„Nie słów lecz rzeczy szukajmy” – takim mottem opatrzył swój traktat o pokoju wieczystym w Europie wybitny polski intelektualista, uczestnik powstania listopadowego, badacz i wychowawca młodzieży. W tym właśnie traktacie, nieco zapomniany już dziś Wojciech Bogumił Jastrzębowski zawarł swoje przemyślenia – wszystkim narodom i pojedynczym ludziom przysługuje to samo niezbywalne prawo do wolności, pokoju i zachowania własnej tożsamości. Zdumiewająco aktualnie wydają się brzmieć te sformułowane 180 lat temu myśli.

Młodość

Wojciech Jastrzębowski urodził się 15 kwietnia 1799 roku we wsi Gierwaty na dawnej Ziemi Zawkrzeńskiej (okolice Mławy). Jego dzieciństwo nie należało do łatwych. Pochodził z zubożałej rodziny szlacheckiej i wcześnie stracił oboje rodziców. Najmłodszy spośród licznego rodzeństwa, dorastał pod okiem starszego brata. Dzięki niemu też trafił do szkoły parafialnej w Janowie (pow. przasnyski), a następnie do Szkoły Wojewódzkiej w Płocku. Kolejnym etapem edukacji było liceum w Warszawie. W 1820 roku Wojciech Jastrzębowski rozpoczął studia przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Początkowo studiował budownictwo i miernictwo, potem przeniósł się na oddział historii naturalnej Wydziału Filozoficznego. W czasie studiów utrzymywał się, udzielając lekcji innym studentom, pracował też jako preparator w gabinecie fizycznym (pod okiem profesora Karola Skrodzkiego). W 1825 roku uzyskał stopień magistra filozofii.

Zainteresowania młodego absolwenta od samego początku były bardzo szerokie; oprócz botaniki, jedną z pierwszych jego pasji stała się meteorologia. Jastrzębowski skonstruował przyrząd do wykreślania zegarów słonecznych. Kilkanaście lat później opisał go w pracy Kompas polski, czyli narzędzie służące za kompas powszechny, gnomograf, obserwatorjum przenośne i narzędzie do kreślenia sekcyj konicznych, wynalezione i opisane przez W.J. (jeden z zegarów wykreślonych własnoręcznie przez Wojciecha Jastrzębowskiego zachował się w warszawskim Ogrodzie Botanicznym: fot. powyżej). W dwóch innych pracach, jak się później okazało ważnych dla rozwoju naukowego badacza: Wypadki z doświadczeń meteorologicznych, czynionych od najdawniejszych czasów po r. 1828 i Karta klimatologiczna, zawarł analizy obserwacji meteorologicznych z lat 1779-1828. Wysoki poziom naukowy i walory poznawcze tych i innych prac Jastrzębowskiego sprawiły, że ich autor został zaproszony do grona członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Przyjaciel Nauk

Członkostwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk otworzyło przed młodym badaczem możliwość prezentacji własnych dokonań - przedstawiania prac naukowych i zgłaszania wynalazków. Przez kolejne lata Jastrzębowski ze zdumiewającą częstotliwością poddawał ocenie członków Wydziału Umiejętności Towarzystwa prace i wynalazki z dziedziny nauk przyrodniczych, zwłaszcza botaniki, astronomicznych, meteorologii, matematyki i fizyki. Jego prace cechowała rzetelność badawcza, szerokie spojrzenie na analizowaną kwestię i zawsze obecne wnioski dla praktyki.

Szczególnym tego wyrazem były dokonania Jastrzębowskiego-botanika. Nie ograniczał się on bowiem wyłącznie do wnikliwego zgłębiania wiedzy. Jako asystent-naturalista u boku profesora Michała Szuberta, jednego z najwybitniejszych polskich botaników, Jastrzębowski zgromadził i opisał wiele nieznanych dotąd rodzimych roślin, które następnie trafiły do gromadzącego 1151 okazów zielnika. Był to pierwszy tego typu zbiór w Polsce. Za niezwykle potrzebny, a wręcz niezbędny czynnik kształcący i wychowawczy uważał Jastrzębowski rozbudzanie w ludziach miłości do przyrody. Wraz z nauczycielami i uczniami szkół warszawskich organizował i prowadził liczne przyrodoznawcze wycieczki naukowe, z których przywoził rośliny dla Ogrodu Botanicznego w Warszawie.

