SPIS TREŚCI

Streszczenie

Dzieje aktotwórcy - Dzieje Kościoła Greckokatolickiego

Zawartość

Udostępnianie

Hasła geograficzne

Materiały Pokrewne

Pozostałe Informacje

Bibliografia

INWENTARZ

Księgi metrykalne parafii obrządku greckokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, diecezji przemyskiej i stanisławowskiej z lat 1728-1951

Inwentarz zespołu PL, 1 298

Opracowała Monika Michalska

Dzieje aktotwórcy - Dzieje Kościoła Greckokatolickiego

Kościół unicki na terenie Rzeczypospolitej został utworzony w wyniku zawarcia unii brzeskiej w 1596 r., na podstawie bulli papieża Klemensa VIII z 1595 r. Na mocy zawartej unii doszło do połączenia Kościoła prawosławnego z Kościołem katolickim; biskupi ruscy przyjęli katolickie wyznanie wiary i uznali zwierzchnictwo papieża. Z prawosławia zachowano obrządek wschodni, kalendarz juliański i niezależną hierarchię duchowną.

W XVIII w. strukturę organizacyjną Kościoła unickiego stanowiła metropolia kijowska, w której skład wchodziły: archidiecezja kijowska, archidiecezja połocka, diecezje: pińsko-turowska, włodzimiersko-brzeska, chełmsko-bełska, łucko-ostrogska, lwowsko-halicko-kamieniecka i przemysko-samborska. Po rozbiorach Rzeczypospolitej, tereny objęte unią podzielone zostały pomiędzy Rosję i Austrię. Dalsze zmiany organizacji Kościoła unickiego i wszelkie decyzje związane z jego działalnością podejmowały państwa zaborcze.

Na mocy dekretu cesarzowej Katarzyny II z 19 X 1795 r. utrzymano w Rosji jedynie diecezję połocką, natomiast pozostałe, to jest metropolię kijowską, diecezje pińską, łucką i włodzimierską zlikwidowano. Dwie ostatnie przywrócono bullą papieża Piusa VI w 1798 r. Na terenie zaboru rosyjskiego unię zlikwidowano w 1875 r.

W zaborze austriackim cesarzowa Maria Teresa w 1774 r. nadała Kościołowi unickiemu nazwę - Kościół greckokatolicki. Księży greckokatolickich zrównano w prawach z duchowieństwem łacińskim. W 1807 r. na podstawie bulli papieża Piusa VII utworzona została metropolia halicka z ośrodkiem we Lwowie, której podporządkowano archidiecezję lwowską oraz diecezje przemyską i chełmską. Od 1808 r. na czele Kościoła greckokatolickiego stał metropolita halicko-lwowski, którym został ówczesny biskup przemyski. W XIX w. zachodziły zmiany w organizacji terytorialnej Kościoła greckokatolickiego na terenie zaboru austriackiego, co związane było z przeobrażeniami politycznymi. Likwidowano istniejące struktury i tworzono nowe. Po Kongresie wiedeńskim w 1815 r. do metropolii halicko-lwowskiej należały: archidiecezja lwowska, diecezja przemyska i diecezja chełmska (wyłączona w 1830 r. z organizacji metropolii i poddana bezpośrednio Stolicy Apostolskiej). W 1846 r., po włączeniu do Galicji wolnego miasta Krakowa, do diecezji przemyskiej przyłączona została znajdująca się w nim jedna parafia greckokatolicka; w 1885 r. utworzono diecezję stanisławowską (wydzieloną z części archidiecezji lwowskiej). Zmianom organizacji terytorialnej ulegała także sieć dekanatów (najbardziej stabilna była w archidiecezji lwowskiej, najmniej w diecezji przemyskiej) i sieć parafialna w ramach dekanatów.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości organizacja Kościoła greckokatolickiego pozostała bez zmian (metropolia we Lwowie i diecezje w Przemyślu i Stanisławowie); jedyną zmianą było utworzenie w 1934 r., na wniosek rządu polskiego, osobnej administracji apostolskiej dla Łemkowszczyzny. W jej skład weszło dziewięć zachodnich dekanatów diecezji przemyskiej (w 1938 r. było to 121 parafii). Siedzibą administratora był Rymanów-Zdrój, następnie Sanok.

