1.7. Archiwum Skarbu Koronnego, 1388–1826.
pol., łac., franc., niem.
1684 j.a. (80 m.b.)
Rozbudowana administracja skarbowa dawnej Rzeczypospolitej pozostawiła po sobie obfitą spuściznę archiwalną. Wchodziły w jej skład archiwa urzędu podskarbiego koronnego (Archiwum Podskarbińskie Krakowskie i następnie Archiwum Podskarbińskie Warszawskie), Archiwum Skarbu Nadwornego Królewskiego, Skarb Kwarciany (Rawski), a także archiwalia związane z administracją skarbową z czasów Stanisława Augusta.
Archiwum urzędu podskarbińskiego, zachowane od końca XIV w., gromadzone było do schyłku XVI w. w Krakowie. Przeniesienie rezydencji królewskiej do Warszawy i ustanowienie podskarbiego nadwornego koronnego zarządcą dochodów i dóbr wyznaczonych na utrzymanie dworu królewskiego spowodowały na przełomie
XVI i XVII w. zamknięcie tego archiwum. Zamiast niego utworzono dwa nowe archiwa: urzędu podskarbiego wielkiego koronnego (zwane czasem, dla odróżnienia od dawnego Archiwum Podskarbińskiego Krakowskiego, Archiwum Podskarbińskim Warszawskim), przechowujące archiwalia skarbu publicznego oraz Archiwum Skarbu Nadwornego Królewskiego, powstałe po wydzieleniu uposażenia panującemu w 1590 r. To ostatnie nazywano też w XVII w. Archiwum Dóbr Stołowych Królewskich, a w XVIII w. Archiwum Sądów Skarbowych Królewskich, Archiwum Komisji Skarbowej i Komisji Ekonomicznej JKM, a potocznie Archiwum Kameralnym. Archiwum Skarbu Nadwornego narastało nieprzerwanie do 1796 r. Na mocy konstytucji sejmowych z l. 1562–1569 powstał ponadto osobny urząd, tzw. Skarb Kwarciany w Rawie, gdzie gromadzono dokumentację związaną z pobieraniem i wydatkowaniem kwarty. Kiedy w 1764 r. powołano do życia Komisję Skarbu Koronnego, nie tylko zaczęła ona wytwarzać własne archiwalia, ale również zebrała pod swym nadzorem zamknięte archiwa urzędów, których kompetencje przejęła, tj. Archiwum Podskarbińskiego (Krakowskiego i Warszawskiego) oraz Archiwum Skarbu Kwarcianego, i złożyła je w osobnym pomieszczeniu p.n. Archiwum Skarbu Koronnego.
Po rozbiorach archiwalia Archiwum Skarbu Koronnego złożono w Warszawie, najpierw w tzw. Archiwum Polskim, potem w Archiwum Skarbowym (Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu), gdzie akta staropolskie były osobno opracowywane i dwukrotnie numerowane, w miarę przekazywania ich stopniowo do AGAD; stąd pochodzi obecna numeracja działów: arabska i rzymska. Część z nich, nie posiadających znaczenia dla bieżącej administracji, przekazano do Archiwum Głównego KP w 1856 r., pozostałe, już do AGAD, w 1938 r. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległy zwłaszcza materiały osiemnastowieczne.
Materiały o charakterze skarbowym są rozproszone w licznych archiwach i bibliotekach polskich i zagranicznych.
Inwentarz książkowy (obejmujący dz. 1, 2, I–VI, XLVI, LIV, LVI) oprac. J. Karwasińska (po 1945 r.); Konsygnacja Akt Dawnych Wojskowych z Archiwów Komisji Wojny i Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w latach 1855 i 1861 wydanych, składające oddziały od 75 do 87 — wykaz przedwojenny; inwentarze książkowe i kartkowe do poszczególnych działów podane przy odpowiednich seriach.
Karwasińska J., Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Straty, t. 1, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, s. 70–125; Senkowski J., Bańkowski P., Akta skarbowe Rzeczypospolitej, [w:] AGAD, Przewodnik, t. 1, s. 93–145; Archiwum Skarbu Koronnego. Rachunki Poselstw. Sumariusz, oprac. A. Wajs, Warszawa 1999;
Niektóre księgi mogą nie być udostępniane w postaci oryg. ze względu na zły stan zachowania.
