Maksymilian Gierymski, Powstaniec z 1863 roku.
VI. Powstanie styczniowe
• Udział w powstaniu
W nocy z 22 na 23 I 1863 r. rozpoczęło się powstanie. Na wieść o nierównych zmaganiach polskiej partyzantki z regularnymi wojskami rosyjskimi, Traugutt zaczął myśleć o wzięciu udziału w walkach, a na początku maja 1863 r. był już dowódcą oddziału powstańczego, złożonego z ok. 200 ludzi z powiatów: brzeskiego i kobryńskiego, staczając kilka zwycięskich potyczek.
• Misja w Paryżu i dyktatura
Po przegranej bitwie pod Kołodnem w lipcu 1863 r. udał się do Warszawy. Mianowany przez Rząd Narodowy generałem, został wysłany do Paryża z misją wojskowo-dyplomatyczną. Wrócił stamtąd z głębokim przekonaniem o konieczności przedłużania powstania, usprawnienia organizacji rewolucyjnej, jej władz cywilnych i wojskowych oraz o konieczności zbrojnej pomocy ze strony Francji, na którą jakoby można było liczyć na wiosnę następnego roku. 17 X 1863 r. Traugutt przejął władzę dyktatora powstania, usuwając z rządu „czerwonych”.
VII. Aresztowanie i proces
• Życie w konspiracji
Po przybyciu do Warszawy, w październiku 1863 r. Romuald Traugutt zamieszkał na Powiślu na ulicy Smolnej 1, jako sublokator byłej aktorki Heleny Kirkorowej. Legitymował się paszportem austriackim, jako Michał Czarnecki, agent handlowy. Dnia 27 II 1864 r. Urząd Policji Wykonawczej cyrkułu m. st. Warszawy wystawił mu „bilet na wolny pobyt w Warszawie” (dokument 7), na ww. nazwisko. Bilet zawierał pozwolenie na swobodne poruszanie się po Warszawie do dnia 27 V 1864 r. Zawierał ponadto rysopis („religii katolickiej, lat 37, wzrost średni, twarz okrągła, oczy piwne, nos mierny, włosy ciemne, zawsze nosi brodę”) i pouczenie, że w razie wygaśnięcia ważności biletu osoba powinna niezwłocznie zgłosić się w celu jego przedłużenia.
• Aresztowanie i śledztwo
Niestety, nie doszło do przedłużenia pobytu; naczelnik podziemnego państwa został aresztowany przed upływem terminu ważności biletu, w nocy z 11 na 12 IV 1864 r. Nie było to zaskoczeniem dla Traugutta, który wiedział o coraz szerszym kręgu zatrzymanych przez władze rosyjskie współpracowników i innych osób powiązanych z organizacją powstańczą oraz znacznym nadszarpnięciu jej struktur.
Romuald Traugutt własnoręcznym podpisem (dokument 8) przyznał się, od razu po aresztowaniu, do dowodzenia oddziałem partyzanckim na Polesiu. W swoim zeznaniu (dokument 9), złożonym przed Tymczasową Komisją Wojenno-Śledczą w Cytadeli Warszawskiej, podczas procesu członków Rządu Narodowego, współpracowników i wielu osób, związanych z działalnością powstańczą, nie wydał nikogo. Zaprzeczył też, że w czasie pobytu w Warszawie zajmował się polityką, a tym bardziej kierowaniem rządem rewolucyjnym. Czas pomiędzy kolejnymi przesłuchaniami Traugutt spędził w celi, w nieludzkich warunkach, morzony głodem. W zeznaniach w dalszym ciągu wypierał się zarzucanego mu pełnienia funkcji Naczelnika Rządu Narodowego, kontaktów z zagranicą i znajomości z wymienionymi mu osobami, które w rzeczywistości były jego współpracownikami.
• Wyrok i kara śmierci
Decyzją Sądu Polowego w Cytadeli Traugutt został uznany za przestępcę politycznego I kategorii, pozbawiony stopnia, orderów i medali, i skazany na karę śmierci przez powieszenie. Ten sam los podzielić mieli, jako najpoważniejsi przestępcy polityczni: Rafał Krajewski, Józef Toczyski, Roman Żuliński i Jan Jeziorański (dokument 10). 30 VII 1864 r. sprawa dyktatora Rządu Narodowego była rozpatrywana przez Audytoriat Polowy Wojsk w Królestwie Polskim, który wyrok zatwierdził.
VIII. Egzekucja i dziedzictwo
• Stracenie na Cytadeli
Egzekucji dokonano 5 VIII 1864 r., o godz. 10 rano, na stokach Cytadeli Warszawskiej. Stracenie Traugutta i jego towarzyszy wywołało wielki wstrząs wśród mieszkańców Warszawy, którzy tłumnie przybyli na miejsce egzekucji. W ostatnim geście skazaniec przed śmiercią ucałował krzyż, podczas gdy trzydziestotysięczny tłum śpiewał pieśń Święty Boże.
Upamiętnienie w miejscu stracenia członków Rządu Narodowego w powstaniu styczniowym: Romualda Traugutta, Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyńskiego, Romana Żulińskiego i Jana Jeziorańskiego, park im. Romualda Traugutta w Warszawie.
Po egzekucji ciała straconych, jeszcze przez jakiś czas, pozostawiono na szubienicach, jako postrach dla społeczeństwa polskiego i przestrogę przed nowymi próbami buntu. Władze nie zezwoliły nawet na ich pogrzeb, co zapewne miało być kolejnym ciosem w patriotyczne uczucia Polaków. Powieszeni pogrzebani zostali w nocy, po kryjomu, w jednej z fos Cytadeli.
• Losy rodziny
Druga żona Traugutta zmarła niedługo po powstaniu. Starsza córka Anna Juszkiewicz żyła jeszcze w okresie międzywojennym, zmarła 24 V 1938 r. Czcząc pamięć ojca, do końca życia uczestniczyła we wszystkich uroczystościach związanych z powstaniem styczniowym. Młodsza córka Alojza była nauczycielką na pensjach warszawskich, zmarła w 1907 r.