Powstanie listopadowe

W czasie powstania listopadowego Jastrzębowski wstąpił do Gwardii Narodowej Warszawskiej. Zasłynął wówczas jako patriota i wspaniały mówca, wygłaszając płomienną mowę wzywającą do walki. Miało to miejsce 13 lutego 1831 roku podczas wielkiej parady Gwardii na Placu Saskim w obecności prezesa Rządu Narodowego Adama Czartoryskiego i dowódcy Sił Zbrojnych gen. Ludwika Kickiego. Przemówienie spotkało się z entuzjastycznym przyjęciem, a jego autor otrzymał podziękowania od dowódcy Gwardii gen. Antoniego Ostrowskiego. Jastrzębowski wraz ze swym oddziałem uczestniczył w bitwach pod Wawrem i Olszynką Grochowską. Doświadczenia wojenne skłoniły go do przemyśleń o bezmiarze cierpień, jakie niosą wojny. Zawarł je w swoim traktacie. Jego rękopis, zatytułowany „Wolne chwile żołnierza polskiego, czyli myśli o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi” autor przekazał sekretarzowi Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Dziś jest on przechowywany w Archiwum Dawnym Akt Dawnych w warszawie. 21 marca 1831 roku w „Merkurym” opublikowano wybór z traktatu Jastrzębowskiego, tytułując publikację: Projekt do Konstytucji Europejskiej, czyli przymierza wiecznego między narodami.

Rękopis składał się z przedmowy, datowanej w Grochowie 21 lutego 1831 r., części wstępnej oraz historiozoficznej i ustrojowej, datowanej w Warszawie 30 kwietnia 1831 r. Część wstępna zawiera między innymi projekt konstytucji ogólnoeuropejskiej (fragment ten autor zatytułował „Niektóre myśli do prawa ustalającego wieczny pokój w Europie”), której przyjęcie miałoby gwarantować koniec wszelkich wojen w Europie. Jastrzębowski, którego poglądy można dziś określić mianem pacyfistycznych, sformułował polityczną wizję naprawy targanej wojnami Europy. Postulował powstanie przymierza między narodami, mającego zapewni wieczny pokój w Europie i opierać się na sprawiedliwych normach prawnych (ujętych w projekcie konstytucji). Głównych źródeł zła upatrywał w nadużywaniu władzy przez rządzących, nieuległości podwładnych, zawiści, dumie lub chciwości między narodami i ich władcami. „Niektóre myśli...” stanowią także apel autora do narodów Europy i monarchów o „zaniechanie wzajemnych, a bezskutecznych mordów”. Autor widział dwie drogi prowadzące do rozwiązania takiego stanu rzeczy: „albo być wolnymi i nieszczęśliwymi albo zostać niewolnikami i używać wiekuistego szczęścia”. Panem niewolników miał być tylko sam Bóg, a ustawodawcą naród. O losach narodów i sposobie życia mieli decydować nie tylko władcy i monarchowie, ale wszyscy ludzie, a celem narodu miało być doskonalenie człowieka i „zaszczepianie miłości między narodami”. Postulował również zniesienie granic państwowych i swobodę przemieszczania się. To jedne z najdonioślejszych idei humanistycznych, które powstały w okresie polskich walk o wolność i niepodległość. Tekst ten nie był jednak pozbawiony aluzji do ówczesnej sytuacji politycznej i po upadku powstania przysporzył autorowi problemów.

Carska cenzura zakazała rozpowszechniania dzieła i uniemożliwiła Jastrzębowskiemu działalność naukową na państwowym stanowisku. Pracował więc przez kilka lat na dworach ziemiańskich jako prywatny nauczyciel, współredagując jednocześnie Encyklopedię obrazkową systematyczną. W 1831 roku Wojciech Jastrzębowski ożenił się z Anielą d`Cherów. Miał pięć córek i dwóch synów, z których starszy, Ludomił, był znanym agronomem, młodszy Władysław zaś - ilustratorem pism warszawskich.

Instytut Rolniczo-Leśny

W latach 1836-1858 Jastrzębowski był profesorem w Instytucie Rolniczo-Leśnym na Marymoncie, gdzie wykładał fizykę, zoologię, botanikę, historię naturalną i ogrodnictwo. Na uczelni Jastrzębowski kontynuował badania naukowe oraz pracę pedagogiczną. Do legendy wręcz przeszły organizowane przez niego wycieczki naukowo-krajoznawcze po całym kraju, jakie organizował wychowankom Instytutu. Choć otoczony powszechnym szacunkiem i uwielbiany przez uczniów, na skutek konfliktu z dyrekcją Instytutu musiał Jastrzębowski zrezygnować z pracy. Po dwuletnim pobycie w Warszawie i pracy w szkolnictwie założył w puszczy koło Broku Feliksówkę – szkołę rolniczą wraz z doświadczalną osadą. Tam też pracował do przejścia na emeryturę w roku 1874.