W przededniu wybuchu II wojny światowej archidiecezja lwowska podzielona była na 54 dekanaty, diecezja przemyska na 45, a w stanisławowskiej było 20 dekanatów. Kościół greckokatolicki w Polsce miał, według różnych źródeł, od 3,5 do 3,8 milionów wyznawców, skupionych w przeszło dwóch tysiącach parafii na terenie województw: lwowskiego, tarnopolskiego, stanisławowskiego i części krakowskiego. Po wybuchu II wojny światowej rozbiciu uległa struktura Kościoła greckokatolickiego. Pod okupacją niemiecką znalazła się zachodnia część diecezji przemyskiej i cała Apostolska Administracja Łemkowszczyzny. Pod okupacją radziecką archidiecezja lwowska, diecezja stanisławowska i część diecezji przemyskiej. Na tym obszarze Kościół greckokatolicki poddawany był represjom, mającym na celu doprowadzenie do jego likwidacji. Po wojnie w granicach ZSRR znalazła się cała diecezja stanisławowska, archidiecezja lwowska i 19 dekanatów z diecezji przemyskiej. Na terenie Polski pozostała Administracja Apostolska Łemkowszczyzną i 13 dekanatów diecezji przemyskiej. W 1946 r. we Lwowie odbył się pseudosynod, na którym zlikwidowany został Kościół greckokatolicki na terenie ZSRR. W Polsce powojennej dążono do likwidacji jego działalności jako zorganizowanej całości. Do 1989 r. grekokatolicy byli pozbawieni swojej hierarchii kościelnej.

Księgi metrykalne parafii wyznania greckokatolickiego prowadzone były według reguł obowiązujących w kościele katolickim, którego częścią byli wyznawcy obrządku greckiego. Metryki sporządzano na takich samych formularzach, często posługę sprawował ksiądz rzymskokatolicki. (oprac. M. Kośka, M. Michalska)

Do Spisu Treści

Zawartość

Zespół ksiąg metrykalnych wyznania greckokatolickiego przechowywany w AGAD tworzą jednostki z ok. 350 parafii, w większości z diecezji przemyskiej a także z archidiecezji lwowskiej i diecezji stanisławowskiej; jedna parafia z diecezji łuckiej, jedna parafia niezidentyfikowana. Najstarsze w zbiorze są księgi urodzeń z parafii Pawełcze i Bołszowce z 1728 r. W trakcie porządkowania zespołu zostało z niego wyłączonych 39 jednostek. Są to w przewadze księgi zapowiedzi i księgi czynności urzędów parafialnych różnych parafii. Zgodnie z przyjętą w AGAD zasadą rozdziału ksiąg od akt parafialnych włączono je do odrębnego zespołu (nr 461). W nielicznych zachowanych w AGAD księgach, głównie XVIII – wiecznych oprócz wpisów metrykalnych znajdują się także inne materiały np. spisy parafian i wykazy obciążeń na rzecz kościoła (sygn. 379), czy też pytania do egzaminu na proboszcza i wykazy ofiarodawców na potrzeby kościoła (sygn. 372).

Do Spisu Treści

Udostępnianie - Ograniczenia

Udostępnianie - Ograniczenia

Zespół jest udostępniany częściowo. Udostępnia się jednostki jedynie w postaci skanów. Nie udostępnia się w żadnej postaci ksiąg urodzeń, od których zamknięcia nie minęło 100 lat oraz ksiąg ślubów i zgonów, od których zamknięcia nie minęło 80 lat [Ustawa z 28 listopada 2014 r. - ”Prawo o aktach stanu cywilnego” Dz. U., poz. 1741, z późn. zm.].

