in. ułożenie „konstytucji ekonomicznej” i „konstytucji moralnej”) .
-
Zamek Królewski
Zamek Królewski – rezydencja monarsza i miejsce obrad Sejmu Czteroletniego; 3 maja 1791 r. w Sali Senatorskiej uchwalono Konstytucję. Na Zamku swoją siedzibę miał również urząd grodzki, gdzie 5 maja oblatowano Konstytucję.
-
Kolegiata św. Jana
Kolegiata św. Jana – obecnie archikatedra warszawska. 3 maja tuż po zakończeniu sesji sejmowej i uchwaleniu Konstytucji, posłowie i senatorowie udali się, aby wykonać przysięgę na wierność Konstytucji: „Ruszyli się zatym do kościoła kollegiaty tutejszey senatorowie, ministrowie, posłowie i arbitrowie, ale już zastali napełniony kościół magistratem i cechami miejskimi. Ulice pobliższe napchane rozmaitym ludem. Wszystkich głos był tylko Jeden, vivat Król, vivat Konstytucja Rządowa! Brzmiał ten okrzyk”. Pochód ten uwieczniony został przez Jana Matejkę na jego słynnym obrazie „Konstytucja 3 maja 1791 roku”.
-
Pałac Czapskich
Pałac Czapskich – siedziba Akademii Sztuk Pięknych; w czasach Sejmu Czteroletniego pałac był własnością Konstancji Czapskiej, żony Stanisława Małachowskiego. Odbywały się w nim wystawne obiady i spotkania. W jego wnętrzach pracowano nad projektami Konstytucji; ul. Krakowskie Przedmieście 5.
-
Pałac Radziwiłłów
Pałac Radziwiłłów – obecnie Pałac Prezydencki (ul. Krakowskie Przedmieście 48/50). W II połowie XVIII w. najczęstsze miejsce spotkań i balów, od 1773 r. był wynajmowany na cele teatralne. W czasach Sejmu Czteroletniego siedziba Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Tu odbywały się spotkania i narady.
-
Dom Kołłątaja na Solcu
Dom Kołłątaja na Solcu – (ul. Łazienkowska 3.) obecnie nie istnieje. W czasach Sejmu Czteroletniego miejsce spotkań członków Kuźnicy Kołłątajowskiej – grupy działaczy społecznych, polityków i literatów związanych z obozem reform.
-
Łazienki Królewskie
Łazienki Królewskie – zespół pałacowo-parkowy założony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król przebywał w Łazienkach z reguły od końca maja do września, gościł tu m.in. przedstawicieli innych państw, uczonych, literatów i artystów.
-
Pałac Tarnowskich
Pałac Tarnowskich – nieistniejący pałac w Warszawie zlokalizowany przy ul. Krakowskie Przedmieście 42/44 w miejscu obecnego Hotelu Bristol. W czasach Sejmu Czteroletniego właścicielem pałacu był Ignacy Potocki, który mieszkał tu razem z córką Krystyną, swoimi urzędnikami i służbą.
-
Sprawdź, ile już wiesz na temat „Ustawy Rządowej”.
-
European Heritage Label
Znak Dziedzictwa EuropejskiegoZnak Dziedzictwa Europejskiego (ZDE) ustanowiono w 2011 r. Jego celem jest wzmocnienie u obywateli państw Unii, a szczególnie u młodych ludzi, poczucia przynależności do UE, w oparciu o wspólne wartości i elementy europejskiej historii i dziedzictwa kulturowego. Ma na celu pogłębienie dialogu międzykulturowego zachowując walory różnorodności krajowej i regionalnej. Znak ma służyć podkreślaniu symbolicznej wartości obiektów, które odegrały znaczącą rolę w historii i kulturze Europy. Jego zadaniem jest również poprawa rozumienia przez obywateli europejskich historii Europy i procesu budowania Unii, a także ich wspólnego, a jednocześnie różnorodnego dziedzictwa kulturowego, w powiązaniu z wartościami demokratycznymi i prawami człowieka. Znak ma również wspomóc rozwój turystyki kulturalnej. Znak Dziedzictwa Europejskiego przyznają: państwa członkowskie Unii - Panel europejski (międzynarodowe gremium ekspertów) i Komisja Europejska.
,
W roku 2015 Znak Dziedzictwa Europejskiego otrzymała Konstytucja 3 Maja, pierwsza konstytucja uchwalona w Europie, przechowywana w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. -
Pamięć Polski
Polski Komitet ds UnescoW wyniku prac Polskiego Komitetu Programu UNESCO Pamięć Świata, w skład którego wchodzą przedstawiciele największych polskich archiwów, bibliotek oraz środowisk naukowych w 2014 r. powstała Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata. Komitetowi przewodniczy Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych. Zarówno Program Pamięć Świata Memory of the World, jak i jego krajowe oraz regionalne odmiany mają na celu zwrócenie uwagi władz i społeczeństw na problemy oraz zagrożenia łączące się z przechowywaniem dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym archiwalnego, a także na potrzebę jego wszechstronnego wykorzystywania i popularyzowania.
Na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata wpisywane są najcenniejsze dokumenty i zbiory znajdujące się w posiadaniu instytucji w Polsce lub poza granicami kraju, mające szczególne znaczenie dla dziedzictwa kulturowego i tradycji polskiej. Co dwa lata Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata wzbogaca się o kolejne obiekty o szczególnej wartości historycznej przechowywane w archiwach, bibliotekach, muzeach i instytutach.
Konstytucja 3 Maja znalazła się wśród pierwszych dokumentów wpisanych na listę Pamięć Polski w 2014 roku. -
Pałac Raczyńskich
Pałac Raczyńskich – siedziba Archiwum Głównego Akt Dawnych, gdzie przechowywane są oryginalne egzemplarze Konstytucji; ul. Długa 7.