Ze względu na wiek Jastrzębowski nie brał czynnego udziału w powstaniu styczniowym. Walki toczyły się między innymi na terenie Czerwonego Boru i Puszczy Białej, w których zalesianie i ochronę Jastrzębowski wraz ze swoimi uczniami włożyli wcześniej ogromny wkład. Większość wychowanków Feliksówki zaciągnęła się do oddziałów partyzanckich, wielu z nich zginęło lub zostało rannych. On sam został aresztowany przez żandarmerię carską, jednak dzięki wstawiennictwu różnych osób szybko go zwolniono, nie mógł dalej nauczać, uzyskał zgodę jedynie na dokończenie zalesiania. W powstaniu brali też udział jego synowie, jeden z nich był przetrzymywany w Cytadeli Warszawskiej.

Działalność naukowa i dydaktyczna Jastrzębowskiego została doceniona. Profesor otrzymał mianowanie na członka Towarzystwa Naukowego Krakowskiego (1850), Cesarskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Petersburgu (1852), Towarzystw Gospodarskich we Lwowie i w Krakowie, Towarzystwa Rolniczego w Warszawie (1858). Wśród licznych prac naukowych, które tworzył w różnych okresach swojego życia, na szczególną uwagę zasługują następujące: Układ świata, zastosowany do potrzeb powszechnych (1848), Historya naturalna ogólna zastosowana do potrzeb życia czynnego i pożytecznego, upożytecznienie rzeczy i ludzi na celu mającego (1848, 1851,1854, 1856), Stychiologia, czyli nauka o początkach wszechrzeczy, zastosowana do życia czynnego i do rzeczy krajowych (1856), Rys ergonomii, czyli nauki o pracy opartej na prawach poczerpniętych z nauki przyrody (1857), Rys bionomii, czyli nauki o życiu (1858), Rys nauki o życiu czynnym, czyli praktycznym (1853), O środkach pomnożenia dotychczasowych korzyści ze źródeł słonych krajowych (1841), O siłach żywotnych w ogólności, a w szczególności o siłach żywotnych człowieka i o ich znaczeniu w życiu jego produkcyjnym, mianowicie w rolnictwie (1855) oraz Mineralogia, czyli nauka o kamieniach, zastosowana do potrzeb życia praktycznego i do życia krajowego (1851). Jastrzębowski, człowiek wrażliwy na problemy innych, wielki patriota i jak byśmy dziś powiedzieli, ekolog i pacyfista, był niezwykle ceniony za życia. Dla swych wychowanków stanowił wzór człowieka i badacza. Zmarł 30 grudnia 1882 roku. Na warszawskich Powązkach, gdzie został pochowany, jego uczniowie ufundowali pomnik nagrobny, w kościele św. Krzyża zaś – tablicę marmurową dłuta Andrzeja Pruszyńskiego. (fot. poniżej)

Bibliografia:

• Ramotowska F., Jastrzębowski Wojciech Bogumił. Traktat o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi. Konstytucja dla Europy, Warszawa-Łódź 1985 (opracowanie i publikacja źródła). Drugie wydanie 2021
• Hryniewiecki B., Wojciech Jastrzębowski (1799-1882), w: „Rocznik Nauk Ogrodniczych”, t. 3, 1936
• Chmiel-Żyłka S., Projekt Konstytucji dla Europy Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego i jego aktualność, w: „Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej”, nr 237, Zarządzanie i Marketing, z. 8, 2007, s. 5-14
• Dymek B., Wizja przymierza między narodami Europy z 1831 r. według Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego, Mazowieckie Towarzystwo Naukowe, Warszawa 2003
• Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1851-1890. Zmarli i ich rodziny, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1981
• Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, tom. I, Wyd. Marii Chełmońskiej, Warszawa 1901

Źródło:

• Rękopis, jęz. polski, zeszyt o wymiarach 215 x 185 mm, 32 k., przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Królewskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, sygn. 78, s. 7-44, 45-67

*[Słowa określające Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego zamieszczone na tablicy pamiątkowej na domu, w którym zmarł, przy ul. Kruczej w Warszawie. Za: F. Ramotowska Jastrzębowski Wojciech Bogumił. Traktat o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi. Konstytucja dla Europy, Warszawa-Łódź 1985, s. 111; Wyd. II 2021, s. 118.]