Reprodukowanie

Prawa własności należą do Skarbu Państwa.

Do Spisu Treści

Inne Materiały Pokrewne

Księgi metrykalne Kościoła greckokatolickiego znajdują się również w archiwach państwowych w Przemyślu i Lublinie (są to księgi z terenów które po zakończeniu II wojny światowej pozostały w granicach Polski). Bogaty zbiór ksiąg metrykalnych obrządku greckokatolickiego znajduje się w Centralnym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy we Lwowie. Według informacji z 1995 r. jest to zespół liczący 7409 ksiąg w układzie alfabetycznym. Księgi greckokatolickie z XX wieku przechowywane są również w archiwum ZAGS – Zapis Aktiw Gromadianskogo Stanu (odpowiednik naszego USC) we Lwowie.

Ponadto w AGAD, w zespole: Akta parafii obrządku greckokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, diecezji przemyskiej i stanisławowskiej (nr 461) znajdują się odpisy z metryk urodzeń, ślubów i zgonów.

Do Spisu Treści

Hasła geograficzne

Do Spisu Treści

Informacje dodatkowe

Dzieje przechowywania (Historia zespołu)

Księgi metrykalne w Kościele greckokatolickim prowadzone były w dwóch egzemplarzach. Jeden pozostawał w parafii, drugi przekazywano do archiwum diecezjalnego.

W okresie międzywojennym księgi z diecezji przemyskiej były przechowywane w Archiwum Diecezjalnym obrządku greckiego w Przemyślu, o czym świadczą zachowane pieczęcie. Na księgach z archidiecezji lwowskiej i diecezji stanisławowskiej nie zachowały się żadne znaki własnościowe z poprzednich miejsc przechowywania. Należy przyjąć, że znajdowały się w archiwach we Lwowie i Stanisławowie. Po zakończeniu II wojny światowej w 1946 roku Archiwum Główne Akt Dawnych przejęło na przechowanie 13 ton akt byłego biskupstwa greckokatolickiego w Przemyślu. W obliczu żądań wysuwanych przez Związek Radziecki odnośnie zwrotu archiwaliów z terenów Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Ministerstwo Administracji Publicznej nakazało opracowanie akt i przekazanie sobie spisów materiałów wytypowanych do zwrotu. W AGAD wyodrębniono wówczas około 2 ton akt, kwalifikujących się do oddania stronie radzieckiej. W roku 1949 księgi metrykalne z 16 dekanatów byłej diecezji przemyskiej (195 pak) oddano do Archiwum Akt Stanu Cywilnego przy Ministerstwie Administracji Publicznej. W 1950 r. Ministerstwo Administracji Publicznej zostało zlikwidowane, a księgi nie oddane Rosjanom przekazane do archiwum Urzędu Stanu Cywilnego Warszawa Śródmieście.

W latach 50. i 60. XX w. większość materiałów byłego biskupstwa greckokatolickiego została oddana przez AGAD przemyskiemu Archiwum Państwowemu. Jednak już w 1975 r., według księgi nabytków AGAD, z AP Przemyśl powróciło do Warszawy 320 ksiąg metrykalnych obrządku greckokatolickiego (sprawa ta nie jest jasna, bo na większości ksiąg widnieją numery archiwum USC), a w 1993 r. kolejne 50 ksiąg, w tym najstarsze w zbiorze księgi z I połowy XVIII w. Pozostałe księgi znajdujące się w zespole pochodzą z Archiwum przy ówczesnym Urzędzie Stanu Cywilnego Warszawa Śródmieście.