367 j.a.
Akta przekazane z Archiwum Skarbowego do Archiwum Głównego w poł. XIX w.
Oprócz serii rejestrów przychodu i rozchodu skarbu królewskiego z l. 1507–1605 są tu rachunki wielkorządców krakowskich z l. 1388–1420, rachunki z utrzymania dworu królewskiego, m.in. prac budowlanych przy zamkach na Wawelu i w Warszawie, wykaz uposażenia dworzan i urzędników dworskich.
22 j.a.
Rachunki głównie z wydatków na utrzymanie przybywających do Polski poselstw państw obcych, a mianowicie Bawarii (1553), Brandenburgii (1539, 1545, 1550, 1551), Cesarstwa (1539, 1540, 1545, 1550, 1551), ks. cieszyńskiego (1549, 1550, 1551), Danii (1582, 1583), ks. Ferrary (1553), Francji (1602), Hiszpanii (1601), wielkiego mistrza Kawalerów Mieczowych w Inflantach (1558, 1559), Kozaków (1658/1659), ks. legnickiego (1550, 1551, 1582), ks. Mediolanu (1550), ks. Meklemburgii (1564/1565, 1566/1567), Moskwy (1549, 1551, 1571, 1572, 1575, 1581, 1582, 1583, 1585, 1602, 1605, 1651, 1652, 1658/1659, 1698 i z XVIII w.), królestwa Neapolu i Sycylii (1550), ks. oleśnickiego (1553), państwa papieskiego (1540), ks. Pomorza Zachodniego (1549, 1551), Prus Książęcych (1549, 1550/1551, 1553), palatynatu reńskiego (1549, 1553), ks. Saksonii (1550), Szwecji (1602), chanatów tatarskich (1542, 1544, 1549, 1550, 1551, 1552, 1553, 1559, 1560, 1571, 1576, 1583, 1585, 1592, 1651, 1654, 1655, 1658, 1659, 1664, 1681, 1714, 1726), Turcji (1538, 1542, 1547, 1549, 1550, 1551, 1564, 1569, 1571, 1575, 1581, 1582, 1583, 1601, 1602, 1704, 1726, 1737, 1758, 1777, 1778), Węgier (1539, 1549), Wołoszczyzny (1539, 1540, 1547, 1548, 1549, 1550, 1551, 1552, 1558, 1559, 1569, 1583, 1602, 1695). Ponadto nieliczne rachunki z wydatków na wysyłanie polskich poselstw za granicę, kosztów podróży królewskich w obrębie kraju i in.
Inw. wyd. drukiem: Archiwum Skarbu Koronnego. Rachunki Poselstw. Sumariusz, oprac. A. Wajs, Warszawa 1999.
169 j.a.
Akta przekazane z Archiwum Skarbowego do Archiwum Głównego w l. 30. XX w.
Zachowało się ok. 1300 rejestrów podatków sporządzonych dla poszczególnych wsi, głównie z XVI w., odnoszących się do ściągania poboru łanowego, szosu i czopowego, a potem pogłównego, podymnego i szelężnego. Rejestry, spisywane osobno dla różnych parafii, łączono często w większe całości, zgodnie z podziałem administracyjnym kraju na powiaty, ziemie i województwa. Zachowana dokum. obejmuje teren Korony, ale jest w niej wiele luk.
108 j.a.
Rachunki spisywane pierwotnie w związku z obowiązkiem wyliczania się urzędników skarbowych przed Sejmem z wydatkowania sum, które wpłynęły z określonych podatków; potem były to roczne zestawienia ogólnego przychodu i rozchodu Skarbu Koronnego, przedstawiane przez podskarbich wielkich koronnych, a także przez Komisję Skarbu Koronnego.
ASK III — Rachunki Nadworne, 1507–1764.
10 j.a.
Jest to kilka tys. różnych rejestrów rachunkowych dot. częściowo dochodów Skarbu Koronnego i Nadwornego, ale w większości ich wydatków na potrzeby dworu królewskiego, wojska poselstw zagranicznych i in.
