I. Dzieciństwo i wczesna edukacja

• Narodziny i wychowanie

Romuald Traugutt przyszedł na świat 16 I 1826 r., we wsi Szostaków (gubernia grodzieńska, powiat brzeski), w niezamożnej rodzinie szlacheckiej. Matka Romualda, Alicja, zmarła, kiedy syn miał dwa lata. Jego ojciec, Ludwik, który dorobił się niewielkiego majątku na dzierżawie Szostakowa, opuścił stary dworek i osiadł na stałe w zakupionej przez siebie pobliskiej wsi Białej, gdzie Romuald spędził dzieciństwo. Ojciec wkrótce ożenił się powtórnie. Stale zajęty gospodarstwem, niewiele czasu poświęcał synowi. Najtroskliwszą opieką otaczała Romualda jego babka, Justyna z Szujskich Błocka, która wywarła silny wpływ na kształtowanie się osobowości swojego wnuka. Wychowywała go w tradycji narodowej i według głębokich zasad religijnych.

• Edukacja gimnazjalna

Tablica pamiątkowa na budynku gimnazjum w Świsłoczy upamiętniająca m. in. Romualda Traugutta.

W 1836 r. Romuald wstąpił do II klasy gimnazjum w Świsłoczy. Szkoła ta była jedną z najlepszych szkół prowincjonalnych w „guberniach zachodnich”. Znajdujące się pod patronatem Uniwersytetu Wileńskiego gimnazjum znane było z patriotycznych, filomacko-filareckich tradycji oraz z wielu nieprzeciętnych wychowanków, wśród których był m.in. Józef Ignacy Kraszewski. Młody Romuald, jako zdolny i pracowity uczeń, w 1842 r. ukończył gimnazjum ze złotym medalem za postępy w nauce oraz ze specjalnym wyróżnieniem za znajomość matematyki.

Romuald Traugutt w latach młodości (Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie).

II. Początek kariery wojskowej

• Edukacja wojskowa

Przez dwa lata Traugutt przygotowywał się do wstąpienia do Akademii Wojsk Inżynieryjnych w Petersburgu. Mimo że odznaczał się dużymi zdolnościami matematycznymi, nie został przyjęty do Akademii. Odmowę uzasadniono przekroczeniem limitu wieku, jednak prawdziwym powodem było pochodzenie kandydata. Pomimo niepowodzenia nie zmienił swych planów i w 1844 r. złożył egzamin do szkoły wojskowej saperów. Przyjęto go i przydzielono do III batalionu, stacjonującego w Żelichowie na Lubelszczyźnie. Będąc w jednostce wojsk technicznych, Traugutt miał prawo składania egzaminów w trybie eksternistycznym z zakresu inżynierii wojskowej, co dawało mu możliwość zdobycia dyplomu. Naukę rozpoczął z ogromną, nabytą w domu i gimnazjum, systematycznością.

• Służba i awans

Służbę pełnił sumiennie i rzetelnie, a po trzech latach zdał celująco egzaminy oficerskie i w marcu 1848 r. otrzymał stopień chorążego. W tym samym roku wybuchła Wiosna Ludów. Cesarz rosyjski Mikołaj I postanowił stłumić powstanie na Węgrzech i Traugutt, wbrew swemu sumieniu, musiał wyruszyć z armią i bez zarzutu pełnić obowiązki żołnierza.

Romuald Traugutt - zdjęcie w rosyjskim mundurze.

III. Pierwsze małżeństwo

• Ślub z Anną Pikel

Podporucznik saperów Romuald Traugutt z żoną Anną z Pikielów, zdjęcie poślubne, lipiec 1852.

Wkrótce po powrocie z Węgier, jesienią 1849 r., poznał w Warszawie córkę Augusta Pikela, zegarmistrza i jubilera warszawskiego, Annę (dokument 1), którą poślubił dwa lata później. Gdy poznał swoją przyszłą żonę, była protestantką, jednak bez żadnej namowy z jego strony postanowiła przejść na katolicyzm. Małżeństwo (dokument 2) między 26-letnim Romualdem a 21-letnią Anną zawarte zostało 25 VII 1852 r. w kościele św. Jana w Warszawie.

• Dzieci i kolejne awanse

Traugutt mieszkał wówczas w Warszawie przy ul. Podwale. Na ślub musiał uzyskać zgodę władz wojskowych. Po ślubie Romuald i Anna zamieszkali razem w skromnym mieszkaniu w Żelichowie. Wkrótce na świat przyszły dzieci państwa Trauguttów: Anna, Alojza, Justyna i Konrad. 17 VII 1851 r. Traugutt awansował na podporucznika, a 23 VI 1853 r. uzyskał stopień porucznika.

Etui-portfel Romualda Traugutta z fotografią rodziny (z końca 1862 r.).

IV. Wojna krymska i tragedie rodzinne

• Udział w wojnie krymskiej

Spokój w domu Romualda i Anny zakłócił wybuch wojny krymskiej w lipcu 1853 r. Traugutt musiał opuścić najbliższych i udać się na plac boju. Wraz z III batalionem saperów przeniesiony został na Krym, gdzie m.in. brał udział w obronie Sewastopola. Po wojnie (1856) powrócił do rodziny.

• Tragedie osobiste

Latem 1859 r. szczęście osobiste zaczęło odwracać się od Traugutta. Wówczas to zmarło dwoje z czworga ich dzieci: Justyna i Konrad. W listopadzie tegoż roku zmarła babka Justyna, a w grudniu stracił najbliższą mu osobę – żonę. Te tragiczne przeżycia osobiste nie załamały go jednak. Rzetelna i sumienna praca przyniosła efekt w postaci awansu na kapitana i przydziału do Sztabu Głównego.

V. Polityczne zaangażowanie i drugie małżeństwo

• Urlop i ślub z Antoniną Kościuszkówną

Traugutt bacznie śledził wydarzenia polityczne rozgrywające się w Królestwie. Zdawał sobie sprawę, że nie może pozostać obojętny wobec tego, co działo się w kraju. 2 V 1861 r. poprosił o długoterminowy urlop. 11 V 1861 r. w Petersburgu uzyskał zgodę dowództwa na dwumiesięczny urlop (dokument 3). Czas ten Traugutt wykorzystał na urządzenie dwóm swoim córeczkom Annie i Alojzie nowego domu w Ostrowiu pod Kobryniem, na Białorusi. Chciał w ten sposób zabezpieczyć im przyszłość, zanim nadciągnie „burza”.

Wkrótce powtórnie się ożenił. Tym razem jego wybranką została Antonina Kościuszkówna, blisko spokrewniona z Tadeuszem Kościuszką. Ślub (dokument 4) wzięli 1 VI 1861 r. w Kobryniu.

• Zwolnienie ze służby wojskowej

W rok po rozpoczęciu urlopu Traugutt pojechał po raz ostatni do Petersburga. Wówczas to złożył lakoniczne podanie o dymisję. Odpowiedziano mu nominacją na podpułkownika. Traugutt jednak, pod pozorem złego stanu zdrowia, nie cofnął swego postanowienia. Ostatecznie 18 IX 1862 r. generał-major Wąsowicz podpisał akt zwolnienia (dokument 5) Romualda Traugutta z rosyjskiej służby wojskowej, przyznając mu jednocześnie prawo do wojskowej pensji emerytalnej (dokument 6), w wysokości 230 rubli. Traugutt odebrał w ministerstwie wojny zaświadczenie o przebiegu służby oraz inne potrzebne mu dokumenty i wrócił do Ostrowia.