1967 r.- 13 j.a., 0,5 mb. (w 1966 r. przyjęto 13 j.a. z AP Przemyśl); 1975 r. - 433 j.a., 17 mb. (420 j.a. w latach 1967-1975 z AP Przemyśl i z USC Warszawa); 1993-483 j.a., 18 m.b. (50 j.a. z AP Przemyśl); 2002 r. - 443 j.a., 17,25 m b. (wyłączono 40 j.a. akt parafii greckokatolickich); 2003 r. - 416 j.a., 16 mb. (podczas opracowania połączono pojedyncze składki lub karty - stanowiące odrębne jednostki - w nowe jednostki zbiorcze); 2007 r. - 417 j.a., 16,5 mb. (1 j.a. dołączona do zespołu choć nie związana z nim terytorialnie); 2010 r. - 418 j.a., 16, 5 mb. (1 j.a. z dissolutów oddz. II), nab. 1696/2011, 2015 r. - 423 j.a., 21,0 mb. (5 j.a. przesuniętych z zespołu nr 301, do którego błędnie zostały włączone), korekta ewidencji 05.04.2017; 2018 r.- 456 j.a., 21,70 mb. (33 j.a. z daru Polskiego Towarzystwa Genealogicznego); 2019 r. – 456 j.a. (przesunięcie 1 j.a. z zespołu nr 301 Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z archidiecezji lwowskiej oraz potwierdzenie braku jednostki o sygn. 316, stwierdzonego podczas skontrum). W 2020 r. do zespołu włączono księgę urodzeń par. Chlebowice Wielkie (sygn. 458), przesuniętą z zespołu 301 (sygn. 1259), błędnie do niego wcześniej zakwalifikowaną. 2021 – kolejne przesunięcie z zesp. 301: księga metrykalna z parafii Sosnów, dla wsi Siemikowce, obecna sygn. w zesp. 298 – 459.

W tym samym roku z zesp. 298 wyłączono jednostkę o sygn. 343 (Iwanówka Trembowelska) błędnie tu zakwalifikowaną. Obecnie jest to sygn. 2089 w zesp. 301.

W 2023 r. z zespołu wyłączono jednostkę o sygn. 362 (Wyżniany dla wsi Podhajczyki) błędnie tu zakwalifikowaną. Obecnie jest to sygn. 2096 w zesp. 301. W tym samym roku do zespołu 298 przeniesiono księgę metrykalną wyłączoną z zesp. 301 (sygn. 164), błędnie tam zakwalifikowaną. Obecna sygn. 460.

Jak cytować?

AGAD, Ks. metr. gr. kat.

Opracowanie

Księgi metrykalne przyjęte do AGAD w 1975 r. z Przemyśla zostały zewidencjonowane na kartach inwentarzowych. Księgi podzielono według dekanatów (które ułożono alfabetycznie) a w obrębie dekanatów ułożono alfabetycznie nazwy parafii. Przy ewidencjonowaniu kolejnych dopływów zrezygnowano z tego układu na rzecz alfabetycznego według nazwy parafii. W trakcie reinwentaryzacji zespołu w ostatniej dekadzie XX w. wyłączono zeń akta parafialne, natomiast fragmenty ksiąg i akt luźnych różnych parafii zostały złączone na końcu zespołu w 5 jednostek zbiorczych, według diecezji. Pozwoliło to zlikwidować samodzielne jednostki, liczące niekiedy 1-2 strony, a ilość jednostek w zespole zredukować do 416. Składki w obrębie jednostek zostały ułożone chronologicznie, co pozwoliło na dokładne ustalenie datacji w stosunku do danej parafii czy filii. W inwentarzu przy opisie jednostki zostały podane daty skrajne dokumentów w niej zawartych, natomiast wszystkie roczniki z których pochodzą zapisy metrykalne dla parafii i filii zostały wymienione w rozbudowanym indeksie geograficzno - chronologicznym. Nazwy parafii i filiałów zostały podane w brzmieniu ustalonym przez ”Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej” z 1933 r., pod red. T. Bystrzyckiego.