Zeskanowane sygnatury:
- sygn. 1. Rachunki nadworne (1507-1510, 1548-1575), k. 1199
- sygn. 2. Rachunki nadworne (1526-1585), k. 893
- sygn. 3. Rachunki nadworne (1552-1608), k. 1295
- sygn. 5. Rachunki nadworne (1600-1672), k. 1259
Inw. roboczy: ASK Oddz. III. Rachunki nadworne królów, oprac. J. Wejchertowa (w l. 50.–60. XX w.); przepisane w formie bazy danych w 2002 r.
51 j.a.
Rekognicja była zeznaniem podatnika o majątku, z którego miał opłacać podatek i o kwocie tego podatku. Od XVI w. władze skarbowe wymagały rekognicji, które stanowiły podstawę do kontroli wpływów z podatków. Część rekognicji zaopatrzona jest w pokwitowania wystawiane przez skarb dla podatników. Większość rekognicji pochodzi z woj. krakowskiego z XVI i początków XVII w. Księgi rekognicji zawierają ponadto kwity i in., dotyczące różnych wydatków państwowych, np. opłat pensji urzędnikom.
ASK V — Księgi Kwitów, 1504–1766.
18 j.a.
Kwity wystawiane dla Skarbu Koronnego dla potwierdzenia wypłat gratyfikacji, pensji urzędnikom i in., a także pokwitowania podskarbich dla poborców podatkowych i in. zajmujących się ściąganiem dochodów skarbowych. Od XVII w. przeważają pokwitowania wypłat na potrzeby wojska.
ASK VI — Księgi Asygnat, 1526–1783.
27 j.a.
Jest to około 50 tys. asygnat, czyli poleceń wypłaty kwot ze Skarbu Koronnego, przeważnie na potrzeby wojska. Asygnaty wystawiali monarchowie, podskarbiowie, hetmani i in. uprawnieni, a odbiorcy wpisywali na nich swe pokwitowania i oddawali je wypłacającemu.
208 j.a.
39 j.a.
Są wśród nich postanowienia dot. granic dóbr, dok. określające prawa do ich posiadania, sprawy dóbr położonych na terenach odpadłych od Rzeczypospolitej po I rozbiorze, podatków i dochodów z królewszczyzn, niektóre inwentarze i rachunki.
328 j.a.
Inwentarze tylko częściowo dot. starostw, czyli dóbr stanowiących uposażenie starostów grodowych. Większość to inw. innych królewszczyzn, które nazywano potocznie tenutami, dzierżawami, a także starostwami, szczególnie jeśli stanowiły rozleglejsze kompleksy dóbr. Oprócz inw. dóbr królewskich zachowały się niektóre inw. dóbr kościelnych, zwłaszcza biskupstwa krakowskiego.
21 j.a.
Akta przekazane z Archiwum Skarbowego do Archiwum Głównego w połowie XIX w.
Przeważają materiały dotyczące wypłat na cele wojskowe. Wśród nich też niektóre rejstry popisów wojska, stany służby i patenty wojskowych. Większość akt z XVI i XVIII w.
60 j.a.
Akta przekazane z Archiwum Skarbowego do Archiwum Głównego w połowie XIX w.
Rejestry addytamentów stanowią wykazy dopłat do hyberny (podatku przeznaczonego na potrzeby wojska) z innych podatków, głównie z kwarty i pogłównego żydowskiego. Księgi zawierają ponadto wykazy zaległych podatków (delat), kwity i in., przeważnie z XVIII w.
130 j.a.
Akta przekazane z Archiwum Skarbowego do Archiwum Głównego w połowie XIX w.
Rejestry te sporządzano dla jednostek wojskowych polskich, jak i cudzoziemskiego autoramentu. Stanowiły one podstawę do wypłaty żołdu. Do rejestrów popisowych dołączono wykazy uzbrojenia i wyposażenia żołnierzy w konie i in., spisy szkód poczynionych w kraju przez wojsko, za które Skarb Koronny powinien był wypłacać.
ASK 86 — Rachunki z przychodów i wydatków na potrzeby wojska, 1472–1794.
125 j.a.
Rachunki wskazują na źródła zaopatrzenia wojska i środki wydatkowane na ten cel oraz podają kategorie wydatków ponoszonych przez skarb (głównie żołd, świadczenia na budowę i utrzymywanie twierdz, odszkodowania za szkody poczynione przez wojsko).