Przy ustalaniu przynależności dekanalnej wykorzystano przedwojenne schematyzmy Kościoła Greckokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, diecezji przemyskiej i stanisławowskiej. Dwukrotna „duża” reforma sieci parafialnej greckokatolickiej i liczne lokalne zmiany sprawiły, że wiele miejscowości zarówno utraciło status parafii jak i go zyskało. Nie zawsze udało się sprecyzować ten moment, toteż zdarza się, że w inwentarzu jedna miejscowość występuje i jako filia i jako parafia. Prace nad reinwentaryzacją zespołu początkowo prowadzili mgr Monika Michalska i mgr Konrad Kostka (pod kierunkiem mgr Małgorzaty Kośki); od 2002 r. prace te kontynuowała samodzielnie mgr M. Michalska, która jest autorką ostatecznej wersji inwentarza. Inwentarz ze wstępem autorstwa M. Kośki został przyjęty przez Komisję Metodyczną AGAD w 2005 r. W latach 2012-2015 przeprowadzono ponowną meliorację i reinwentaryzację zespołu (M. Michalska). Podane zostały strony w jednostkach, na których znajdują się wpisy dotyczące parafii i filii; uściślono datację; w uwagach do jednostek zamieszczono informacje o występujących błędach w układzie chronologicznym, błędnie dołączonych do jednostek składkach, pojawiających się różnicach w zapisie nazwy parafii w aktach i schematyzmach, innej przynależności dekanalnej parafii w XIX i na początku XX w. Przeprowadzono meliorację jednostek zbiorczych; składki dotyczące jednej parafii czy filii znajdujące się w różnych miejscach, połączono w pliki; w obrębie pliku akta ułożono chronologicznie. Do zespołu włączono 5 ksiąg z archidiecezji lwowskiej, z lat 1785-1880, przesuniętych z zespołu nr 301 - Księgi metrykalne parafii wyznania rzymskokatolickiego z terenu archidiecezji lwowskiej (sygn. 419-423), do którego błędnie zostały zakwalifikowane. W 2018 r. włączone zostały 33 księgi z diecezji przemyskiej, z lat 1784-1951 (sygn. 424-456), które są darowizną Polskiego Towarzystwa Genealogicznego. Zostały ułożone alfabetycznie według nazw parafii, w obrębie parafii chronologicznie.

Podane zostały strony w jednostkach, na których znajdują się wpisy dotyczące parafii i filii; uwzględniono również roczniki, w których nie odbył się żaden chrzest, ślub czy zgon w parafii lub filii. Przeprowadzono meliorację jednostek zbiorczych; składki dotyczące jednej parafii czy filii znajdujące się w różnych miejscach, połączono w pliki; w obrębie pliku akta ułożono chronologicznie; jednostki zostały przepaginowane.

W latach 2020-2023 do zespołu włączono 3 księgi (sygn. 458-460), przesunięte z zespołu 301, błędnie do niego wcześniej zakwalifikowane.

Do Spisu Treści

Bibliografia

A. Chodkiewicz, Zarys historii Kościoła greckokatolickiego [w:] Chrześcijanin w świecie, 1984, nr 133

D. Lewandowska, M. Kośka, Księgi metrykalne z terenów tzw. zabużańskich – wyznania rzymskokatolickiego, greckokatolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego, mojżeszowego [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych. Przewodnik po zasobie. Tom II. Epoka porozbiorowa, red. F. Ramotowska, Warszawa 1998 (księgi greckokatolickie s. 611–613, 630-638)

M. Kośka, D. Lewandowska, Księgi metrykalne różnych wyznań w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych [w:] Przeszłość Demograficzna Polski, t. 20, 1997 r.

Schematyzmy Kościoła greckokatolickiego z archidiecezji lwowskiej, diecezji przemyskiej i stanisławowskiej z lat: 1835, 1853, 1970, 1879, 1886, 1910-1912, 1928-1932, 1934, 1936, 1937

Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polski z oznaczeniem terytorialnym im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych, red. T. Bystrzycki, t. 1-4 Warszawa-Przemyśl 1933

T. Śliwa, Kościół grecko-katolicki w Polsce w latach 1918-1939 [w:] Kościół w II Rzeczypospolitej, Lublin 1980

Do Spisu Treści

INWENTARZ